تبیان، دستیار زندگی

پیشوایان پاك، طبق شرایط زمانی و مكانی هركدام به وظیفه الهی زمان خود عمل كردند به گونه ای كه اگر هر امام به جای دیگری بود همان وظیفه را دنبال می كرد.
پس از شهادت امام حسین علیه السلام، حضرت امام زین العابدین علیه السلام كه در اوج قدرت طاغوتی بنی امیه قرار گرفته بود، شرایط بسیار سخت و دشواری را در پیش رو داشت چرا كه هر روز دشمنان اسلام و اهل بیت پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم به بهانه ای عده ای را به قتل می رساندند.
بدین جهت امام چهارم هرگز شرایط زمانی امام حسین علیه السلام را نداشت و می باید طوری عمل می كرد كه هم اسلام را حفظ می كرد و هم ریشه بنی امیه را می سوزاند.
تا این كه دولت بنی امیه بر اثر طغیان بیش از حد، و قتل و غارت مردم و شهرها رو به ضعف گذارده و مردم نسبت به جنایت آنها كاملاً واقف گریدند.
در برهه ای از زمان زمینه یك نهضت علمی گسترده ای آماده گردید كه پرچمدار این نهضت امام محمدباقرعلیه السلام بود. یعنی آن شخصیتی كه پیشاپیش، رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم درباره اش سخنانی به جابر بن عبدالله انصاری فرموده بود.
به راستی او دارنده علم پیامبران، شكافنده علوم بود و به همین جهت بود كه صحابه بزرگواری همانند جابر دست اما محمدباقرعلیه السلام را می بوسد و در محضرش دو زانو نشسته و از دانش وسیعش بهره می برد.
و بزرگان علم و ادب در برابر او احساس كوچكی و حقارت می كردند.
آن امامی كه در زمان خود علم دین را شكافت و از راز و رمز دیگر علوم، تشنگان حقیقت و جویندگان علم را با خبر ساخت. آن امامی كه هیچ فقیه نامداری و هیچ مفسّر بزرگواری و هیچ فیلسوف عالی مقامی و هیچ متكلم مشهوری جرأت سخن گفتن و یا اظهار نظر در محضرش نداشته است.
آری، این امام بزرگوار با این خصوصیات و سوابق علمی مورد تأیید پیامبر و امامان علیهم السلام پیش از او، كه وصیّ اوصیاء و وارث علم انبیاء بود، وارد چنین عرصه ای شد و با جدّیت تمام كاروان علم و دانش را در زمان خود سرپرستی كرد.
و همین حضور باعث شد تا شیفتگان علم و معرفت از هر سو به مدینه هجوم آورده و در این نهضت علمی جدیدی كه امام حركت آن را آغاز كرده بود، فعّالانه شركت نموده و خود را در كنار دیگر شاگردان امام علیه السلام قرار دهند.
صفحاتی كه در پیش روی شما است مروری است بر شخصیت علمی امام محمدباقرعلیه السلام كه از دیدگاه پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم و امام زین العابدین علیه السلام و صحابه و تابعین و دیگر صاحب نظران بررسی شده و در آخر، نیم نگاهی به تولید علم امام شده است.
به امید آنكه طرح عظیم «موسوعه امام محمدباقرعلیه السلام» را كه از سال 1395 ق. آغاز كرده ام به پایان رسانده و تقدیم مشتاقان علم و معرفت كنم. ان شاءالله.

امام باقر از دیدگاه پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم

نخستین كسی كه نقاب از چهره مقدّس امام باقرعلیه السلام برداشت و سالها پیش از ولادتش به معرّفی وی پرداخت، رسول خدا محمّد مصطفی صلی الله علیه وآله وسلم بود. آن حضرت ضمن خطبه ها و سخنرانی و یا در پاسخ به درخواست برخی صحابه بزرگوار خود، از امام محمدباقرعلیه السلام به شكافنده علم، ناطق به حق، شكافنده علم پیامبر یاد كرده است. روایات زیر شاهد این مدّعا می باشد:
1. در خطبه ای كه سلمان فارسی از پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم نقل كرده آن حضرت مردم را به پیروی از آفتاب و ماه و فرقدان و سپس به نجوم زاهره نُه گانه فراخوانده است. و آنگاه به تفسیر هریك از ماه و آفتاب پرداخته و با درخواست سلمان كه مراد از نجوم زاهره چیست؟ نام امامان را یادآوری فرموده و از امام باقرعلیه السلام چنین یاد می كند: «و بعده محمد بن علیّ الباقر علم النّبیّین».(1)
2. همچنین به جابر بن عبدالله انصاری به هنگام بردن نام هریك از امامان و اوصیای پس از خود فرمود: «ثمّ محمد بن علیّ المعروف فی التّوراة بالباقر».(2)
3. در ملاقاتی كه عبدالله بن مسعود با پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم داشت؛ حضرت ضمن اظهار محبّتی كه به فرزندش امام حسین علیه السلام نمود، به وی فرمود: «یا حسین، انت الامام ابن الامام ابوالائمّة التسعة من ولدك ائمّة أبرار».
عبدالله بن مسعود پرسید: یا رسول الله! اینان كیانند كه در صلب حسین علیه السلام هستند؟ پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم مدّتی سر به زیر افكند و سپس سر برداشتند و فرمودند: «یا عبدالله، سألت عظیماً ولكن اخبرك؛ امر بسیار بزرگی را پرسیدی، اینك به تو خواهم گفت.» سپس دست بر شانه امام حسین گذارده و نام یكایك امامانی كه از نسل آن حضرت بودند را بیان نمود تا این كه به نام مقدّس محمدباقر رسید و درباره او چنین فرمود: «ویخرج من صلب علیّ ولد اسمه اسمی و أشبه النّاس بی یبقر العلم بقراً و ینطق بالحقّ و یأمر بالصّواب (3)؛ و از صلب علی پسری بیرون می آید كه نامش نام من است و شبیه ترین مردم به من خواهد بود. علم را می شكافد، گفتار وی حقّ می باشد.»

از دیدگاه امام زین العابدین علیه السلام

امام سجّادعلیه السلام نیز با به كاربردن لقب باقر نسبت به فرزند خود، بر شخصیت علمی وی تكیه فراوانی كرده و در برابر پرسش یكی از فرزندانش كه چرا وی را باقر نامگذاری كردی، حضرت لبخندی زده سپس به سجده رفت و گویا سجده شكر می كرد و در این سجده بارها از نعمت چنین فرزندی از پروردگار تشكّر می كرد. آنگاه فرمود: «یا بُنَیَّ إنّ الامامة فی ولده إلی أن یقوم قائمنا فیملأها قسطاً و عدلاً و انّه الامام أبوالائمّة معدن الحلم و موضع العلم یبقره بقراً، والله لهو أشبه النّاس برسول الله صلی الله علیه وآله وسلم...(4)؛ فرزندم! بدان كه امامت تا روز قیام قائم ما در فرزندانش خواهد بود. و او امام، پدر امامان و معدن حلم و بردباری و جایگاه علم است، علم را خواهد شكافت، به خدا سوگند كه شبیه ترین مردم به رسول خدا می باشد...»
همچنین به ابوعبدالله زُهَری كه از امام سجادعلیه السلام پرسیده بود پس از تو با چه كسی در رفت و آمد باشیم؟
حضرت با اشاره كردن به سوی فرزندش امام محمدباقرعلیه السلام فرمود: «یا اباعبدالله إلی إبنی هذا، و اشار إلی محمد ابنه، انّه وصیّتی و وارثی و عیبة علمی و معدن العلم و باقرالعلم. قلت: یابن رسول الله! ما معنی باقرالعلم؟ قال: سوف یختلف إلیه خلاص شیعتی و یبقر العلم علیهم بقراً...(5)؛ ای اباعبدالله! به سوی این فرزندم. - و سپس به فرزندش محمد اشاره نمود - او وصی و وارث من است، محلّ نگه داری علمم بوده و معدن علم و شكافنده علم می باشد.
عرض كردم: ای فرزند رسول خدا! باقرالعلم به چه معنی می باشد؟
فرمود: زود است كه شیفتگانی از شیعیانم به سوی او در رفت و آمد خواهند بود و علم را برای آنان خواهد شكافت...»

از دیدگاه صحابه پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم

یاران رسول خدا نیز به این شخصیت عظیم الشّأن علاقه زیادی داشته و در میان آنان از احترام فوق العاده ای برخوردار بود. چرا كه پیشگویی های پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم به جابر بن عبدالله انصاری و دیگر چهره های محترم، زمینه این را فراهم كرده بود.
برخورد مهرآمیز جابربن عبدالله انصاری، كه یكی از یاران با اخلاص رسول خدا و حامل پیام و سلام آن حضرت به امام باقرعلیه السلام است جلوه دیگری داده بود.
جابر كه در زمان كودكی آن حضرت به ایشان گفته بود: پیامبر خدا، سلامت می رساند؛ به او گفته شد: ای جابر! چگونه بوده كه تو سلام پیامبر را به ایشان می رسانی؟ گفت: من در حضور پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم نشسته بودم و امام حسین علیه السلام نزد او بود و بازی می كرد. پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم به من فرمود: ای جابر! فرزندی برایش به دنیا خواهد آمد كه نامش علی است و روز قیامت كه منادی ندا سر می دهد: سرور عبادت كنندگان بپاخیزد! فرزندش علی برمی خیزد. آنگاه از نسل او فرزندی خواهد آمد كه نامش محمد است و تو ای جابر! اگر او را درك كردی، سلام مرا به او برسان.(6)
این برخورد سبب شد كه باقی ماندگان از صحابه پیامبر و همچنین تابعین كه دوران آنها فرا رسیده بود، به حضرت روی آورده و از دانش وسیعش بهره ببرند.
ابن شهرآشوب می نویسد: «و قد روی عنه معالم الدین بقایا الصحابة و وجوه التابعین و رؤساء فقهاء المسلمین، فمن الصحابة نحو جابر بن عبدالله الأنصاری و من التابعین نحو جابر بن یزید الجعفی و كیسان السختانی صاحب الصوفیة و من الفقهاء نحو ابن المبارك والزهری و الأوزاعی و ابوحنیفة و مالك والشافعی و زیاد بن المنذر النهدی (7)؛ باقی ماندگان از یاران پیامبر و همچنین شخصیت های برجسته تابعین و رؤسای فقهای مسلمین از ایشان آثار و نشانه های دین آموخته و روایت كردند كه از جمله صحابه همانند جابربن عبدالله انصاری و از تابعین همانند جابر بن یزید جُعفی و كیسان سختانی و از فقها همانند ابن مبارك و زهری و اوزاعی و ابوحنیفه و مالك و شافعی و زیاد بن منذر نهدی می باشد.»

امام باقرعلیه السلام در نگاه دیگران

بسیاری از شخصیت های محترمی كه معاصر امام باقرعلیه السلام بودند، از آنها سخنان ارزشمندی درباره امام محمدباقرعلیه السلام نقل گردیده كه پرداختن به همه آنها، از حوصله این نوشتار بیرون است. اما باید گفت:
گرچه آب دریا را نتوان كشید
اما به قدر تشنگی هم باید چشید
در زیر به برخی از جملات شخصیت های علمی كه درباره امام گفته اند، می پردازیم:
1. عبدالله بن عطاء مكّی
در حلیةالاولیاء آمده است كه عبدالله بن عطاء مكّی گفته: «ما رأینا العلماء عند أحد أصغر منهم عند أبی جعفرعلیه السلام یعنی الباقر. و لقد رأیتُ الحكم بن عینیة مع جلالته و سنّه عنده كأنّه صبّی بین یدی معلّم یتعلّم منه (8)؛ ما هرگز ندیدیم كه علما در محضر كسی همانند ابوجعفر یعنی امام باقرعلیه السلام آن قدر احساس كوچكی كنند، من خودم حكم بن عینیه را با آن جلالت قدری كه داشت، دیدم كه همانند كودكی در مقابل معلّمش قرار گرفته و از او یاد می گیرد.»
2. نافع غلام ابن عمر
در ملاقات و پرسش و پاسخی كه امام با نافع داشتند، از وی درباره خوارج و اصحاب نهروان پرسیدند. وی كه از قدرت استدلال امام محمدباقرعلیه السلام سخت شگفت زده شده بود از محضر امام بیرون رفته در حالی كه می گفت: «انت والله أعلم النّاس حقّاً».(9)
3. عكرمه
ابوحمزه ثمالی گوید: در آن سالی كه امام محمدباقرعلیه السلام به حجّ رفت و هشام با حضرت ملاقات داشت، مردم از اطراف به سوی حضرت روانه شدند. عكرمه پرسید: «من هذا؟ علیه سیماء زهرةالعلم لاجربنّه، فلمّا مثل بین یدیه ارتعدت فرائصه واسقط فی ید أبی جعفر و قال: یابن رسول الله، لقد جلستُ مجالس كثیرة بین یدی ابن عباس و غیره فما أدركنی ما أدركنی آنفاً فقال له ابوجعفرعلیه السلام: ویلك یا عبید أهل الشام، انّك بین یدی بیوت أذن الله أن ترفع و یذكر فیها اسمه (10)؛ این كیست؟ در چهره او علم غنچه كرده، می باید او را بیازمایم. سپس به نزد حضرت رفته تا در مقابل امام قرار گرفت لرزه بر اندامش افتاد و در برابر امام خاموش شد. سپس رو به امام كرده، گفت: ای فرزند رسول خدا! من تاكنون در مجالس زیادی در برابر ابن عباس و غیر او نشسته ام ولی آن گونه در برابر شما مضطرب شده ام در مقابل هیچ یك، وحشت و اضطراب مرا فرا نگرفت!؟
امام فرمود: وای برتو ای بنده أهل شام! تو می دانی كجا نشسته ای؟ در مقابل خاندانی هستی كه خداوند اذن داده تا دیوارهای آن را بالا برند، خانه هایی كه نام خدا در آن برده شود.»
4. جابر جُعفی
یكی دیگر از شخصیت های محترمی كه سال ها محضر امام باقرعلیه السلام را درك كرده و معارف بی شماری از امام كسب فیض كرده جابر جُعفی است.
درباره جابر نوشته اند كه حدود پنجاه هزار حدیث در موضوعهای مختلف از آن حضرت نقل كرده است.(11)
ابن شهرآشوب می نویسد: هرگاه جابر از امام باقرعلیه السلام حدیثی نقل می كرد، می گفت: «حدّثنی وصیّ الأوصیاء و وارث علم الأنبیاء»؛ این حدیث را وصیّ اوصیاء و وارث علم پیامبران (یعنی امام محمدباقرعلیه السلام) به من گفته است.»(12)
5. أبرش كلبی
همچنین ابن شهرآشوب می نویسد: أبرش كلبی در حالی كه به امام محمدباقرعلیه السلام اشاره كرده بود، از هشام پرسید: این كیست كه اهل عراق گرد او حلقه زده و سؤال می كنند؟
هشام گفت: این، پیامبر كوفه است، او گمان می كند كه فرزند پیامبر خدا و باقرالعلم و مفسّر قرآن است. چیزی را از او بپرس كه نمی داند.
ابرش كلبی به نزد امام آمده، گفت: ای فرزند علی! آیا تورات و انجیل و زبور و فرقان را خوانده ای؟ فرمود: آری.
گفت: پس اجازه دهید تا مسائلی در این خصوص از شما بپرسم. امام فرمود: بپرس ولی اگر قصد آگاهی و دست یافتن به مسائل را داری، بهره خواهی برد و اگر قصد اذیّت كردن داری، گمراه خواهی شد.
ابرش پس از چند پرسش و پاسخ، از جای برخاست در حالی كه می گفت: حقیقتاً تو فرزند رسول خدا هستی. سپس به سوی هشام رفته، اظهار داشت: ای فرزندان بنی امیّه! ما را رها كنید چرا كه این أعلم مردم زمین است به آنچه كه در آسمان و زمین می باشد. این فرزند رسول خداست.(13) 6. مالك بن أعین جهنی
از جمله كسانی كه امام محمدباقرعلیه السلام را ستود و ضمن اشعاری امام را مورد مدح و ستایش خود قرار داد، مالك بن أعین بود. وی امام را مخاطب قرار داده، چنین گفت:
وقتی مردم علم قرآن را طلب كنند، تمامی قریش از عرضه چنین علمی فرو می مانند. و هنگامی كه گفته شود: فرزند دختر پیامبر كجاست؟ نزد او رشته های دراز این را خواهند یافت؛ ستارگانی است كه برای شبروان نورافشانی می كنند و كوه هایی است كه دانش را به وسعت كوهها به ارث می برند.(14)
7. محی الدّین نووی
وی كه متوفّای سال 676 ق. است؛ در باره امام محمدباقرعلیه السلام می گوید:
محمد بن الحسین القرشی الهاشمی معروف، به «باقر» از آن جهت بدین لقب ملقّب گشته كه دانش را شكافته، یعنی كه اصل و ریشه آن را دریافته و از رازهای آن باخبر گشته است. او تابعی گرانقدر و امامی پرهیزكار است، كه بر بزرگواریش همگی اذعان دارند و از جمله معدود فقهای مدینه و بزرگان آن به شمار می رود.(15)
8. محمد بن طلحه شافعی
وی در كتاب خود به نام مطالب السّؤل می نویسد: محمد بن علی باقرعلیهما السلام همان شكافنده علم و جامع آن است كه دانش گسترده او و مقام بلندش بر همگان آشكار است و گوهر زینتش آراسته است و قلبش پرصفا و كار و كردارش پیراسته است و نفسش پاك و اخلاقش منزّه و اوقاتش به طاعت خدا سپری و قدمش در مقام تقوی راسخ و پا برجاست، فضایل و نیكیها به گرد پایش نمی رسند و ویژگی های مثبت اخلاقی به او افتخار می كنند...(16)

دانشگاه امام باقرعلیه السلام

دوران طلایی امام محمدباقرعلیه السلام این فرصت را به آن حضرت داد تا علوم آل محمّد را در اختیار علاقه مندان علم و كمال قرار دهد.
بدین وسیله آوازه باقر علم النّبیّین به دورترین نقاط عالم رسیده و خیل مشتاقان علم و دانش به سوی مدینه منوّره رهسپار گشتند تا از این فرصت طلایی، كمال استفاده را ببرند. امام باقرعلیه السلام با استقبال از این دانش پژوهان، خود را برای تربیت آنان آماده كرده و درب تمام علوم را به روی علاقه مندان گشود.
مسجد پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم مبدّل به دانشگاهی شده بود كه در چند نوبت در روز، پذیرای صدها دانشجو بود كه همگان در انتظار درس امام محمدباقرعلیه السلام بودند.
استاد عبدالعزیز، در توصیف این اجتماع بزرگ در مدینه، می نویسد: كوفه و بصره و واسط و حجاز، جگر گوشگان خود را به دانشگاه اهل بیت گسیل داشتند و علما و محدّثین و راویان بزرگی از آن فارغ التحصیل گردیدند.(17)
شاهد بر این مدّعا، این است كه اگر به رجال شیخ طوسی بنگریم و یا به نام و هویّت و ملیت یاران و راویان حدیث امام محمدباقرعلیه السلام، به این نكته پی می بریم كه در میان یاران امام عدّه زیادی بالغ بر یكصد نفر از مردم كوفه می باشند و همچنین از یمن و مدینه و بصره و شام و موصل و سجستان و مكّه و قم و مداین و سرخس و واسط و كابل و نیشابور و حلوان و ری و... دیده می شوند.
در جلسه درس امام، صحابه و تابعین و فقها و مفسّرین، حتّی از گروه های مخالف شركت می كردند. مثلاً از صحابه، جابربن عبدالله انصاری بوده است و از تابعین،چهره های سرشناسی همانند: اسماعیل بن عبدالرحمن جعفی و اسماعیل بن زیاد و ابان بن عیاش و حسن بن أبی الحسن و حسین بن علی بن الحسین، و حسین بن عبدالله و حبیب أبوعمیرة الاسكاف، و حمران بن أعین و حارث بن حصین أزدی و زیاد بن سرقه و زیاد بن منذر و عمر بن دینار و غیر اینها می باشند.
همچنین از فقهایی كه در درس امام شركت می كردند: ربیعة الرأی بوده است و از مفسّران، اسماعیل بن عبدالرحمن سدّی، و از سایر فرق و گروه ها همانند زیدیه مثل حسن بن صالح بن حی همدانی و زیاد بن المنذر و از گروه بتریه طلحة بن زید و عمرو بن قیس ماصر و عمرو بن خالد واسطی و غیاث بن ابراهیم و قیس بن الربیع و محمد بن زید و منصور بن المعتمر و مقاتل بن سلیمان و یوسف بن الحارث و... می باشند.(18)
آری، شیخ طوسی اگرچه تعداد یاران امام محمدباقرعلیه السلام را به 465 نفر رسانده (19) اما به یقین عدد راویان احادیث فقهی و غیر فقهی، بیشتر خواهد بود.

امام باقرعلیه السلام و تولید علم

پیش از این گفته شد كه امام محمدباقرعلیه السلام وارث علم تمام پیامبران بوده و طبق روایات، آن حضرت معروف به «باقر» یعنی شكافنده، توسعه دهنده در علوم بوده است.
علومی كه امام در اختیار دیگران قرار داد از قبیل: فقه، حدیث، فلسفه، تفسیر، لغت، كلام، اخبار مبدأ و معاد، اخبار انبیاء، مناسك حجّ، و دیگر علوم اسلامی می باشد. شیخ مفید می نویسد:
«و روی ابوجعفرعلیه السلام اخبار المبتداء و اخبار الأنبیاء، و كتب عنه المغازی واثروا عنه السنن و اعتمدوا علیه فی مناسك الحجّ التی رواها عن رسول الله و كتبوا تفسیر القرآن و روت عنه الخاصة و العامة الاخبار، و ناظر من كان یرد علیه أهل الآراء و حفظ عنه النّاس كثیراً من علم الكلام (20)؛ امام محمدباقرعلیه السلام اخبار خلقت عالم و اخبار پیامبران را روایت كرد، همچنین اخبار جنگها را از او نوشته و اخلاق و آداب و سنن را از او برگرفتند. به گفته هایش در مناسك حجّ كه از رسول خدا روایت كرده بود، اعتماد كردند و به آنها عمل نمودند. همچنین تفسیر قرآن را از او روایت كرده و عامّه و خاصّه از حضرتش روایت نقل نمودند. یكی از برنامه های وی این بود كه با صاحبان فكر و اندیشه به مناظره و گفت و گو می نشست و یاران وی مطالبی درباره علم كلام از او حفظ می كردند.»

1. علم فقه

یكی از آثار و بركات این دانشگاهی كه بر دست توانای امام باقرعلیه السلام یایه گزاری شد، تبیین علم فقه و مسائل حلال و حرام بود كه امام با وسعت دانشی كه داشت، این سفره علمی را برای همگان پهن كرده و آموخته های خود را از رسول خدا و امیرمؤمنان و سایر معصومان علیهم السلام كریمانه تقدیم دانش پژوهان كرد. چرا كه تا آن روز هیچ یك از معصومان و حتّی پیامبر بزرگوار فرصت نیافته بودند به مسائل حلال و حرام به این گستردگی بپردازند. چون نه زمینه آن فراهم شده بود و نه مردم در آن سطح از فكر و آگاهی بودند.
بدین جهت می بینیم كه درسهای فقهی امام آنقدر تأثیرگذار بود كه فقهای زمان مجذوب این محفل علمی شدند به گونه ای كه امام از برخی شاگردان خود؛ یعنی ابان بن تغلب می خواهد كه در مسجد مدینه بنشیند و پاسخگوی مسائل فقهی مردم بوده و فتوا دهد.(21) كه بدون شك این مقام فقط شایسته فقیه و عارف به احكام الهی می باشد.
راستی اگر به كتاب های فقهی مراجعه كنیم و به هر یك از باب های فقهی، كه از كتاب طهارت گرفته تا كتاب دیات می باشد، نظر بیفكنیم، نظرات این امام معصوم علیه السلام را می بینیم كه راویان، این احادیث فقهی، را از امام به عنوان عن ابی جعفر، سألت اباجعفر، قال ابوجعفر، الباقر، و یا روایاتی كه در سندشان عن أحدهما آمده، نقل كرده اند. شما اگر به كتاب وسائل الشّیعة از تألیفات مرحوم حرّ عاملی كه جامعِ روایت اهل بیت در مسائل حلال و حرام است، رجوع كنید، خواهید دید كه از امام باقرعلیه السلام بیشترین روایات فقهی پس از امام صادق علیه السلام نقل گردیده و تعداد آنها بالغ بر چهارهزار روایت است. چون در جلد اوّل به 181، در جلد دوم به 193، در جلد سوم به 210، در جلد چهارم به 236، در جلد پنجم به 156، در جلد ششم به 196، در جلد هفتم به 173، در جلد هشتم به 176، در جلد نهم به 193، در جلد دهم به 145، در جلد یازدهم به 128، در جلد دوازدهم به 176، در جلد سیزدهم به 125، در جلد چهاردهم به 137، در جلد پانزدهم به 122، در جلد شانزدهم به 146، در جلد هفدهم به 111، در جلد هجدهم به 108، در جلد نوزدهم به 104، در جلد بیستم به 226، در جلد بیست و یكم به 201، در جلد بیست و دوم به 220، در جلد بیست و سوم به 118، در جلد بیست و چهارم به 128، در جلد بیست و پنجم به 115، در جلد بیست و ششم به 168، در جلد بیست و هفتم به 158، در جلد بیست و هشتم به 162، در جلد بیست و نهم به 113 حدیث فقهی اشاره نموده است.
و اینها تمام مواردی است كه با واژه ابوجعفر یا أباجعفر و یا أبی جعفر می باشد؛ اما اگر احادیث فقهی كه با واژه لأبی جعفر و یا عن احدهما و یا عن الباقر و یا عن محمد بن علی بن الحسین علیهم السلام آمده است را به روایات فوق اضافه كنیم؛ بدون شك این تعداد از مرز شش هزار حدیث فراتر خواهد رفت.

2. تفسیر قرآن

از دیگر علومی كه در دانشگاه امام محمدباقرعلیه السلام به سرعت رشد كرد، تفسیر قرآن و بیان علوم و معارف قرآنی بود و باعث این رشد فزاینده اوّلاً خود آن حضرت و در ثانی وجود مشتاقانی بود كه از اطراف عالم جهت رسیدن به معارف ناب اسلامی بار سفر به مدینه بسته و در محضر امام قرار گرفته بودند.
آنان چون با سؤالات و شبهات زیادی روبه رو بودند، همه آنها را به محضر حجّت خدا عرضه می نموده و پاسخ صحیح را دریافت می كردند.
بدین جهت هنگامی كه ابوزرعه، تفسیر امام باقرعلیه السلام را درباره اهل الذّكر شنید، عرضه داشت: خدای راست گفت! قسم به جانم كه اباجعفر بزرگترین علماء و دانشمندان است.(22)
و پیش از این نیز گفته شد كه مفید در ارشاد در این خصوص نوشته: و كتبوا عنه تفسیر القرآن (23)؛ به گونه ای كه اگر به كتاب های تفسیر و یا روایات تفسیریِ به جای مانده از امام محمدباقرعلیه السلام رجوع كنیم، روایات زیادی را در ذیل آیات قرآن می بینیم كه راویان بزرگی آنها را از امام علیه السلام روایت كرده اند كه بیشتر این روایات را می توان در كتاب البرهان سید هاشم بحرانی و تفسیر عیاشی و نورالثقلین و دیگر تفاسیر روایی پیدا كرد؛ كه نام زراره، جابر بن یزید جعفی، سلام بن المستنیر، عطاء، حسن بن محبوب، محمد بن مسلم، صفوان، حریز، عمرو بن قیس، سعد بن ظریف، حمران بن اعین، فضیل، حنان بن سدیر، حسین كندی، سعد بن صدقة، ابوحمزه، ابوبصیر، سعد اسكاف و محمد بن قیس را می توان در صدر راویان این دانش عظیم برشمرد.

پی نوشت ها

1. كفایةالاثر، ص 42.
2. همان، ص 54.
3. همان، ص 83.
4. همان، ص 237.
5. همان، ص 243.
6. زندگی دوازده امام، ج 2، ص 206.
7. مناقب آل ابیطالب، ج 4، ص 195.
8. همان، ج 4، ص 204؛ الارشاد، مفید، ص 246.
9. مناقب آل ابیطالب، ج 4، ص 199.
10. همان، ص 182.
11. زندگی دوازده امام، ج 2، ص 214.
12. مناقب آل ابیطالب، ج 4، ص 180.
13. بحارالانوار، ج 46، ص 355.
14. زندگی دوازده امام، ج 2، ص 204.
15 و 16. همان، ص 205.
17. همان، ص 207.
18 و 19. رجال، شیخ طوسی، ص 142 - 102.
20. الارشاد، ص 248.
21. رجال، نجاشی، ص 10.
22. مناقب آل ابیطالب، ج 4، ص 178.
23. الارشاد، ص 248.

منبع:حوزه

زمین و آسمان ای شیعه در حزن و غم است امشب

همه اوضاع عالم زین مصیبت در هم است امشب

امام پنجمین شد کشته از زهر هشام دون

مدینه غم سرا از این غم و زین ماتم است امشب

التماس دعا

.

.

.

کسی که بود شکافنده‌ی تمام علوم / هزار حیف که از زهر کینه شد مسموم

سر تو باد سلامت یا رسول ‌الله / وصّی پنجم تو کشته شد، ولی مظلوم

.

.

.

امام باقر (ع) :

خداوند دنیا را به دوست و دشمن خود می دهد ، اما دینش را فقط به دوست خود می بخشد

.

.

.
شهادت پنجمین گل باغ نبوی، تسلیت و تعزیت . . .

.

.

.

تسلیت صاحب شیعه که غمی دیگر شد / برگ مژگان ملائک ز سرشکش تر شد

بسکه بر ساقه‌ی گل ریخت عدو زهر جفا / پنجمین گل ز گلستان علی پرپر شد . . .

ادامه در لینک زیر

.

.

.

ای باقر علم نبی، فرزند حیدر/ از ما شفاعت کن اماما روز محشر

کی می شود قبر تو را در بربگیرم/ پروانه سان دورت بگردم تا بمیرم

شهادتش تسلیت

.

.

.

 

امام باقر(ع):

سه چیز پشت انسان را می شکند :

مردی که عمل خویش را زیاد شمارد

گناهانش را فراموش کند

و به رای خویش ، خوشنود باشد . . .

.

.

.

شهادت شکافنده ی علم نبوی و مظهر حلم علوی

امام محمد باقر(ع) تسلیت باد . . .

.

.

.

یا باقر از فرط غمت افسرده گشتیم / از غصه جانسوز تو پژمرده گشتیم

هر شیعه در دل حجله داغ تو بسته / سنگینى داغت دل ما را شکسته . . .

.

.

.

علم و کمال و حکمت و توحید جان گرفت / از نطق جان فزای تو یا باقرالعلوم

یک لحظه وا کند گره از کار عالمی / دست گره گشای تو یا باقرالعلوم

دردا که صبح و شام هشام از ره ستم / کوشید بر جفای تو یا باقرالعلوم

دردا که شد نهان به دل خاک در بقیع / روی خدانمای تو یا باقرالعلوم

شهادت مظلومانه اش، تسلیت . . .

.

.

.

امام محمد باقر (ع):

دعای انسان پشت سر برادر دینی اش، نزدیکترین و سریعترین دعا به اجابت است . . .

.

.

.

زهر ستم زد شرر به پیکر اطهرش / تو آگهی ای خدا، چه آمده بر سرش

به گوش اهل ولا می رسد این زمزمه / ز کینه پرپر شده دست گل فاطمه . . .

.

.

.

شهادت غریبانه ی امام مسموم، باقر مظلوم (ع)، بر شما تسلیت باد . .

اعتلای شریعت مقدس اسلام و مکتب تشیع و ادامه نهضت اصلاحی پیامبر(صلّی الله علیه و آله و سلّم)، مهمترین دغدغه و محور مبارزات فکری و فرهنگی و جهاد و انقلاب ائمه معصومین(علیهم السلام) بوده است. انحرافهای به وجود آمده در جریانهای فکری موجود، ظهور و بروز جریانهای کلامی منحرف با تکیه بر علوم وارداتی از جهان بیگانه، بخصوص مسیحیت و تلاش حکام و خلفای جامعه اسلامی در دامن زدن به این اتفاقها، نتایج ناخوشایندی برای جهان اسلام-اعم از طبقه نخبه و توده مردم-به همراه داشت.
بر این اساس و بنا به حکم الهی در اثبات و تثبیت وظیفه امامان(علیهم السّلام) در قبال جامعه و لزوم هدایت فکری آنان، هر یک از آن بزرگواران بنا به مصلحتهای موجود و شرایط زمانی، دست به اقدامهای سازنده ای در جامعه می زدند. نگاهی گذرا به زندگی امامان شیعه(علیهم السّلام) و بررسی حیات آنان، مبین این مطلب خواهد بود که هر یک از ایشان، بنا به دلایل کاملا منطقی و در راستای مصلحت دین خدا و مسلمانان قدم برداشته اند و لذا تفاوتهای موجود در شیوه مبارزاتی آنان، در اصل قضیه که همان هدایت افکار عمومی و به دست گرفتن و رهنمون شدن طبقه نخبه جامعه است، تاثیری نخواهد گذاشت. چنانچه سکوت 25 ساله امیرالمومنین(علیه السّلام) به همان دلیلی صورت گرفت که قبول خلافت از ناحیه ایشان محقق شد.
این مفهوم، در صلح مصلحتی امام حسن(علیه السّلام) نیز مصداق عینی یافت و جهاد و مبارزه امام حسین(علیه السّلام) برای احیای دوباره شریعت مقدس اسلام، با همان هدفی شکل گرفت که کلاسهای درس امام سجاد(علیه السّلام) برگزار گردید و دعاهای ایشان که بعد معرفتی آن تنها بخشی از ویژگیهای آن ادعیه است، از ایشان صادر شد.
بی شک، هر یک از اقدامهای مذکور از ناحیه ائمه معصومین(علیهم السّلام)، با همان هدف اصلاح گرانه و در مسیر حرکت پیامبر (صلّی الله علیه و آله و سلّم )، انجام گرفت. امام باقر(علیه السّلام)، پس از یک دوره اختناق شدید که پیشوای چهارم(علیه السّلام) آن را تجربه کرده بودند، در شرایطی به امامت رسیدند که زمزمه های اختلاف در دربار امویان به گوش می رسید و سیل نارضایتی مردم از حکومت آنان، زمینه انحطاط و سقوط خلافت آنان را مهیا می ساخت.
در چنین شرایطی و نیز به دلیل گسترش مرزهای جغرافیایی جهان اسلام و همسایگی با کشورهایی که پیرو سایر ادیان بودند، زمینه ورود افکار التقاطی از ماورای مرزهای اسلامی فراهم شده بود. موج گسترده این تفکرات که گهگاه با جاذبه هایی چون جدید بودن و ایجاد تحرک فکری در جامعه همراه بود، باعث شد تا شبهه ها و شبهه افکنی ها به فضای فرهنگی و فکری جامعه وارد شود.
خلفای وقت نیز که این انحراف فکری را در راستای دستیابی به اهداف خود و دور ماندن مردم از اصل دین می دیدند، از ورود این تفکرات استقبال می کردند. حمایت دولت از انحراف فکری جامعه، اولین افقهای شکل گیری فرق کلامی منبعث از فلسفه یونان را در بین مسلمانان گشود.
با توجه به دو مقدمه یاد شده، شرایط عصر امام باقر(علیه السّلام) تا حدودی روشن می شود و با توجه به همان اصل مذکور در خصوص وظیفه امام مسلمین، باقر العلوم(علیه السّلام) وظیفه خطیر خویش را در قبال پدیده های علمی و فرهنگی جامعه ترسیم نمودند. نکته قابل توجه اینکه، بررسی، تحلیل و پاسخگویی به شبهه های فرق کلامی منحط، هیچ گاه به معنای مقابله با ورود افکار و آرای جدید به فضای فکری جامعه نیست و اقدامهای ائمه معصومین(علیهم السّلام) -بخصوص صادقین(علیهم السّلام) -اقدام حذفی در قبال این شبهات نبوده است، بلکه بررسی مناظرات آن بزرگواران، اثباتی عمل کردن ایشان را در برابر این شبهه ها و شبهه افکنان اثبات می نماید.
مساله دیگری که در دوران امامت باقرالعلوم(علیه السّلام) قابل توجه است، رقابت فرق کلامی منحط با مکتب اهل بیت(علیهم السّلام) است. این رقابت، در بیرون مرزهای معرفتی اسلام، شکل گرفته بود و مقابله با آن در جهت پاسخگویی به شبهه های وارده، به یک انسجام فکری درونی و رهبری مقتدرانه فرهنگی نیاز داشت که وجود پنجمین امام شیعه که نوید حضورش در این برهه زمانی توسط پیامبر(صلّی الله علیه و آله و سلّم) داده شده بود، توانست خلا فکری -فرهنگی جامعه را در این عرصه پر کند.
از طرف دیگر، جریانهای انحرافی که در حوزه تشیع رخ می داد، آسیب و مانع جدی در درون مکتب اهل بیت(علیهم السّلام) محسوب می شد. گر چه برخی از این جریانها با تدابیر امامان معصوم(علیهم السّلام) در همان ابتدای شکل گیری، از ادامه راه باز ماندند؛ اما حرکتهای منفعلانه آنان در مقابله با تشیع راستین و ناب، در همان مقاطع کوتاه زمانی باعث ایجاد خللها و ضربه هایی به بدنه فکری جامعه شیعی شد که حضور به موقع امام باقر(علیه السّلام) و امام صادق(علیه السّلام) مانع گسترش و استحکام پایه های فکری و اجتماعی آن فرق شد.
علاوه بر جریانهای فکری و معرفتی مذکور که حذف یا اصلاح آن، نیروی فراوانی را می طلبید؛ وجود جریان قدرتمند سیاسی که به انحرافهای فکری مذکور دامن می زد، در برابر ایشان قرار گرفت. بنی امیه گرچه در دوران امام باقر(علیه السّلام) از قدرت سیاسی چندانی برخوردار نبود، اما از یک طرف با دامن زدن به انحرافهای عقیدتی و از طرف دیگر با سختگیری های سیاسی علیه ایشان، عرصه را بر انجام فعالیتهای امام(علیه السّلام) تنگ کرده بود.
با توجه به آنچه بیان شد، عرصه فعالیت علمی و مبارزات سیاسی-فرهنگی امام باقر(علیه السّلام) بر ما روشن می گردد. شرایط زمانی امامت باقرالعلوم(علیه السّلام) و اقدامهای بی نظیر ایشان، مبین این نکته است که ایشان نقطه عطفی در تحول تاریخ تشیع است. این امام همام، علاوه بر مبارزات فکری با انحرافهای موجود، منشا بسیاری از علوم و مبدع بسیاری از حرکتهای موثر علمی در جامعه شیعی پس از خود است.
آنچه بر اهمیت تلاشهای پیشوای پنجم شیعیان می افزاید، استفاده بهینه از فطرت سیاسی به وجود آمده در آستانه انتقال قدرت و تبدیل جریان سیاسی کشور اسلامی است. ایشان با بهره گیری از فرصت به وجود آمده، توانستند فضای تشکیل اولین هسته های علمی شیعه را ترسیم و زمینه تاسیس اولین دانشگاه شیعی را فراهم آورند که در دوره امام صادق(علیه السّلام) به اوج خود رسید و ثمرات بی شماری برای جهان اسلام بر جای گذاشت.
شایان ذکر است، آنچه به عنوان فطرت سیاسی در دوره امامت امام باقر(علیه السّلام) و امام صادق(علیه السّلام) عنوان می شود، به معنای آسودگی مطلق ایشان از خفقان سیاسی عصر خویش نبوده است. امام باقر(علیه السّلام) برای سپردن میراث غنی مکتب اهل بیت(علیهم السّلام) به نسلهای پس از خود، با دو رویکرد به مبارزه پرداختند؛ اولین مبارزه ایشان، مقاومت در برابر موج خزنده افکار وارداتی و عقاید منحط داخلی و اثبات حقانیت تفکر ناب شیعی و تثبیت آن در جامعه بوده است و مرحله بعدی که به نوعی زنجیره همان مرحله اول مبارزات ایشان است، ایستادگی در برابر مروجان اصلی این تفکرات بود که این جریانهای سیاسی و فکری را هدایت می کردند، مقاومت در برابر دستگاه خلافت باید عالمانه و اندیشمندانه می بود که این خواسته به خوبی در آن زمان محقق شد. فراهم آوردن مقدمات تاسیس اولین دانشگاه بزرگ اسلامی، تشکیل اولین کرسیهای نظریه پردازی، تربیت شاگردانی که هر یک به نوبه خود از چهره های علمی جهان اسلام به شمار می روند، نقل بیشترین روایت و حدیث از ایشان توسط راویان حدیث و تشکیل جلسات مناظره کلامی با صاحبان فکر و اصحاب معرفت و تدریس علوم جدید به همراه علوم اسلامی، از جمله اقدامهایی است که در تبیین حرکتهای علمی-فرهنگی و سیاسی امام باقر(علیه السّلام) می توان از آنها نام برد.
وجود نورانی امام باقر(علیه السّلام) و حرکت در دو مسیر سرنوشت ساز با یک هدف مشخص، و به تصویر کشیدن چهره واقعی اسلام در برابر تهاجمهای فرهنگی و سیاسی دشمنان، زمینه ساز شهادت ایشان شد، حال آن که جریان نوینی که ایشان در حوزه فکر و معرفت اسلامی به روی جهانیان گشود، چون چشمه ای جوشان تاکنون ادامه داشته و هر روز بر لزوم بهره گیری از سیره باقرالعلوم (علیه السّلام) در مبارزه با تهاجمهای گسترده فرهنگی غرب علیه اسلام و شبهه افکنی های معاندان و مخالفان، افزوده می شود.
منبع: http://www.bashgah.net

پیدایش فرقه های انحرافی، مسئله ای بود كه پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم به آن هشدار داده و با تعیین محوریّت امامان معصوم علیهم السلام، برای رفع این خطر اقدام نموده بود. اینك به بعضی از این جریان های فكری منحرف در زمان امام باقرعلیه السلام اشاره می كنیم:

1. خوارج

خوارج، گرچه پس از جنگ نهروان به شدت تضعیف شدند؛ ولی با گذشت زمان، به تجدید قوا پرداخته، هوادارانی یافته و بعدها به شورش ها و حركت های اجتماعی دامن زدند.
یكی از میدان های رویارویی امام باقرعلیه السلام با اندیشه های منحرف، موضع گیری های آن حضرت، با مشی خوارج بود.
امام باقرعلیه السلام می فرمود:
به این گروه مارِقه (خوارج) باید گفت: چرا از علی علیه السلام جدا شدید؟ با این كه شما مدّتها سر در فرمان او داشتید و در ركابش جنگیدید و نصرت او زمینه تقرّب شما را به خداوند فراهم می آورد.
آنها خواهند گفت: امیرمؤمنان علیه السلام در دین خدا حَكَمْ قرار داده است! (در جنگ با معاویه، حكمیت را پذیرفته است).
به آنان باید گفت: خداوند در شریعتِ پیامبرعلیه السلام حكمیت را پذیرفته و آن را به دو مرد از بندگانش وانهاده است، آنجا كه فرموده:
«فابعثوا حكماً من اهله و حكماً من اهلها ان یریدا اصلاحاً یوفق الله بینهما»؛ و اگر از جدایی و شكاف میان آن دو (همسر) بیم داشته باشید، یك داور از خانواده شوهر، و یك داور از خانواده زن انتخاب كنید (تا به كار آنان رسیدگی كنند). اگر این دو داور، تصمیم به اصلاح داشته باشند، خداوند به توافق آنها كمك می كند؛ زیرا خداوند، دانا و آگاه است (و از نیّات همه، باخبر است).(1)
از سوی دیگر رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم در جریان بنی قُریظه، برای حكمیّت، سعد بن معاذ را برگزیده و او به آنچه مورد امضا و پذیرش خداوند بود، حكم كرد.
به خوارج باید گفت: آیا شما نمی دانید كه وقتی امیرمؤمنان علیه السلام حكمیّت را پذیرفت، به افرادی كه حكمیّت به عهده آنان نهاده شد، فرمان داد تا بر اساس قرآن حُكم كنند و از حكم خداوند فراتر نروند و شرط كرد كه اگر حكم آنها خلاف قرآن باشد، آن را نخواهد پذیرفت؟
زمانی كه كار حكمیّت به ضرر علی علیه السلام تمام شد، برخی به آن حضرت گفتند: كسی را بر خود حَكَم ساختی كه علیه تو حُكم كرد! امیرمؤمنان علیه السلام در پاسخ فرمود: من به حكمیت كتاب خدا تن دادم، نه به حكمیت یك فرد، تا نظر شخصی خودش را اعمال كند!
اكنون باید به خوارج گفت كه در كجای این حكمیت، انحراف از حكم قرآن دیده می شود، با اینكه حضرت به صراحت اعلام كرد كه: حُكم مخالف قرآن را رد می كند!(2)
در روایتی دیگر آمده است: فردی از خوارج مدعی بود كه علی علیه السلام در جنگ نهروان به خاطر كشتن خوارج، گرفتار ظلم شده است. وی می گفت: اگر بدانم كه در پهنه زمین كسی هست كه برای من ظالم نبودن علی علیه السلام را ثابت كند، به سویش خواهم شتافت. به او گفتند كه از میان فرزندان علی علیه السلام شخصی چون ابوجعفر محمد بن علی علیه السلام می تواند به تو پاسخ دهد. وی كه از سردمداران خوارج بود، گروهی از بزرگان یارانش را گردآورد و به حضور امام باقرعلیه السلام رسید.
به امام باقرعلیه السلام گفته شد: اینان برای مناظره آمده اند.
حضرت فرمود: اكنون بازگردند و فردا بیایند. فردای آن روز، امام باقرعلیه السلام فرزندان مهاجر و انصار را گردآورد و گروه خوارج نیز حضور یافتند. امام باقرعلیه السلام با حمد و ستایش خداوند، سخن آغاز كرد و پس از شهادت به وحدانیّت خداوند و رسالت پیامبراكرم صلی الله علیه وآله وسلم فرمود: سپاس خدا را كه با اعطای نبوّت به پیامبراكرم صلی الله علیه وآله وسلم، ما خاندان را كرامت بخشید و ولایت خویش را به ما اختصاص داد. ای فرزندان مهاجر و انصار! در میان شما هركس فضیلتی از امیرمؤمنان علیه السلام می داند، بایستد و بگوید!
حاضران هریك ایستادند و در فضیلت علی علیه السلام سخن ها ایراد كردند. با این زمینه و فضایی كه امام باقرعلیه السلام پدید آورد، آن مرد، كه بزرگ خوارج آن محفل به شمار می آمد، از جای برخاست و گفت: من به فضایل و ارزش های علی علیه السلام بیش از این جمع آگاهم و روایت های بیشتری می دانم؛ ولی اینها مربوط به زمانی است كه علی علیه السلام هنوز حكمیّت را نپذیرفته و با پذیرش حكمیّت كافر نشده بود!
سخن در فضایل علی علیه السلام به حدیث خیبر رسید، آنجا كه پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم فرمود:
لأعطینّ الرایة غداً رجلاً یحبّ الله و رسوله و یحبّه الله و رسوله كرّاراً غیر فرّار لا یرجع حتی یفتح الله علی یدیه؛ فردا پرچم را به دست فردی خواهم سپرد كه خدا و رسول را دوست دارد و خدا و رسول هم او را دوست دارند، بر دشمن هماره می تازد و هرگز از میدان نبرد نمی گریزد. او از رزم باز نمی گردد، مگر با پیروزی و فتح خیبر.
در این هنگام امام باقرعلیه السلام به آن مرد رو كرد و فرمود:
درباره این حدیث چه می گویی؟
خارجی گفت: این حدیث حق است و شكی هم در آن نیست؛ ولی كفر پس از این مرحله پدید آمد!
امام باقرعلیه السلام فرمود: آیا آن روز كه خداوند علی علیه السلام را دوست می داشت، می دانست كه او در آینده اهل نهروان را خواهد كشت یا نمی دانست؟
آن مرد گفت: اگر بگویم خدا نمی دانست، كافر شده ام پس ناگزیر باید اقرار كنم كه خداوند می دانسته است!
امام باقرعلیه السلام فرمود: آیا محبّت خدا به علی علیه السلام از آن جهت بوده كه وی در خطِّ اطاعت خدا حركت می كرده یا به خاطر عصیان و نافرمانی بوده است؟
مرد گفت: بدیهی است كه دوستی خداوند نسبت به امیرالمؤمنین علی علیه السلام از جهت اطاعت و بندگی وی بوده، نه عصیان و نافرمانی (در نتیجه محبّت خداوند به علی علیه السلام بیانگر این است كه آن حضرت تا پایان عمر در راه اطاعت خدا گام نهاده و هرگز از مسیر رضای او بیرون نرفته و آنچه انجام داده وظیفه الهی او بوده است.)
سخن كه به اینجا رسید، امام باقرعلیه السلام به آن مرد فرمود: اكنون، تو در میدان مناظره مغلوب شدی! برخیز و مجلس را ترك كن!
مرد برخاست و در این حال آیه ای از قرآن را كه بیانگر آشكار شدن حق برای او بود، زمزمه می كرد و اظهار می داشت: «الله اعلم حیث یجعل رسالته»(3)

2. جبریه و مفوّضه (اشاعره و معتزله)

مُجبره كسانی هستند كه می گویند: انسان هیچ گونه اختیاری از خود ندارد و همه اعمال او مستقیماً توسط خداوند انجام می شود. نقطه مقابل این گروه مفوضه هستند كه می گویند: انسان بدون هیچ گونه دخالتی از ناحیه خداوند اعمال خود را انجام می دهد. بدیهی است كه هردو نظریه مردود است؛ بلكه نظریه صحیحی كه از جانب اهل بیت علیهم السلام مطرح شده «امری بین این دو امر» است؛ یعنی خداوند قدرت و اختیار را به انسان ها عنایت فرموده و انسان ها با توانایی كه خداوند عنایت كرده به انجام كارها می پردازند. هردو گروه فكری (مجبره و مفوّضه) در زمان امام باقرعلیه السلام جریان داشت و حضرت در پاسخ جبر مطلق و تفویض مطلق فرمود:
لطف و رحمت الهی به خلق، بیش از آن است كه آنان را به انجام گناهان مجبور سازد و سپس ایشان را به خاطر كارهایی كه به اجبار انجام داده اند، عذاب كند. از سوی دیگر خداوند قاهرتر و نیرومندتر از آن است كه چیزی را اراده كند و تحقق نیابد.
از آن حضرت سؤال شد: مگر میان جبر و اختیار، جایگاه سومی وجود دارد؟
امام باقرعلیه السلام فرمود: آری! میان جبر و اختیار (مطلق) فضایی به گستره آسمان و زمین است.(4)

3. غُلات

سومین جریان فكری نا سالم در عصر امام باقرعلیه السلام جریان «غلوّ» است. ضعف فرهنگی جامعه، همواره دو نتیجه تلخ را به همراه دارد:

افراط و تفریط!

برخی از مردم تحت تأثیر محیط و شگردهای تبلیغی بنی امیه، تا آنجا از خاندان رسالت فاصله گرفتند كه به ایشان توهین كرده و ناسزا می گفتند. در مقابل، گروه دیگری به انگیزه موضع گیری علیه حكومت بنی امیه و یا انگیزه های دیگر، در تعظیم جایگاه اهل بیت علیهم السلام تا آنجا پیش رفتند كه امامان معصوم علیهم السلام ناگزیر با آنان به مواجهه و مبارزه پرداختند و این همان جریان غلوّ بود.
در روایتی از امام صادق علیه السلام، هفت تن به عنوان عناصر فرصت طلب و دروغ پرداز، معرفی شده اند:
1. مغیرة بن سعید
2. بیان
3. صائد
4. حمزة بن عماره بریری
5. حارث شامی
6. عبدالله بن عمرو بن حارث
7. ابوالخطّاب.(5)
هشام بن حكم از امام صادق علیه السلام نقل كرده است:
مغیرة بن سعید از روی غرض ورزی بر پدرم (امام باقرعلیه السلام) دروغ می بست. یاران مغیرة در جمع اصحاب امام باقرعلیه السلام حاضر می شدند و نوشته ها و روایات را از ایشان می گرفتند و به مغیرة می رساندند. او در لابلای آن نوشته ها، مطالب كفرآمیز و باطل می افزود و به امام باقرعلیه السلام نسبت می داد و آنان را امر می كرد تا آن مطالب را به عنوان آرای امام علیه السلام در میان شیعه رواج دهند. بنابراین آنچه از مطالب آمیخته به غلوّ در روایات امام باقرعلیه السلام دیده شود، افزوده های مغیرة بن سعید است.(6)
امام باقرعلیه السلام از وجود چنین عناصر ناسالمی، كاملاً آگاهی داشت و در هر فرصت به افشای چهره آنان و انكار بافته های ایشان می پرداخت. آن حضرت درباره مغیرة فرمود: آیا می دانید مغیرة مانند كیست؟ مغیرة مانند بلعم است كه خداوند در حق وی فرمود:
«... الّذی آتیناه آیاتنا فانسلخ منها فاتبعه الشیطان فكان من الغاوین»(7)؛ ما آیات خود را به او عطا كردیم؛ ولی او به عصیان گرایید و پیرو شیطان گشت و در زمره گمراهان قرار گرفت.(8)
«بیان» از دیگر چهره های افراطی و غالی است. او تا بدانجا به انحراف گرایید كه مدعی نبوت و رسالت شد.(9)
امام باقرعلیه السلام در باره او فرمود: خداوند لعنت كند بیان تبّان (10) را؛ زیرا وی بر پدرم (علی بن الحسین علیه السلام) دروغ می بست. من شهادت می دهم كه پدرم بنده صالح خدا بود.(11)
در روایتی دیگر از امام باقرعلیه السلام نقل شده است: خداوندا! من از مغیرة بن سعید و بیان به درگاه تو تبرّی می جویم.(12)
حمزة بن عمار بربری، از دیگر منحرفانی است كه تحت لوای اعتقاد به امامتِ علی و ائمه علیهم السلام به تحریف دین پرداخته است. او اهل مدینه بود. وی محمد بن حنفیّه را تا مرتبه الوهیت بالا برد و گروهی از مردم مدینه و كوفه پیرو او شدند. امام باقرعلیه السلام از او تبرّی جسته و وی را لعنت نمود.(13)
ابومنصور عجلی، افراطی دیگری است كه در عصر امام باقرعلیه السلام با افكار غلوّآمیز و آرای ساختگی خود، پیروانی برای خویش گردآورد كه با نام «منصوریه» یا «كسفیّه»(14) شهرت یافتند. امام باقرعلیه السلام ابومنصور را به طور رسمی طرد نمود؛ ولی وی پس از وفات آن حضرت، مدعی شد كه امامت از امام باقرعلیه السلام به وی منتقل شده است.(15)
برخی از این غالیان تلاش می كردند تا امام باقرعلیه السلام را مهدی موعود معرفی كنند؛ ولی حضرت در ردّ آنان فرمود:
گمان می كنند كه من مهدی موعودم؛ ولی من به پایان عمر خویش نزدیك ترم تا به آنچه ایشان مدعی هستند و مردم را به آن می خوانند.(16)
امام باقرعلیه السلام در مورد انتخاب میانه روی به شیعیان فرمود:
ای گروه شیعیان! میانه رو باشید تا تندروان از تندروی خویش نادم شوند و به شما اقتدا نمایند و جویندگان راه و حقیقت به شما ملحق گردند.
یكی از یاران حضرت سؤال كرد: غالیان چه كسانی هستند؟
امام علیه السلام پاسخ داد:
غالیان كسانی اند كه به ما اوصاف و مقاماتی را نسبت می دهند كه خودمان آن اوصاف را برای خویش قائل نشده ایم! آنان از ما نیستند و ما هم از ایشان نیستیم!
سپس حضرت ادامه داد:
به خدا سوگند! ما از سوی خدا برائت و آزادی مطلق به همراه نداریم و میان ما و خدا خویشاوندی نیست و بر خداوند حجت و دلیلی در ترك تكلیف و وظائف نخواهیم داشت. ما به خداوند تقرّب نمی جوییم؛ مگر به وسیله اطاعت و بندگی او. پس هریك از شما كه مطیع خداوند باشد، ولایت و محبّت ما به حال او ثمر بخش است وكسی كه اهل معصیت باشد، ولایت ما سودی به حالش نخواهد داشت. هان! دور باشید از گول زدن خویش و گول خوردن به وسیله غالیان!(17)

4. مُرْجِئه

چهارمین نحله انحرافی در عصر امام باقرعلیه السلام «مرجئه» اند. آنان عقیده دارند كه: اقرار قلبی به شهادتین كافی است و التزام عملی به احكام اسلامی لازم نیست و هر حاكمی كه اقرار به شهادتین نمود، همگان باید از او اطاعت نمایند. بدیهی است كه چنین طرز تفكری مورد استقبال همه دنیا پرستان و شهوت پرستان قرار می گیرد. حامیان این فكر در زمان ما كسانی هستند كه مبنای خود را بر «تساهل و تسامح» قرار داده اند.
روایاتی كه در بیان حقیقت ایمان وارد شده و ایمان را به اقرار به لسان و اعتقاد در قلب و عمل به اركان تقسیم می كند، در ردّ گمان مرجئه است.
امام باقرعلیه السلام به عمرو بن قیس فرمود: ای پسر قیس! پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم فرمود: لایزنی الزانی و هو مؤمن و لایسرق السارق و هو مؤمن؛(18) زانی و سارق، مؤمن نیستند!

5. صوفیه

متصوفانی همچون محمد بن منكدر، طاووسی، ابن ادهم و... در عصر امام باقرعلیه السلام، اوقات خود را صرف عبادت نموده و دست از كار و تلاش كشیده و خویشتن را بر مردم تحمیل می نمودند.
محمد بن منكدر می گوید: باور نداشتم علی بن الحسین علیه السلام فرزندی به یادگار گذارد كه فضل و دانشش مانند خود او باشد، تا اینكه پسرش محمد بن علی علیه السلام را دیدم. من خواستم او را موعظه كنم؛ ولی او مرا اندرز داد! یارانش به او گفتند: به چه چیز تو را موعظه كرد؟ او گفت:
من در زمانی كه هوا بسیار گرم بود به سوی محلی از اطراف مدینه بیرون رفتم. در راه به محمد بن علی علیه السلام برخوردم. او مردی تنومند و فربه بود. دیدم او بر دو غلام خود تكیه زده و مشغول كار است! با خود گفتم: بزرگی از بزرگان قریش در این هوای گرم، با این حال برای به دست آوردن مال دنیا بیرون آمده! هم اكنون او را موعظه خواهم كرد! پس نزدیك رفته، سلام كردم و او هم چنان نفس زنان و عرق ریزان جواب سلام مرا داد. به او گفتم: خدا، كارت را اصلاح كند. بزرگی از بزرگان قریش در این هوای گرم، با این حال برای طلب دنیا بیرون آمده! اگر اكنون مرگ تو برسد و در این حال باشی چه خواهی كرد؟
آن حضرت دست از دوش آن دو غلام برداشته، روی پا ایستاد و فرمود: به خدا، اگر مرگم در این حال فرا رسد، در حال فرمانبرداری و طاعت خداوند هستم كه بدین وسیله نیازمندی خود را از تو و از مردم دور می سازم. من آنگاه از مرگ می ترسم كه بر من در آید و من در حال نافرمانی و معصیتی از معصیت های پروردگار باشم.
من (محمد بن منكدر) كه این پاسخ را از او شنیدم گفتم: خدا تو را رحمت كند! من خواستم تو را موعظه كنم؛ اما تو مرا اندرز دادی.(19)

6. مُشَبّهه

از پیروان فرقه های منحرف دیگر، كسانی بودند كه خدا را شبیه مخلوقین می دانستند. از این جهت آنان را مشبّهه می گویند.
امام باقرعلیه السلام در ردّ این گروه فرمود:
انّه واحد صمد، احدی المعنی. لیس بمعان كثیرة مختلفة(20)؛ همانا او یكتایی بی نیازی است كه همگان به او نیازمندند. او حقیقتی است بسیط و یگانه و در او حقایق متعدد و مختلف وجود ندارد.
محمد بن مسلم می گوید: به امام باقرعلیه السلام عرض كردم: برخی از مردم عراق معتقدند كه خداوند با چیزی می شنود و با چیز دیگر می بیند.
امام علیه السلام فرمود: دروغ گفته و ملحد شده اند! آنان خداوندِ بزرگ را به دیگران تشبیه نموده اند. او شنوایی بیناست؛ با همان چیز كه می بیند، می شنود و با همان چیز كه می شنود، می بیند.
محمد بن مسلم به امام باقرعلیه السلام عرض كرد: برخی از مردم عراق گمان می كنند كه بینایی خداوند بر چیزی است كه آن را درك كرده و تعقّل نماید!
حضرت فرمود: اندیشه، فكر و تعقّل از ویژگی های مخلوق است و خداوند از صفات مخلوق مبرّاست.

7. اهل قیاس

تفكّری بسیار خطرناك كه در زمان امام باقر و امام صادق علیهما السلام تولد یافت و زمینه بسیاری از بدعت ها و انحرافات عملی گردید، مسئله عمل به قیاس (مقایسه احكام خدا با یكدیگر) و استحسان بود. بازگشت این دو امر، در حقیقت به اِعمال نظر شخصی و سلیقه ای در دین خدا و خروج از دستورالعمل پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم است. مبتكر قیاس، ابوحنیفه بود و بعد از او پیروانش آن را گسترش دادند. امام باقرعلیه السلام در پاسخ این تفكر فرمود:
انّ السُّنّة لاتقاس و كیف تقاس السّنّة و الحائض تقضی الصیام و لاتقضی الصلاة؛(21) سنّت و احكام شرعی از طریق قیاس، قابل شناخت نیست. چگونه می توان قیاس را ملاك قرار داد با اینكه زن حائض پس از دوران حیض می بایست روزه را قضا كند؛ ولی قضای نماز بر او واجب نیست (با اینكه اهمیت نماز در اسلام بیشتر است).
حضرت در سخنی دیگر به زرارة سفارش فرمود:
یا زرارة ایّاك و اصحاب القیاس فی الدین. فانّهم تركوا علم ما وكلوا به و تكلفوا ما قد كفوه، یتأولون الاخبار و یكذّبون علی الله عزّوجلّ؛(22) ای زراره! از كسانی كه در كار دین به قیاس پرداخته اند بپرهیز؛ زیرا آنان از قلمرو تكلیف خود تجاوز كرده اند. آنان آنچه را می بایست فراگیرند، كنار نهاده و به چیزی پرداخته اند كه به آنها واگذار نشده است. روایات را به ذوق خود تجزیه و تحلیل كرده و تأویل می كنند و بر خدا دروغ می بندند.
آن حضرت می فرمود:
ادنی الشّرك ان یبتد الرجل رأیاً فیحب علیه و یبغض علیه؛(23) كمترین مرتبه شرك این است كه شخصی نظریه ای را از پیش خود (بدون حجّت شرعی) بنیان نهد و همان نظر را ملاك حبّ و بغض و داوری ها قرار دهد.
محمد بن طیّار از اصحاب امام باقرعلیه السلام می گوید: امام باقرعلیه السلام به من فرمود: آیا تو با مردم به بحث می پردازی؟
گفتم: بلی.
امام فرمود: آیا هرچه از تو می پرسند تو به هر حال پاسخی در قبال آنان ارائه می كنی؟
گفتم: بلی.
حضرت فرمود: پس در چه زمینه سكوت كرده و علم و دانش واقعی آن را به اهلش (اهل بیت علیهم السلام) ارجاع می دهی؟!(24)
در این بیان، امام علیه السلام به محمد بن طیّار یادآور شد كه: هیچ فردی جز معصومین علیهم السلام نباید خود را در مرحله ای فرض كند كه می تواند به اتّكاء رأی و اندیشه خود، همه پرسشها را پاسخ دهد و آنجا كه نتوانست، به تمثیل و تشبیه و قیاس متكی گردد؛ بلكه انسان مؤمن باید همواره در مسائل مبهم به مفسّران واقعی قرآن و اهل بیت رسالت علیهم السلام رجوع نماید.

پی نوشت ها:

1. نساء / 35 (ترجمه آیةالله مكارم شیرازی).
2. الاحتجاج، احمد بن علی الطبرسی (قرن 6)، ج 2، ص 174، دارالاسوة.
3. اصول كافی، محمد بن یعقوب كلینی، ج 8، ص 349، دارالكتب الاسلامیة.
4. همان، ج 1، ص 221، دفتر نشر فرهنگ اهل بیت.
5. اختیار معرفةالرجال (رجال كشی)، شیخ طوسی، ج 2، ص 577، موسّسه آل البیت.
6. همان، ص 590.
7. اعراف / 175.
8. تفسیر عیاشی، ج 2، ص 42، المكتبةالعلمیة الاسلامیة.
9. فرق الشیعة، نوبختی (قرن سوم)، ص 34، المكتبةالمرتضویة.
10. تبّان، به معنی علاّف و كاه فروش است.
11. رجال، كشی، ج 2، ص 590.
12. الطبقات الكبری، ابن سعد، ج 5، ص 321.
13. فرق الشّیعه، ص 27.
14. كسفیّه نامیده می شدند، چون می گفتند: انّ علیاً هوالكسف الساقط من السّماء.
15. فرق الشیعه، ص 38.
16. سیر اعلام النبلاء، شمس الدین ذهبی، ج 5، ص 346، دارالفكر.
17. اصول كافی، ج 2، ص 75، دارالكتب الاسلامیّة.
18. همان، ص 285.
19. الارشاد، شیخ مفید، ج 2، ص 159، انتشارات علمیه اسلامیّه.
20. اصول كافی، ج 1، ص 108.
21. المحاسن، احمد بن محمد بن خالد برقی، ج 1، ص 338، المجمع العالمی لأهل البیت(ع).
22. بحارالانوار، علامه مجلسی، ج 2، ص 309، دار احیاء التراث العربی.
23 و 24. همان، ص 304.
برگرفته از : کوثر :: تابستان 1384، شماره 62

منبع: http://www.hawzah.net

دوران زندگانى امام باقر (علیه السّلام) مقارن با افول قدرت و هیبت امویان و اقتدار عباسیان‏شده بود. در دوره‏اى كه جامعه هنوز در تب و تاب بزرگ‏ترین و تأثیر گذارترین انقلاب صدر اسلام؛ عاشورا مى‏سوخت و طواغیت زمان كمر به ریشه كن نمودن جنبش‏هاى ناشى از این انقلاب سترگ بسته بودند امام باقر (علیه السّلام) در سنگرى دیگر مبارزه را ادامه داد و تمام لحظات عمر با بركت خویش را صرف تعالى فرهنگ ناب شیعى نمود. امام باقر (علیه السّلام) به عنوان شخصیت ممتاز علمى عصر، با تكیه بر این ویژگى خود، بزرگ‏ترین خدمات ممكن را در عصر خود به اسلام نمود. شخصیت علمى امام باقر (علیه السّلام) در دوران حیات او، بسیار برجسته و محضر او همواره مملو از دانشمندان و دانشورانى بود كه در جست و جوى سرچشمه دانش بودند.

1. پویایى تلاش‏هاى علمى امام باقر (علیه السّلام)

امام از كودكى شكافنده دانش‏ها خوانده مى‏شد؛ چرا كه سرآمد دانشمندان و عالمان روزگار بود. آوازه دانش امام (علیه السّلام) به تمامى سرزمین‏هاى اسلامى رسیده بود و مردم، به ویژه دانشوران شیفته نام و آوازه او بودند و این شیفتگى در بین مردم عراق بیشتر به چشم مى‏خورد و دوست و دشمن زبان به ستایش دانایى او گشوده بودند. آمده است: هشام بن عبدالملك - خلیفه وقت - او را در مسجد الحرام دید، در حالى كه بر دست غلامش تكیه كرده بود، پرسید: «آیا او همان كسى است كه مردم عراق شیفته و بهت زده [علم] اویند؟» پاسخ داد: آرى. سپس به غلامش دستور داد تا نزد او برود و امام را براى پاسخ به پرسش‏هاى خلیفه فرا خواند. خلیفه پرسش‏هایش را مطرح كرد و امام به گونه‏اى پاسخ داد كه هشام خاموش ماند و هیچ نتوانست بگوید.
با این مقدمه نیكوست نگاهى به تلاش‏هاى سودمند و كارآمد امام در مسیر پیشبرد اهداف اسلامى و اشاعه فرهنگ ناب علوى انداخته شود.

2. پى‏ریزى تدوین حدیث

در پى انحرافات عمیقى كه پس از رحلت رسول اكرم (صلى الله علیه و آله) به وجود آمد، رخداد تأسف برانگیزى دامن‏گیر جهان اسلام شد و آن جلوگیرى از تدوین احادیث اهل‏بیت (علیهم‏السلام) بود كه آثار زیان‏بار آن سالیان دراز بر پیشانى فرهنگ دینى مردم باقى ماند. نزدیك به یك قرن از نگاشتن و محفوظ داشتن احادیث نبوى (صلى الله علیه و آله) و سخنان تابناك اهل‏بیت (علیهم‏السلام) جلوگیرى شدیدى به عمل آمد و به جاى آن سیل عظیمى از تحریفات در زمینه احادیث نبوى و جعل آن‏ها به فرهنگ و اعتقاد مردم روى آورد كه به «اسرائیلیات» شهرت یافت؛ تا سال 100 هجرى كه «عمر بن عبدالعزیز» فرمان تدوین احادیث را به «ابوبكر بن محمد انصارى» صادر كرد.
او كه از رجال و بزرگان تابعین به شمار مى‏رفت و از اصحاب على (علیه السّلام) شمرده مى‏شد، به بازگرداندن فدك به اهل‏بیت (علیهم‏السلام) و تدوین حدیث كمربست. امام باقر (علیه السّلام) از این فرصت استثنایى كمال بهره‏را برد و بیان احادیث را آغاز كرد و راویان مختلف از ایشان ده‏ها هزار حدیث نقل كردند. در واقع، امام باقر (علیه السّلام) نماینده مكتب اهل‏بیت (علیهم‏السلام) و نخستین سرو سامان دهنده احادیث تابناك معصومان (علیهم‏السلام) بود.
از این رو، بسیارى از محدثان وقت با دیدن تلاش‏هاى بى دریغ امام، به نگاشتن و نگاهدارى سخنان امام كمر بستند و بدین سبب، بیشتر احادیث اهل‏بیت (علیهم‏السلام)، از امام باقر و امام صادق (علیهم‏السلام) است.

3. اصول استنباط احكام فقهى

یكى از شاخه‏هاى بزرگ علوم اسلامى «علم اصول» است كه با بهره‏گیرى از آن احكام شرعى را از ادله شرعیه استخراج مى‏كنند. از این رو، اجتهاد متوقف بر آن است و مجتهد براى استنباط احكام شرعى به آن نیاز مبرم دارد و ملكه اجتهاد براى او حاصل نمى‏شود، مگر اینكه به تمامى بحث‏هاى آن آشنایى كامل داشته باشد.
تمامى دانشمندان شیعى بر این باورند كه امام باقر (علیه السّلام)، نخستین كسى بود كه این علم را تأسیس كرد و قواعد آن را به وجود آورد وبدین وسیله دروازه اجتهاد را به روى دانشمندان اسلامى گشود. قواعدى را كه امام تأسیس كرد به این نام‏ها در بین اصولیین شهرت یافت.
استصحاب، قاعده تجاوز، قاعده فراغ، قاعده نفى ضرر، علاج تعارض بین اخبار و... تمامى این قواعد به همراه اخبارى كه از امام در مورد آنها صادر شده است، در كتاب‏هاى اصولى موجود است. به گونه‏اى كه هر یك از این روایات، درون مایه تأسیس قاعده‏اى بزرگ در اصول فقه قرار گرفت و آن را مبناى قواعد اصولى قرار دادند.
امام باقر (علیه السّلام) وقتى باب اجتهاد را به روى دانشمندان گشود، عده‏اى با اتخاذ برخى شیوه‏هاى نادرست در اجتهاد، مانند «قیاس» و «استحسان» استنباط احكام شرعى را با خطرى جدى روبه‏رو كردند. آنان با قوانینى این گونه، گاه به مخالفت با نصّ كتاب و سنّت و سیره رسول خدا (صلى الله علیه و آله) برخاستند.
از این دانشمندان، مى‏توان از «نعمان بن ثابت» نام برد كه به نام «ابو حنیفه» شهرت یافت. او فتاواى عجیب و قیاساتى را وارد كرد و بر پایه گمان و سلیقه خود فتواهایى داد كه این فتاوى اكنون در دست است. از دیگر این افراد مى‏توان از «سفیان بن سعید بن مسروق» مشهور به «سفیان ثورى» نام برد كه برخى نیز او را از اطرافیان امام صادق (علیه السّلام) ذكر كرده‏اند. از او نیز روایاتى در دست است كه دلالت بر كژ اندیشى او دارد. آنان گاه مورد لعن اهل‏بیت (علیهم‏السلام) نیز قرار مى‏گرفتند.
آنچه اهمیت دارد این است كه این گونه برداشت‏هاى اشتباه و به كارگیرى شیوه‏هاى نادرست در استنباط احكام، همواره مورد ذمّ اهل‏بیت (علیهم‏السلام) بوده و بخشى از تلاش‏هاى امام باقر (علیه السّلام) را نیز در زمینه مبارزات فرهنگى به خود اختصاص مى‏داده است. امام براى زدودن این شیوه و به كارگیرى كاركردهاى صحیح اجتهاد به اصحاب وارسته خود مى‏فرمود: «سنت رسول خدا قیاس بردار نیست. چگونه مى‏توان قیاس را ملاك [استنباط حكم] قرار داد، در حالى كه بر زن در دوران قاعدگى‏اش قضاى روزه واجب است، ولى قضاى نماز واجب نیست؟»

4. بازیافت بهره‏گیرى صحیح از قرآن

هر چند سیاست جلوگیرى از تدوین احادیث نبوى (صلى الله علیه و آله) با شعار «كافى بودن قرآن» پیش مى‏رفت، اما از عمل به قرآن خبرى نبود و فقط از آن به صورت ابزارى براى جلوگیرى از نشر معارف اهل‏بیت (علیهم‏السلام) استفاده مى‏شد. كتاب خدا به ابزارى براى دست یابى به اغراض سیاسى و سركوبى پیروان اهل‏بیت (علیهم‏السلام) با تأویل و تفسیر به رأى، به ابزار سركوبى مخالفان تبدیل شده و در واقع، قرآن در انزواى شدید بود.
امام باقر (علیه السّلام) در جایگاه بهترین مفسّر قرآن با بازگو كردن تفسیر درست آیات، بسیارى از ابهام‏ها را زدود و مشت مخالفان و سودجویان را باز كرد. او همواره براى به اثبات رسانیدن مدّعاهاى خود از آیات قرآن بهره مى‏جست و كلام خدا را گواه بر سخن خویش مى‏گرفت و مى‏فرمود:
«هر آن‏چه را مى‏گویم از من سؤال كنید كه در كجاى قرآن آمده تا آیه مربوط به آن را برایتان تلاوت نمایم».
امام به اندازه‏اى بر آیات قرآن تسلط داشت كه «مالك ابن اعین جهنى» شاعر هم عصر امام درباره او سرود:
اگر مردم در صدد جست وجوى علوم قرآن برآیند، باید بدانند كه قریش بهترین داناى آن را دارد و اگر امام باقر (علیه السّلام) در علوم قرآنى لب به سخن گشاید، فروع زیادى براى آن ترسیم خواهد نمود...»
شایان ذكر است كه امام كتابى در تفسیر قرآن نگاشت كه «زیاد بن منذر» و بسیارى از بزرگان چون «ابو بصیر» از آن روایت مى‏كردند.

5. مرجعیت فقهى

از دیگر تلاش‏هاى چشم‏گیر امام در جهت نشر تعالیم اسلامى، مرجعیت عملى امام در پاسخ‏گویى به مسائل فقهى مردم بود. «ابو حمزه ثمالى» مى‏گوید:
«نزد امام باقر (علیه السّلام) در مسجد پیامبر (صلّی الله علیه و آله و سلّم) نشسته بودم كه مردى نزد من آمد و سلام كرد و پرسید: كیستى اى بنده خدا؟ گفتم: از كوفیان هستم، چه مى‏خواهى؟ گفت: آیا ابا جعفر را مى‏شناسى؟ گفتم: بله، كارت با او چیست؟ گفت: چهل مسئله آماده كرده‏ام و در پى جواب آنم تا بدانم به كدام باید عمل كنم... در این هنگام، امام وارد شد؛ در حالى كه جماعتى از اهل خراسان و دیگر استان‏ها همراه وى بودند ودر مورد مسائل حج از امام مى‏پرسیدند. آن مرد نیز نزدیك امام نشست و پرسش‏هاى خود را مطرح كرد و پاسخ گرفت».
همچنین، بسیارى از دانشمندان چون «قتادة بن دعامة»، «طاووس یمانى»،«عاصم بن عمر»، هرگاه حضرت را مى‏دیدند براى پاسخ گرفتن پرسش‏هاى خود از لحظات بهره مى‏جستند و در هر حالى از امام سؤال مى‏كردند. نمونه‏هاى زیادى از این گونه گفت و گوها و پرسش و پاسخ‏ها در تاریخ آمده است.

6. رهیافت شناساندن جایگاه امام

امام باقر (علیه السّلام) تلاش فراوانى براى جلب دل‏ها به سوى دوستى اهل‏بیت (علیهم‏السلام) مبذول مى‏داشت و در صدد بود تا با این شیوه، جایگاه امامت را به گونه‏اى روشن‏تر براى مردم ترسیم كند و وسیله نجات و رستگارى را به آنان بنمایاند. «حكم بن عتیبه» طى داستان تأثیر گذارى در این باره مى‏گوید:
«من كنار ابا جعفر (علیه السّلام) در مجلس پر ازدحامى نشسته بودم كه پیرمردى عصا زنان وارد مجلس شد. بر آستانه در ایستاد و گفت: درود و رحمت خدا بر تو اى پور پیامبر. امام پاسخ سلامش گفت. سپس رو به حاضران كرد و به آنان نیز سلام نمود. سپس پیش روى امام آمد و گفت: اى پسر فرستاده خدا! مرا نزدیك خود جاى ده كه جانم فدایت باد! به خدا سوگند كه من شما (اهل‏بیت) را دوست مى‏دارم و با هر كه شما را دوست بدارد دوستم و به خدا سوگند كه این دوستى با شما (اهل‏بیت) و دوستداران‏تان به خاطر مطامع دنیوى نیست. من از دشمنان شما بیزارم و سوگند كه دشمنى‏ام با آنان به خاطر گمراهى و زبونى‏شان است. سوگند كه حلال شما را حلال مى‏دانم و حرامتان را حرام و دستورتان را بر چشم قرار داده‏ام. فدایت شوم، آیا بر من امیدى [از رستگارى [هست؟ امام به او فرمود: جلوتر بیا. و او را آنقدر به پیش خواند كه پهلوى خود نشاند و فرمود: اى پیرمرد! مردى از پدرم على بن الحسین (علیه السّلام) همین را پرسید و پدرم پاسخ داد: آن‏گاه كه از دنیا رخت بر بستى، نزد جدم رسول خدا (صلّی الله علیه و آله و سلّم)، حسن (علیه السّلام) و حسین (علیه السّلام) و فرزندانش وارد مى‏شوى.
دلت سرور مى‏یابد، خاطرت آسوده مى‏گردد، چشمت [به دیدارشان] روشن مى‏شود و به بهترین گونه نزد پروردگارت حاضر مى‏شوى و آن گاه كه جانت به این‏جا رسید - و به گلوى پیرمرد اشاره فرمود - در بالاترین منزلگاه با ما خواهى بود و زندگانى آخرت، روشنى چشمت خواهد شد.
پیرمرد از خرسندى پرسید: چگونه؟ امام باز هم برایش گفت. پیرمرد با شور و اشتیاقى بسیار گفت: اللّه اكبر! آیا به راستى آن گاه كه بمیرم نزد پیامبر و خاندانش وارد مى‏شوم و [از دیدارشان] دیده روشن مى‏كنم؟ ...
اشك شوق بر رخسار پیرمرد تراوید، زانوانش سست شد، گریه‏اش بالا گرفت و بر زمین نشست. حاضران نیز با دیدن این عشق بازى اشك شوقشان بیرون تراوید. امام اشك از چشمان پیرمرد پاك كرد. پیرمرد گفت: اى فرزند فرستاده خدا! فدایت گردم دستت را به من بده. دست امام را گرفت بوسید و بر صورت و چشمانش كشید. آن گاه گریبان گشود و دست امام را بر روى قلب خود گذاشت و گفت: سلام خدا بر شما (اهل‏بیت (علیهم‏السلام)) باد و رفت. امام به حاضران رو كرد و فرمود: هر كه دوست دارد مردى از اهل بهشت را ببیند به او نگاه كند. راوى مى‏گوید: هرگز مجلسى را چنین حسرت زده ندیده بودم».

7. نیایش؛ كانون ترویج آموزه‏هاى دینى

یكى از فعالیت‏هاى بارز امامان در زمینه نشر تعالیم دینى و آموزه‏هاى بلند عرفانى، بهره‏گیرى از زبان نیایش براى اشاعه فرهنگ ارتباط با خدا در تمامى حالات زندگى است. آنان در هنگامى كه جامعه را امواج تلاطم فساد و تباهى، زورگویى و زر سالارى و خفقان و اسلام ستیزى در نوردیده بود، با خداى خویش راز و نیاز مى‏كردند و براى بیان بخشى از عقاید و فرهنگ اسلامى از دعا بهره مى‏گرفتند و در سنگر دعا، مردم را به توجه بیشتر به پروردگار و مبارزه با زورگویان فرا مى‏خواندند. هر چند مقصود اصلى آنان در این نیایش، بندگى و پرستش خداى بزرگ بود، با توجه به تعابیرى كه در نیایش آن‏ها وجود دارد از لابه‏لاى آن، مفاهیمى چون خلافت اهل‏بیت (علیهم‏السلام)، عدم سكوت در برابر ظلم و... را نیز مى‏توان دریافت.
در بیشتر ادعیه، جمله صلوات بر محمد و آل محمد (صلّی الله علیه و آله و سلّم) به چشم مى‏خورد و این در حالى است كه دشنام به اهل بیت (علیهم‏السلام) به ویژه امیر مؤمنان (علیه السّلام) سكه رایج حكمرانان وقت شده و آیات خدا به دست فراموشى سپرده شده بود. امام باقر (علیه السّلام) در نیایشى براى دریافت خواسته‏هاى خود از خدا، چنین مى‏فرماید:
«... پروردگارا! تو را به تمامى نام‏هایت مى‏خوانم كه آن‏ها را خود نامیدى و یا در كتابت فرو فرستادى، و یا آن‏ها را بر برخى از بندگانت فرا آموختى كه بر محمد (صلّی الله علیه و آله و سلّم) و خاندان او درود فرستى و قرآن را بهار قلبم و آن را نور چشمم و وسیله از بین بردن غم‏هایم قرار دهى...».
امام در دیگر دعاهاى خود افزون بر این مسائل، اعتقادات درست اسلامى را در زمینه یگانه پرستى، خدا محورى، رسالت، بازگشت به سوى خدا، وسوسه‏هاى شیطان و... نیز بیان مى‏فرمود.

8. توسعه فرهنگ انتظار

تلاش‏هاى گسترده و عمیق امام باقر (علیه السّلام) در نشر معارف اسلام ناب، مردم را به سوى فرهنگ انتظار امام آخرین (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) سوق مى‏داد. او در تبیین این فرهنگ بر آن بود تا با روشن كردن زوایاى پنهان فرج آل محمد (صلّی الله علیه و آله و سلّم) و پاسخ دادن به پرسش‏هاى گوناگون، غیبت وظهور او را امرى خدادادى و خارج از اختیار معرفى و نیز منتظران را به انتظار ظهور او ترغیب كند. «ام هانى ثقفیة» مى‏گوید: «بامداد، خدمت سرورم محمد بن على الباقر (علیه السّلام) رسیدم و گفتم: سرورم! آیه‏اى از كتاب خدا بر دلم خطور كرده و مرا پریشان ساخته و خواب از چشمم در ربوده است. فرمود: بپرس اى امّ هانى. گفتم:«فَلا اُقسِم بِالخُنَّسِ الجَوار الكُنّسِ» (تكویر: 15 و 16) فرمود: اى امّ هانى! خوب مسئله‏اى پرسیدى. او مولودى در آخر الزمان است. او مهدى این دودمان است و براى او غیبتى خواهد بود كه اقوامى در آن گمراه مى‏شوند و گروهى نیز هدایت مى‏یابند و خوشا بر تو اگر او را دریابى و خوشا به حال كسى كه او را دریابد.»
برگرفته از : یاس - اسفند 1385، شماره 48
منبع : http://www.hawzah.net
/خ

نماز در میان تمامی عبادات و مسایل معنوی و عرفانی از اهمیت و ارزش بسیاری برخوردار است، از این رو تمامی انبیا، امامان و عارفان و عاشقان به ادای این فریضه الهی اشاره و سفارش كرده‌اند. نماز در زندگی و حیات انسان به اندازه‌ای ارزش دارد كه اولیای الهی برای یك لحظه از آن غافل نبودند و از هر راهی كه ممكن بود دیگران را هم به این عبادت ملكوتی تشویق می‌كردند.
امام محمد باقر (علیه السّلام) معروف به باقرالعلوم امام پنجم شیعیان نیز همانند دیگر معصومین در طول عمر پربركت خود همواره به یاد خدا مشغول بود، در زهد و فضل و تقوا و آشنایی با رموز قرآن و سنت و تفسیر و احكام شرع سرآمد همگان بود. امام باقر (علیه السّلام) را از زاهدان بزرگ عالم اسلام خوانده‌اند به گونه‌ای كه ابو نعیم با عبارت "الحاضر الذاكر" و"الخاشع الصابر" از ایشان یاد كرده است.
عطار نیشابوری كتاب تذكره الاولیاء خود را با یاد این امام خاتمه داده و به پیروی از هجویری از آن حضرت به "برهان ارباب مشاهدت" و "امام اولاد نبی" و "گزیده نسل علی" تعبیر كرده است. علاوه بر زهد عملی، بیانات آن حضرت در تفسیر الفاظی چون عبادت، محبت، غنا، تقوا، توكل و دنیا راهگشای كسانی بوده كه دین را از وجهه معنوی و عرفانی می‌نگریسته‌اند.
كلینی از امام صادق (علیه السّلام) نقل كرده است كه فرمود: "پدرم همواره ذكر خدا می‌گفت و افراد خانواده خود را هم به این كار سفارش می‌كرد."
در روایتی از ابی ایوب پیرامون كیفیت نماز امام باقر (علیه السّلام) و امام جعفر صادق (علیه السّلام) آمده است: "هنگامی كه امام باقر (علیه السّلام) و امام صادق (علیه السّلام) به نماز می‌ایستادند، رنگ صورت مباركشان گاهی قرمز می‌شد، و گاهی زرد می‌گشت و، مثل این كه این دو بزرگوار با كسی كه با چشم او را می‌بینند مناجات می‌كردند.
بسیاری از بزرگان از جمله علامه مجلسی نقل كرده‌اند كه در سفر حج امام باقر (علیه السّلام) را دیدند كه غسل كرد و با پای برهنه وارد منطقه حرم شد، چون به مسجد الحرام رسید، به كعبه نگریست و با صدای بلند گریه كرد.آنگاه طواف كرد و بعد از نماز سربه سجده نهاد، هنگامی كه سر از زمین برداشت محل سجده از بسیاری اشك مرطوب شده بود.
همچنین نقل شده است كه امام باقر (علیه السّلام) در شبانه روز صد و پنجاه ركعت نماز می‌گزارد، و از امام صادق (علیه السّلام) روایت شده است كه پدرش را بنابر وصیت خود او، در جامه‌ای كه هنگام نماز بر تن می‌كرد به خاك سپردند.
آن امام بزرگوار از خوف خدا بسیار می‌گریست و هنگام مشكلات اهل بیت را جمع می‌كرد و با هم به ذكر و استغفار می‌پرداختند.
با وجود این كه نماز به كسانی واجب است كه به سن تكلیف رسیده باشند، اما به دلیل اهمیت و ارزش آن، امامان همواره سفارش می‌كردند كه كودكان خود را از سنین شش و هفت سالگی به ادای این فریضه معنوی تشویق كنید.
در وسایل الشیعه پیرامون این مساله آمده است كه: معاویه بن وهب از امام باقر(علیه السّلام)می‌پرسد: درچه زمانی كودكان خود را متوجه نماز كنیم؟ حضرت می فرماید: در هفت و شش سالگی. در جای دیگر ازاین كتاب نیز اشاره شده است: محمد بن مسلم كه از یاران بی نظیر امامان است، از امام باقر یا امام صادق (علیه السّلام) می‌پرسد: كودك در چه زمانی نماز بخواند؟ حضرت می‌فرماید: وقتی كه نماز را بفهمد.
عرضه می‌دارد: چه زمانی می‌فهمد تا خواندن نماز بر او لازم باشد؟ امام می‌فرماید: در شش سالگی. حلبی از راویان بزرگوار شیعه از امام صادق (علیه السّلام) نقل می‌كند كه حضرت از پدر بزرگوارشان امام باقر (علیه السّلام) روایت می‌كنند كه ما فرزندانمان را در سن پنج سالگی به نماز امر می‌كنیم، پس شما آنان را به وقت هفت سالگی به دنیای نماز حركت دهید.
در روایات بسیاری اشاره شده كه امامان معصوم همواره انسان‌ها را از سبك شمردن نماز برحذر داشته‌اند،امام باقر(علیه السّلام) دراین‌باره می‌فرماید: "نمازت را سبك مشمار، به حقیقت كه رسول خدا (صلّی الله علیه و آله و سلّم) به وقت مرگش فرمود: هركس نماز را سبك انگارد از من نیست، هر كس شراب بنوشد از من نیست ، و الله قسم كنار كوثر بر من وارد نمی‌شود."
همچنین از امام باقر (علیه السّلام) روایت شده كه فرمودند: "نماز موجب استواری اخلاص و دوری از كبر است."
آن حضرت در جای دیگر می‌فرماید: "شیعه ما تنها كسی است كه تقوا پیشه و مطیع خداوند باشد."
امام باقر (علیه السّلام) در خصوص ذكر و یاد خدا می‌فرماید: "گویا مومنان همان فقیهان (فرزانگان دین فهم) واهل اندیشیدن وپندگرفتن هستند.شنیده‌های دنیوی ، گوش آنها را از (شنیدن) یاد خدا كر نمی‌كند و زرق و برق دنیا چشم آنان را از یاد خدا كور نمی‌گرداند.
امام باقر (علیه السّلام) همچنین فرمود: "با بسیاری ذكر در خلوت ، به دل نرمی نایل شو."
امام باقر (علیه السّلام) همواره مومنان را به ادای نماز در اول وقت سفارش كرده و می‌فرمودند: "بدان كه اول وقت همیشه بهتر است پس تا جایی كه می‌توانی به كار خیر بشتاب محبوبترین كارها نزد خدای عز و جل كاری است كه بنده بر آن مداومت ورزد گر چه اندك باشد."
نمازنخستین چیزی است كه روز قیامت درباره‌اش سئوال می‌شود امام باقر(علیه السّلام) در این‌باره می‌فرماید: "نخستین چیزی كه بنده برای آن حسابرسی می‌شود نماز است اگر پذیرفته شد سایر اعمالش هم پذیرفته می‌شود."
در وسایل الشیعه به نقل از امام باقر (علیه السّلام) درباره آداب نماز آمده است كه فرمودند: "هر مومنی محافظت برنمازش نماید، و او را در وقتش به جا آورد از انسان‌های غافل شمرده نمی‌شود."
منبع: http://www.bashgah.net