نوروز و مهرگان
از یک طرف می‌بینیم که در عهد هند و اروپائی سال از اول تابستان «انقلاب صیفی» و با ماه تیر آغاز می‌شده و دلیل آن لغت (میذیایری) است که اسم گاهنبار پنجم از شش گاهنبار (جشن) سال ا...
از یک طرف می‌بینیم که در عهد هند و اروپائی سال از اول تابستان «انقلاب صیفی» و با ماه تیر آغاز می‌شده و دلیل آن لغت (میذیایری) است که اسم گاهنبار پنجم از شش گاهنبار (جشن) سال است. این جشن در حوالی «انقلاب شتوی» برپا می‌شده و معنای لغوی آن «نیمۀ سال» است. از بیان بندهشن پهلوی چنین بر می‌آید که (میذیایری) در اصل در حوالی انقلاب شتوی (اول جدی) و بنابراین اول سال در حوالی انقلاب صیفی (اول سرطان) و مطابق (میذیایری شم) بوده است.
از سوی دیگر در می‌یابیم که در زمانی سال با اول تابستان شروع می‌شد ولی نه با تیرماه، بلکه با فروردین ماه ـ بیرونی، اول سال ایرانیان را در فروردین و در انقلاب صیفی می‌داند و اعیاد خوارزمی نیز مؤید این مدعا است. مسعودی در التنبیه و الاشراف گوید: «آغاز سال ایرانیان در اول تابستان و مهرگان در آغاز فصل زمستان بوده است.» در نوروزنامه منسوب به خیام آمده.: «فروردین آن روز [سی سال گذشته از پادشاهی گشتاسب که زردشت بیرون آمد] آفتاب به اول سرطان قرار کرد و جشن کرد.» در کتاب التاج منسوب به جاحظ آمده: «نوروز و مهرگان دو فصل سال هستند: مهرگان دخول زمستان و فصل سرما است و نوروز اذن دخول فصل گرما است.»
دعای عید نوروز
دعای مخصوص عید نوروز با درود و صلوات بر رسول اكرم (ص) و آل او و اوصیا و همه انبیا و رسولان آغاز می شود آن گاه با فرستادن درود بر ارواح و اجساد ایشان ادامه می یابد.
نوروز روز پیدا شدن انگشتر حضرت سلیمان(ع) در این دعا آمده است: هذا الذی فضله و كرمته و شرفته و عظمت خطره، این فراز بااندكی جابجایی در كلمات در دعای مخصوص ماه مبارك رمضان، ماه نزول قرآن نیز آمده است. فراز پایانی دعای مخصوص عید نوروز : ( اللهم .... ما فقدت من شی فلا تفقدنی عونك علیه حتی لا اتكلف مالا احتاج الیه یا ذالجلال و الاكرام ) از آن جهت كه در آن سخن از گم شدن و گمشده ها به میان می آید بیش از اندازه قابل توجه است زیرا عید نوروز همان روزی است كه حضرت سلیمان (ع) انگشتری خویش را پس از مدتی پیدا كرده است.
روزی نو برای نیایش با آفریدگار
در بطن جشن ها و آیین های ایرانی، ستایش و نیایش آفریدگار بزرگ جهان نهفته است. نوروز همواره با سپاس پروردگار همراه بوده است .ما نیز در این خجسته آیین باستانی دست به دعا برمی‌داریم و با اندیشه‌ای پاك و دلی روشن می خوانیم:پروردگارا! در این سال نو دلهامان پاك ساز از هر چه خشم و خشونت و كینه جویی است،از تهمت و غیبت و دروغ، از خودخواهی و خودپرستی و خودبینی،از غرور و نیرنگ و ریا و سخن‌چینی، از خرافات و سحر و جادو، از بی مهری، پیمان شكنی، بدعهدی، از بی‌عدالتی و بی‌انصافی، از حق ستیزی و نامردمی، از سستی و كاهلی، از ستم و ستمكاری و از ناسپاسی و وظیفه ناشناسی . پروردگارا! در این سال نو دلهامان سرشار ساز از نور ایمان و شور هستی،از نشاط، عشق و مهر و محبت، درستی و راستی، از بخشش و گذشت و دلنوازی، از خودشناسی و خداشناسی و پرهیزكاری، از وفا و صفا، صبر و شكیبایی، از انصاف و عدالت و حق‌پرستی و از دانش و خردمندی، از خویی مردمی. پروردگارا! در این سال نو رنج ،بیماری و فقر از ما و تمامی نیك‌اندیشان و پرهیزكاران دور ساز و آسودگی بهره‌مندی از نعمت هایت عطا فرما. مادران و پدران و عزیزان ما را قرین رحمت و روحشان شاد بدار و توفیق عبادت و بندگی عنایت فرما.
ملت ما و همه مسلمانان جهان و مردمان نیك را از هر آنچه بدی و بلاست دور فرما و با نور الهی دلهامان روشن بدار.
میر نوروز - عمونوروز
میر نوروزشادی آفرین برای مردم
بی گمان كسانی را كه در روزهای نخست فروردین با لباس های قرمز رنگ و صورت سیاه شده در كوچه و گذر وخیابان می بینیم كه با دایره زدن و خواندن و رقصیدن مردم را سرگرم می كنند و پولی می گیرند بازمانده شوخی ها و سرگرمی های انتخاب میر نوروزی و حاكم پنج روزه است كه تنها در روزهای جشن نوروزی دیده می شوند و آنان در شعرهای خود می گویند: حاجی فیروزه، عید نوروزه، سالی چند روزه.
ابوریحان از مردی بی ریش یاد می كند كه با جامه و آرایشی شگفت انگیز و خنده آور در نخستین روز بهار مردم را سرگرم می كرد و چیزی می گرفت و هم اوست كه حافظ به عنوان میرنوروزی دوران حكومتش را بیش از پنج روز نمی داند.
سخن در پرده می گویم چو گل از غنچه بیرون آی كه بیش از پنج روزی نیست حكم میر نوروزی
در قدیم كه سرگرمی ها و امكانات شادی بخش اندك و محدود بود در دوره نوروزی، فردی كه به او میر نوروز می گفتند جامه‌ای رنگین بر تن می كرد، سوار چهارپایی می شد، كیسه و كوله ای برمی گرفت و در كوچه و بازار به راه می افتاد و با صدای رسا سخنان خنده آور و شادی آفرین می گفت و موجب سرگرمی مردم می شد. در هر خانه ای می ایستاد و چیزی دریافت می كرد و هر آنچه بود ، نقل و آجیل و شیرینی در كیسه خود می ریخت ومی گفت و می خندید و می خندانید و دل ها را شاد می كرد.
میرنوروز دیروز عمونوروز امروز
شاید پدیده عمونوروز كه به ویژه در چند دهه پیش در ایران معمول بود شكلی دیگر از همان میر نوروز بوده باشد. عمونوروز نیز با كلاه و جامه ای رنگین و دایره‌ای زنگی اما با رویی سیاه شده از زغال یا رنگ در كوچه و خیابان به راه می افتاد و اشعار كوتاه خنده‌آور می خواند و سعی می كرد تا دل مردم شاد كند و خود نیز چیزی بستاند و شاد شود. در حال حاضر این رسم تا حد زیادی منسوخ شده و كمتر مورد توجه قرار دارد اما نواختن ساز و دهل در آغاز نوروز در كوچه‌ها و محله‌های قدیمی هنوز هرچند كم، اما متداول است.
چهارشنبه سوری
یاكان ما در شب عید آتش می افروختند و به شادی گرد آن نیایش می كردند. گویند كه پس از اسلام در ایران رسم بر این شد كه در آخرین چهارشنبه سال ،پس از غروب آفتاب با چوب و كنده و خار در فضای باز آتش افروزند و جشن گیرند و هنوز پس از قرن ها هر سال مردم با افروختن آتش و پریدن از روی آن و خواندن سرود و صرف نقل و آجیل و آش رشته مخصوص تا آخرین ساعات شب به شادمانی سرگرم می شوند. استفاده های گوناگون از آتش در گذشته آتش از زمان های دور مورد توجه بوده است. در قدیم آتشكده‌های بزرگی در ایران ساخته بودند تا آتش را همیشه روشن و برپا نگاه دارند. به خوبی پیداست در زمانی كه نیروی اصلی در تولید نورآتش بوده، روشن نگاه داشتن آتش و در نتیجه رهایی از سیاهی و تیرگی و بهره‌مندی از نور و روشنایی چه اهمیتی داشته است. افزون بر این از روشنایی آتش در كار خبر رسانی نیز استفاده می شده است. بر فراز برج ها و بلندی ها آتش می افروختند و به یكدیگر پیام می رسانیدند به جز بهره‌مندی از نور آتش و جنبه پیام رسانی، آتش به سبب گرما و تولید حرارت در خانه و نیز استفاده در پخت و پز، كاربرد مفیدی داشته كه به موجب آن مقدس به شمار می آمده همچنین آتش به لحاظ پاك كنندگی و به عنوان نابود كننده آلودگی ها مورد توجه بوده است بنابراین آتش به لحاظ نور، گرما، خبر رسانی، پاك كنندگی و به عنوان یكی از عناصر چهارگانه مقدس پیشینیان (آب، خاك، باد و آتش) در فرهنگ ایرانیان قدیم اهمیتی ویژه داشته است. اكنون نیز همچنان به صورت نمادین در جشن چهارشنبه سوری افروخته می شود و مردم گرد آن به شادی سرگرم می گردند. معنای واژه سوری واژه سوری یا سوریك به معنی گل سرخ و گل سوری است و شاید به همین سبب است كه در چهارشنبه سوری خوانده می شود:سرخی تو از من... چهارشنبه روز سرخ، روز گل سرخ، روز افروختن آتش و شادمانی مردم و ستایش خداوند برای بهره‌مندی از این نعمت است.
آبریزان یا آب پاشان
گویند جشن آبریزان نخست از آیین های ماه تیر بوده كه بعدها به مراسم عید نوروز اضافه شده است و سالیان دراز پیش از این، هفت سال قحطی پدید آمد. مردمِ به جان آمده از خشكسالی برای نیایش و نماز و درخواست باران به بیابان رفتند و دست به دعا بردند و چون از ابر رحمت پروردگار باران بارید در دل ها شادی پدید آمد و مردم به شادمانی پرداختند و به شكرانه این نعمت، پس از آن هر سال بر روی یكدیگر آب و گلاب پاشیدند. آب نماد پاكی در نوروز كم كم این رسم به صورت آب پاشی در خانه و كوچه معمول شد و اكنون نیز چنین رسم است كه پیش از فرا رسیدن نوروز تا آنجا كه ممكن است خانه را شستشو دهند، بدن به آب بشویند و بر یكدیگر گلاب بپاشند. در شب نوروز برای پاكی از گناه، تن خود را بشویند و آب بپاشند تا سال نو با فراوانی آب، رونق كشاورزی و بهبود وضع معیشت آغاز شود.
هفت سین
با فرا رسیدن سال نو، سفره مبارك هفت سین را می گسترانیم.سفره‌ای از هفت گونه گیاه و دانه و خوردنی دلپذیر. آب و آیینه، شمع و چراغ، نقل و نبات و گل و سبزه در آن می نهیم، كتاب آسمانی خود را می گشاییم و در لحظه حلول سال نو در برابر سفره‌ای از بركت الهی و به امید رونق و بهبود و معیشتی بهتر دست به دعا برمی داریم.
هفت شین برخی از محققان معتقدند كه پیش از اسلام، در این سفره هفت شین می گذاشته اند همچون شمع ، شیرینی ، شیر، شربت ، شهد و شاهدانه و یا هفت گیاه چیده‌شده سودمند به صورت هفت‌چین و یا هفت سینی از خوردنی های مطلوب است اما قرن هاست كه در سفره عید هر ایرانی هفت گونه خوردنی و سبزه كه حرف نخست آن سین است، چیده می شود و آن چنان كه پیداست سخن بر سر حرف سین یا چین یا شین نیست بلكه محتوای سینی ها یا ظروفی كه خوردنی در آن می نهند اهمیت دارد و محتوای ظرف ها نمادهایی در سفره هفت سین هستند.
روایات گوناگون از هفت سین در گذشته عدد هفت خوش یمن ،مبارك و حتی مقدس تلقی می شده است.هفت‌سین در مراسم نوروزی به روایت‌های گوناگون به وجود آمده است، گروهی از پژوهشگران بر این باورند كه درجشن نوروز، میوه‌ها ، شیرینی‌ها و خوراکی‌ها را در هفت عدد از سینی‌ها می‌چیدند و بر سفره نوروزی می‌گذاشتند و آن را هفت‌سینی می‌گفتند که بعدها در طول زمان به هفت‌سین تبدیل شده است. گروهی دیگر چنین باور دارند که در زمان‌های پیش و به هنگام نو شدن سال بر سفره نوروزی هفت شین مانند شیر، شکر، شیرینی، شربت، ... می گذاشتند که به تدریج به هفت‌سین تبدیل شده است. گروهی دیگر بر این گمانند که ابتدا هفت‌چین یعنی هفت نوع چیدنی از درخت،بوده است که بعدها به هفت‌سین تغییر یافته است. چرا «هفت» در سفره هفت سین عدد هفت كه جمع سه و چهار است، نزد ریاضیدانان به سبب شكل هندسی مثلث و مربع كه اشكال همگن و كامل به شمار می آیند نمایانگر كمال و به شكلی نمادین، به مفهوم كثرت و تكامل است. هنگامی كه از عدد هفت، یا هفت هزار و... سخن گفته می شود معنای زیاد بودن مد نظر است. در میان اقوام هند و اروپایی و همچنین هند و ایرانی این عدد خوش یمن و مبارك تلقی شده و در اساس، نقش این عدد در فرهنگ ملت ها نقشی مثبت است. واقعیت های طبیعی، مشاهده‌ها و تجربه‌های مردم در گذر زمان، نقش ادیان الهی و باورهای دینی مردم در توجه ویژه به عدد هفت بسیار اساسی است و از همین روست كه قرن هاست در آیین ها و رسم های ایرانی نیز این عدد جایگاهی ویژه دارد. در چیدن و آراستن سفره هفت‌سین نیز نقش این عدد به خوبی آشكار است. نگاهی گذرا به واقعیت های طبیعی، كتب الهی، باورهای مردم، هنر معماری، موسیقی، خط و نیز ادبیات ملل نشان می دهد كه عدد هفت تا چه حد مورد توجه ویژه قرار دارد. در قرآن كریم و نیز نزد مسلمانان ایرانی عدد هفت جدای از سایر عددها مورد توجه قرار دارد. در برخی از آیه‌ها و سوره‌های قرآن از عدد هفت نام برده شده است و نیز قرآن را مشتمل بر هفت موضوع دانسته‌اند. مناسك حج هفت مرحله دارد و نخستین قاریان نیز هفت نفر بوده‌اند. در كتاب های آسمانی انجیل و تورات، بارها و بارها این عدد با تأكید تكرار شده است. همچنین نزد زرتشتیان هفت امشاسپند گرامی بوده و در آیین مهر هفت اختر معتبر بوده است. پیشینیان ما نیز زمین و آسمان را دارای هفت طبقه دانسته‌اند و به زمین هفت اقلیم می گفته‌اند كه دارای هفت دریا بوده است. خلق جهان را در شش مرحله یا گاهنبار گفته اند و در روز هفتم كه پایان خلق جهان است به نیایش و جشن و سرور می پرداخته اند؛ این آیین هنوز مشاهده می‌شود و ادامه دارد. حركت و تغییر شكل ماه در چهار هفته، وجود خوشه ستارگان یا خواهران هفتگانه و همچنین تكامل جنین در هفت ماهگی، رویش دندان كودك در هفت ماهگی، تغییر تكاملی نطفه به جوجه پس از سه هفته و... از مواردی است كه در طبیعت مورد مشاهده و توجه قرار گرفته اند. باورهای ملت ها نیز نمایانگر توجه به عدد هفت و نقش آن است. در قدیم مصریان به هفت ركن قدرت معتقد بودند، كلدانی‌ها هفت طبقه كمال و بابلیان هفت طبقه آسمان را باور داشتند، یونانیان به هفت خدا معتقد بودند، هندوان خدایان هفتگانه «آدی‌تیا» را می پرستیدند و رومیان جشن بزرگ هفت مادر یا «سپتی ماترا» را برگزار می كردند. بسیاری از ملت های دیگر نیز متوجه این عدد بوده‌اند. همچنین از عجایب هفتگانه جهان نام برده شده است. در موسیقی سنتی ایرانی هفت دستگاه و در خط هفت شیوه نگارش تعیین كرده‌اند. در هنر و ادبیات نیز توجه هنرمندان و نویسندگان به عدد هفت آشكار است. در اساس بین اقوام هند و اروپایی و نیز ایرانیان و هندوان، عدد هفت خوش یمن و مبارك تلقی شده است و از همین روست كه در فرهنگ ایرانی ما كه بنیانش بر باورهای دینی استوار است در سفره عید كه سفره‌ای دلپذیر و خوش یمن و سرشار از امید به بهبودی و رونق بیشتر است، هفت سین چیده می شود به این امید كه سال نو پر بركت و مبارك باشد.
سازهای ویژه نوروز
در گذشته رسم بوده است كه در نوروز گروهی نوازنده ساز می نواختند و با آهنگ های شادمانه فرا رسیدن سال نو را شادباش می گفتند. سازهای بادی چون سورنای، كرنای، بوق و نیز سازهای كوبه‌ای چون طبل و دهل آلات موسیقی آنان بود. واژه «سور» به معنی جشن و میهمانی و «نای» همان واژه «نی» است و سورنای به معنای ساز بادی جشن و میهمانی استفاده شده است. بوق و كرنای نیز در اصل هنگام آغاز نبرد یا حادثه ای نواخته می شده كه به مرور زمان در كنار سازهای بادی دیگر در آغاز بهار و نوروز به كار گرفته شده است. هنوز هم در كوچه‌های قدیمی شهرها طنین دلپذیر و شادمانه سازهای بادی و كوبه ای را می شنویم كه با آهنگ و ریتم خاصی نواخته می شوند و فرا رسیدن نوروز و بهار را شادمانه خبر می دهند و چه زیباست اگر نواختن این سازها در این گونه مراسم شادی بخش مورد توجه بیشتر قرار گیرد و این رسم دلپذیر بازسازی و احیا گردد.
طبیعت‌گردی
مردم ایران روز سیزدهم حمل ( فروردین ) به مکان‌های طبیعی مانند پارک‌ها، باغ‌ها، جنگل‌ها و مناطق خارج از شهر می‌روند. این مراسم سیزده به در نام دارد. از کارهای رایج در این جشن، گره زدن سبزه و گفتن دروغ سیزده است.
طبیعت گردی در افغانستان مراسم سیزده به در درمناطق غربی افغانستان از جمله شهر هرات نیز برگزار می‌شود.در افغانستان مردم به دشت ها برای سبزه لگد كردن و دیدن گل لاله می‌روند مردم کابل در طول دو هفته اول سال برای گردش به همراه خانواده به مناطقی که در آن‌ها گل ارغوان می‌روید، می‌روند.
مراسم گل گردانی و بلبل خوانی در تاجیكستان یکی دیگر از آیین‌های نوروزی که در آسیای میانه و کشور تاجیکستان مرسوم است، مراسم گل‌گردانی و بلبل‌خوانی است. گل گردان‌ها از دره ،تپه و دامنهٔ کوهها، گل چیده و اهل دهستان خود را از پایان یافتن زمستان و فرا رسیدن عروس سال و آغاز کشت و کار بهاری و آمدن نوروز مژده می‌دهند.
مسابقات ورزشی
برگزاری مسابقات ورزشی عمومی در معابر شهری و روستایی، یکی دیگر از آیین‌هایی است که در برخی از کشورها به مناسبت نوروز برگزار می‌شود.
در ترکمنستان، مردان و زنان ترکمن ،بازی‌ها و سرگرمی‌های ویژه ای از جمله سوارکاری، کشتی، پرش برای گرفتن دستمال از بلندی و شطرنج برگزار می‌کنند.
برپایی جنگ خروس و شاخ‌زنی قوچ‌ها از دیگر مراسمی است که در ترکمنستان برگزار می‌شود. در مناطق شمالی افغانستان نیز مسابقات بزکشی به مناسبت‌های مختلف از جمله نوروز برگزار می‌شود.
