تبیان، دستیار زندگی

با توجه به موقعیت جغرافیایی و شرایط اقلیمی، این استان دارای رودخانه‌های پرآب و مهمی است که از ارتفاعات رشته کوه‌های البرز سرچشمه می‌گیرند. رودهای جاری استان كه تعداد آن بالغ بر 40 رود است و عموماً ار جنوب به شمال و از شرق به غرب جریان دارند، از شریان‌های اصلی و ارزشمند حیات اقتصادی به ویژه در عرصه كشت انواع محصولات كشاورزی استان به شمار می‌آیند. در این میان سه رود مهم اترک، گرگان‌رود و قره‌سو از جمله رودهای دائمی استان می‌باشند که همواره بخش های مختلف اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی استان را تحت الشعاع خود قرار داده‌اند.

1- رود اترک: وجه تسمیه این رود برگرفته از «اتراك» (جمع ترک) می‌باشد. علت آن است كه در طی دوران مختلف تاریخی بعد از اسلام، ترك‌ها (شاخه اوغوزها) در كناره‌های آن می‌زیستند. رود اترک یكی از طولانی‌ترین رودهای كشور محسوب میشود كه از ارتفاعات هزار مسجد استان خراسان شمالی سر چشمه می‌گیرد. طول آن 545 كیلومتر بوده و تقریباً 120 كیلومتر از رود، مرز دو كشور ایران و تركمنستان را شامل می‌شود. جهت این رود شرقی– غربی می‌باشد كه پس از عبور از مناطق كوهستانی به تپه ماهورهای كم ارتفاع مرزی و دشت سرازیر شده و در محلی بنام«چات» (مرز ایران و تركمنستان)، رشته فرعی سومبار به آن می‌پیوندد. رود اترک در خاک تركمنستان در خلیج حسنعلی به دریای مازندران می‌ریزد. مهم‌ترین شاخه‌های آن شامل سومبار، آجی سو، آق‌ سو، خسرتوت، گرگانلی و گوگول چای می‌باشد. سطح حوضه آبریز رودخانه اترک در خاک ایران دارای 26900 كیلومتر مربع می‌باشد. این رود تأثیر بسزایی در كشت محصولات كشاورزی داشته و یكی از عوامل توسعه اقتصادی استان در نواحی شمالی و شمال شرقی به شمار می‌آید.

2- رود گرگان‌رود: این رودخانه با طول حدود 300 كیلومتر و با حوضه آبریز 10250 كیلومتر مربع از دامنه‌های شمالی البرز شرقی و دامنه‌های غربی ارتفاعات استان خراسان شمالی سرچشمه می‌گیرد و از به هم پیوستن رودهای زاو، دوغ، چهل چای، زطرین گل، تیل آباد، رامیان، محمدآباد و … تشكیل می‌شود. جهت جریان آب این رودخانه‌ها از شرق به غرب می‌باشد و شاخه‌های آن از رشته كوه البرز سرچشمه گرفته و از جنوب به شمال جریان دارند و پس از عبور از شهرهای گنبد كاووس و آق قلا در غرب خواجه نفس با تشكیل دلتای بزرگی به دریای مازندران می‌ریزد. متوسط آبدهی سالانه آن حدود 920 میلیون متر مكعب می‌باشد كه حدود 420 میلیون متر مكعب آن به مصرف كشاورزی می‌رسد. در استان گلستان  به منظور بهره‌برداری بیشتر از  آب برای توسعه كشاورزی، سد وشمگیر و گلستان 1 و 2 بر روی رود گرگان و شاخه‌های آن احداث شده است. ناحیه‌ای كه این رودخانه در آن جریان دارد جدای از این كه یكی ازحاصلخیزترین مناطق كشاورزی استان و كشور را تشكیل می‌دهد، منشأ و منبع تحولات عظیم تاریخی و اجتماعی در طی دوره‌های مختلف بوده است.

3- رود قره سو: شاخه اصلی این رودخانه از ارتفاع 2900 متری كوه‌های اسب چر، سوس و قزیمان سرچشمه می‌گیرد و  بعد از پیمودن چشمه‌سارها و شاخه‌های فرعی به نام رودخانه باغشاه و كمی پایین‌تر به نام گرماب دشت سرانجام با سایر شاخه‌های فرعی، رودخانه قره سو را تشكیل می‌دهد. طول آن 160 كیلومتر و در جنوب استان با جهت شرقی- غربی جریان دارد. از مهم‌ترین شاخه‌های آن می‌توان به گرماب دشت، چهل چهار آب، شصت كلا، فسن رود ، النگ دره، نوشن و زیارت اشاره نمود. این رود بعد از پیمودن از چند دهستان بین بندر تركمن و بندر گز در كنار روستای قره سو به خلیج گرگان می‌ریزد.

این رود از یک سو مهم‌ترین منبع تغذیه‌كننده خلیج گرگان بوده و از سوی دیگر یكی از مراكز عمده تكثیر انواع ماهیان استخوانی نظیر ماهی كلمه، ماهی سفید، سیم، كپور و كفال می‌باشد. به منظور تأمین آب آشامیدنی شهر گرگان و آبیاری زمین‌های كشاورزی، سد كوثر بر روی رود گرماب دشت؛ از شاخه‌های اصلی قره سو، احداث شده است.

ده‌ها غار کوچک و بزرگ در استان گلستان ثبت شده است. غارهای این استان عبارتند از:

غار آبریز طلا کوهی: در خصوص نام این غار به دلیل ریزش آب از بلندی و ایجاد غار، احتمالا آبریز نام گرفته و طلا کوهی نیز به دلیل وجود آثار باستانی در دنباله آن گفته می‌شود. این غار در ارتفاع 381 متری از سطح دریا قرار دارد و دارای 1 دهانه می‌باشد. این غار در 6 کیلومتری مینودشت در سمت جنوب جاده مبارک‌آباد در انتهای روستای جاده چشمه قرار دارد. طول غار 80 متر و عمق آن 20 متر می‌باشد. این غار طبیعی بر اثر جریان آب در زیر آبشاری که هم اکنون از آن اثری نیست به وجود آمده است و هم اکنون در آن آبی وجود ندارد ولی به دلیل وجود سنگ‌های لایه‌ای از جنس آهک، از چند نقطه ریزش کرده و مسیر اصلی آب نیز اکنون پس از 9 متر بسته شده است. در داخل مقدار زیادی از فضولات خفاش دیده می‌شود ولی از این جانوران اثری نیست.

غار كیارام :این غار كه در محل به نام «غار وسط دل دل» معروف است، در نزدیكی روستای فرنگ فارسیان از توابع شهر گالیكش شهرستان مینودشت قرار دارد. غار كیارام به لحاظ قدمت، قدیمی‌ترین غار مسكونی شناخته شده در استان گلستان محسوب می‌شود. در سال 1342 خورشیدی، چارلز مک بورنی از دانشگاه كمبریج انگلستان مكان باستانی فوق را شناسایی و اقدام به گمانه‌زنی نمود. بر اساس آثار به دست آمده از حفاری، قدمت این مكان به دوره پارینه سنگی میانه (حدوداً صدهزار سال قبل از میلاد) می‌رسد و این غار در این دوران محل سكونت گروه‌های شكارچی و جمع‌آوردگان غذا بوده است .

غار شیرآباد: از غارهای مهم طبیعی و جالب غار شیرآباد در شهرستان رامیان است که ضمن جاری بودن آب از آن و ایجاد آبشارهای گوناگون، زیستگاهی بسیار مهم برای بعضی از گونه‌ها از جمله سمندر کوهستانی به‌شمار می‌رود. درباره این غار، افسانه‌ها و روایات گوناگونی در محل وجود دارد. عده‌ای آن را غار دیو سپید می‌نامند. بر قسمت اعظم غار تاریکی مطلق حکمفرماست و در انتهای آن نیز چشمه‌ای وجود دارد که منشأ ایجاد غار در طول قرن‌های گذشته بوده است. به دلیل ویژگی‌های ساختمانی و جنس زمین، حرکت آب باعث تشکیل استخر و سنگ‌های حوضچه‌ای و  استالاکتیت (قندیل‌های آهکی که از سقف غار آویزان هستند) شده است. آب این آبشارها که با درخشندگی و صدای خاصی از این ارتفاع به داخل استخرهای پایین‌دست فرو می‌ریزند، به‌عنوان عنصر ممتاز طبیعی به‌شمار می‌آیند و قابلیت‌های فوق‌العاده‌ای را برای جذب جهانگردان و محققان ایرانی و خارجی فراهم آورده است. از آن جایی که محیط‌های بیرونی غار، کوهستانی و جنگلی است، زیستگاه مناسبی برای مرال، شوکا، خرس، پلنگ و سایر گونه‌های جانوری است. مجموعه غار و آبشارهای شیرآباد به‌عنوان یک اثر طبیعی ملی به سازمان حفاظت محیط زیست معرفی شده است. غار و آبشار‌های شیرآباد در شهرستان رامیان و در نزدیکی شهر خان‌ببین واقع شده‌اند. از خان‌ببین به روستای شیرآباد حدود 5 کیلومتر به سمت جنوب راه می‌باشد. بعد از روستای شیرآباد و گذشت 3 کیلومتر از جاده آسفالته، راه مالرویی وجود دارد که به سمت آبشارها پیش می‌رود. این غار بعد از آبشار دوم و نرسیده به آبشار سوم واقع است. دهانه بزرگ این غار در سمت راست به خوبی مشخص است.

غار پشمکی: این غار در ارتفاع 1199 متر از سطح دریا قرار دارد و دارای یک دهانه می‌باشد. این غار دارای 30 متر طول و 2 متر عمق است و در شهرستان رامیان در روستای پاقلعه قرار دارد.

غار حمام خدایی: در قدیم به دلیل شکل خاص غار، مردم روستای پنو در زمستان برای استحمام از آب داخل غار و در تابستان از آب موجود در مقابل غار استفاده می‌کردند بنابراین به دلیل کارکرد این غار برای مردم محل، به این نام معروف شد. این غار در ارتفاع 1050 متری از سطح دریا قرار دارد و دارای یک دهانه می‌باشد. در شرق روستای پنو و در کنار راه فرعی روستای پنو به دوزین، دهانه بزرگ این غار به خوبی در کنار دره کم عمقی که اهالی محل به آن اریبی می‌گویند، مشخص می‌باشد.

غار سم: نام این غار (سُم) در زبان محلی به معنای حفره و غار می‌باشد. این غار در ارتفاع 1700 متری از سطح دریا قرار دارد و دارای یک دهانه می‌باشد. غار سم در نزدیکی قله کوه خواجه قنبر (امامزاده بالای کوه) و در قسمت غربی روستای نام نیک به فاصله تقریبی 2 ساعت راهپیمایی قرار گرفته است. این غار طبیعی از جنس آهک می‌باشد که بر اساس جریان آب از داخل سنگ‌های آهکی بسط و گسترش یافته است. دهانه این غار در یک محوطه باستانی قرار دارد و در داخل غار بقایای سفال‌ مربوط به دوران کهن و اسکلت‌هایی دیده شده است. در دهلیزهای آغازی این غار نیز بقایای اسکلت انسانی موجود است. غار سم؛ دومین غار عمیق کشور می‌باشد.

غار گرو (گرآو): غار گَرُو در ارتفاع 1189 متری از سطح دریا واقع شده است و دارای یک دهانه می‌باشد. طول این غار تقریباً 200 متر است. این غار طبیعی بر اثر جریان آب تشکیل شده و در بهار و سال‌های پرآبی، آب از دهانه این غار جاری می‌شود و در راهروهای ورودی غار جریان می‌یابد. این غار در شهر گالیکش شهرستان مینودشت، روستای دوزین قرار دارد.

از دیگر غارهای استان غار اژدر کوه، غار جهان نما (واقع در منطقه حفاظت شده جهان نما)، غار دیواره شمالی قلعه موران، غار سیامرز کوه، غار سید رشید، غار گنج‌خانه، غار لنجرود، غار مبارک‌آباد، غار یخچال می‌باشند.