تبیان، دستیار زندگی

زندگى امام، آینه تمام نماى زندگى شرافتمندانه انسانهاى موحد و متعالى است.یكى از بارزترین ویژگیهاى امام جامعیت اوست.
توجه به علم، او را از اخلاق و فضایل روحى غافل نمى‏سازد و روى آورى به معنویات و عبادت و بندگى، وى را از پرداختن به زندگى مادى و روابط اجتماعى و اصلاح جامعه باز نمى‏دارد .
در حالى كه انسانهاى معمولى، در بیشتر زمینه‏ها گرفتار افراط و تفریط مى‏شوند، اگر به زهد و عبادت بپردازند، به عزلت و گوشه‏نشینى كشیده مى‏شوند و اگر به كار و تلاش رو آورند، از انجام بایسته وظایف عبادى و معنوى، دور مى‏مانند!

كار و تلاش در اوج زهد و تقوا

انسانهاى كم ظرفیت و كوته‏اندیش، گمان مى‏كنند كه لازمه زهد و تقوا، این است كه خرقه‏اى پشمینه بر دوش افكنده و زاویه خلوتى را انتخاب كنند و روى از خلق بگردانند تا به خدا نزدیك شوند!
اینان گمان مى‏كنند كه تلاش براى تأمین معاش و كسب روزى، مخالف زهد و توكل است، و وظیفه انسان فقط ذكر گفتن و پرداختن به نماز و روزه مى‏باشد و روزى از هر جا كه باشد مى‏رسد ! ولى برنامه امامان (ع)، و از جمله امام باقر (ع) غیر از این بوده است.آنان، در اوج زهد و تقوا و در نهایت عبادت و بندگى خدا، اهل كار و تلاش بوده‏اند، و از این كه دیگران روزى آنها را تأمین كنند و خرج زندگى ایشان را بپردازند، بشدت بیزار بوده‏اند.
محمد بن منكدر یكى از زهاد معروف عصر امام باقر (ع) است كه همانند طاووس یمانى و ابراهیم بن ادهم و عده‏اى دیگر، داراى گرایشهاى صوفیانه بوده است.او خود نقل مى‏كند:
در یكى از روزهاى گرم تابستان، از مدینه به سمت یكى از نواحى آن، خارج شدم، ناگاه در آن هواى گرم، محمد بن على (ع) را ملاقات كردم كه با بدنى فربه و با كمك دو نفر از خدمتكارانش مشغول كار و رسیدگى به امور زندگى است.با خود گفتم: بزرگى از بزرگان قریش، در چنین ساعت گرم و طاقت فرسا و با چنین وضعیت جسمى، به فكر دنیا است! به خدا سوگند، باید پیش رفته و او را موعظه كنم.
به آن حضرت نزدیك شدم و سلام كردم.
او نفس زنان و عرق ریزان، سلامم را پاسخ گفت.
فرصت را غنیمت شمرده، به او گفتم:
خداوند، كارهایت را سامان دهد! چرا بزرگى چون شما در چنین شرایطى به فكر دنیا و طلب مال باشد! براستى اگر مرگ در چنین حالتى به سراغ شما بیاید، چه خواهید كرد!
امام باقر (ع)، دست از دست خدمتكاران برگرفت و ایستاد و فرمود:
به خدا سوگند، اگر در چنین حالتى مرگ به سراغم آید، بحق در حالت اطاعت از خداوند، به سراغم آمده است.این تلاش من خود اطاعت از خداست، زیرا با همین كارهاست كه خود را از تو و دیگر مردم بى‏نیاز مى‏سازم (تا دست حاجت و تمنا به كسى دراز نكنم) .
من زمانى از خدا بیمناك هستم كه هنگام معصیت و نافرمانى خدا، مرگم فرا رسد!
محمد بن منكدر مى‏گوید:
پس از شنیدن این سخنان، به آن حضرت عرض كردم: خداى رحمتت كند، من‏مى‏خواستم شما را موعظه كنم، اما شما مرا راهنمایى كردید. (1)

حضور سازنده و مؤثر در جامعه

امام باقر (ع) با این كه توجه به استغناى نفس و لزوم تلاش براى كسب معاش داشت و عملا در این راستا گام مى‏نهاد، اما هرگز زندگى خود را وقف تأمین معاش نكرده بود، بلكه همت اصلى آن حضرت، حضور سازنده و مؤثر در جامعه بود.
این درست است كه نباید براى تأمین زندگى، سربار دیگران بود، ولى این نكته را نیز باید در نظر داشت كه هدف اصلى و عالى زندگى، دستیابى به رفاه، و ثروت نیست و نباید در طریق تلاشهاى دنیوى، از ارزشهاى اصیل زندگى غافل بود.
امام باقر (ع) در روزگار خود، بزرگترین تأثیر علمى و عملى را براى جامعه خویش داشت.
حضور در مجامع علمى و تأسیس جلسات فرهنگى، یكى از بهترین و ارزنده‏ترین نوع حضور در جامعه و خدمت به اجتماع مسلمانان بوده و هست، زیرا هر گونه تكامل اجتماعى در ابعاد اخلاقى و معنوى و اقتصادى و...منوط به تكامل فكرى و فرهنگى است.
براى تبیین نقش حیاتى امام باقر (ع) در جامعه اسلامى، یاد همین نكته كافى است كه:
جمع عالمان بر این عقیده اتفاق دارند كه فقیه‏ترین مردم در آغاز سلسله فقیهان شش نفرند و آن شش نفر از اصحاب و شاگردان امام باقر (ع) و امام صادق (ع) بشمار مى‏آیند. (2) و سخن حسن بن على الوشاء (3) كه از معاصران امام رضا (ع) مى‏باشد، خود گواهى روشن بر مدعاى ماست كه مى‏گوید: نهصد شیخ و بزرگ راوى حدیث را در مسجد كوفه مشغول تدریس یافتم كه همگى از امام صادق (ع) و امام باقر (ع) نقل حدیث مى‏كردند. (4)
محققان بر این عقیده‏اند كه امام باقر (ع) و امام صادق (ع) در حقیقت بنیانگذار دانشگاه اهل البیت هستند كه حدود شش هزار رساله علمى از فارغ التحصیلان آن به ثبت رسیده است .
اصول اربعمائه همان رساله‏هاى چهار صد گانه‏اى است كه در میان محدثان شیعه، به عنوان كتب اصول شناخته مى‏شود و از جمله آن شش هزار رساله به شمار مى‏آید، و چه بسا بیشتر محتویات كتب چهارگانه شیعه (كافى، من لا یحضره الفقیه، تهذیب و استبصار) از همین رساله‏هاى اربعمائه گرفته شده باشد. (5)

مرجعیت و پاسخگویى به پرسشهاى مردم

ابو بصیر مى‏گوید: امام باقر (ع) در مسجد الحرام نشسته بود و گروه زیادى از دوستدارانش برگرد او حلقه زده بودند.در این هنگام طاووس یمانى به همراه گروهى به من نزدیك شد و پرسید: آن مردم در اطراف چه كسى حلقه زده‏اند؟
گفتم: محمد بن على بن الحسین (باقر العلوم علیه السلام) است كه نشسته و مردم دور او گرد آمده‏اند.
طاووس یمانى گفت: من نیز به او كار داشتم.آنگاه پیش رفت، سلام كرد و نشست و گفت: آیا اجازه مى‏دهید مطالبى را از شما بپرسم؟
امام باقر (ع) فرمود: آرى بپرس! (6) طاووس یمانى سؤالهایش را مطرح كرد و امام (ع) به او پاسخ بایسته را ارائه داد.ابو حمزه ثمالى نیز مى‏گوید: در مسجد رسول خدا نشسته بودم كه مردى پیش آمد، سلام كرد و گفت: تو كیستى؟
به او گفتم: مردى از اهل كوفه‏ام.چه مى‏خواهى و در جستجوى چه هستى؟
مرد گفت: آیا ابو جعفر، محمد بن على (ع) را مى‏شناسى؟
گفتم: بلى، به آن گرامى چه كار و حاجتى دارى؟
گفت: چهل مسأله آماده كرده‏ام تا از وى سؤال كنم و آن چه حق بود بپذیرم.
ابو حمزه مى‏گوید: از آن مرد پرسیدم، آیا تو فرق بین حق و باطل را مى‏دانى؟
مرد گفت: آرى...
در این هنگام امام باقر (ع) وارد شد در حالى كه گروهى از اهل خراسان و مردم دیگر در اطراف وى بودند و مسایل حج را از آن حضرت مى‏پرسیدند.
آن مرد نیز نزدیك امام نشست و مطالب خود را با آن حضرت در میان گذاشت و جواب لازم را دریافت داشت. (7)
این نمونه‏ها و موارد دیگر، بروشنى مى‏نمایاند كه امام باقر (ع) چگونه مورد رجوع مردم بوده و به نیازهاى مختلف آنان رسیدگى مى‏كرده است.

رسیدگى به محرومان

درباره امام باقر (ع) گفته‏اند: هرگز شنیده نشد كه نیازمندى نیازش را به آن حضرت اظهار داشته و با پاسخ منفى، مواجه شده باشد.
امام باقر (ع) همواره توصیه مى‏كرد كه وقتى نیازمندان به شما رو مى‏آورند و یا شما مى‏خواهید آنان را صدا بزنید، بهترین نامها و عناوین را درباره آنان به كارگیرید (8) و با عناوین و اوصاف زشت و بى ارزش و با بى احترامى با ایشان برخورد نكنید) .
امام صادق (ع) مى‏فرماید: پدرم با این كه از نظر امكانات مالى، نسبت به سایر خویشاوندان، در سطح پایینترى قرار داشت و مخارج زندگى وى، سنگینتر از بقیه بود، هر جمعه به نیازمندان انفاق مى‏كرد و مى‏فرمود: انفاق در روز جمعه، داراى ارجى فزونتر است، چنان كه روز جمعه، خود بر سایر روزها برترى دارد. (9)
و نیز این سخن را هم امام صادق (ع) فرموده است:
در یكى از روزها به حضور پدرم رسیدم در حالى كه میان نیازمندان مدینه، هشت هزار دینار، تقسیم كرده و یازده برده را آزاد ساخته بود. (10)

سخاوت و مروت نسبت به دوستان

عمرو بن دینار و عبد الله بن عبید مى‏گویند: ما هرگز به ملاقات امام باقر (ع) نرفتیم، مگر این كه به وسیله هدایا و پوشاك و امكانات مالى، از ما استقبال و پذیرایى كرده، مى‏فرمود : اینها را از قبل براى شما تدارك دیده بودم. (11)
ظاهرا منظور امام از بیان جمله اخیر این بوده است كه دوستان و میهمانانش احساس شرم و نگرانى نكنند و گمان نبرند كه با دریافت آن هدایا و امكانات، بر زندگى شخصى امام باقر (ع) كم و كاستى را تحمیل كرده‏اند.سلمى یكى از خدمتكاران خانه امام باقر (ع) است.او مى‏گوید: برخى از دوستان و آشنایان امام باقر (ع) به میهمانى آن حضرت مى‏آمدند و از نزد وى بیرون نمى‏شدند، مگر این كه بهترین غذاها را تناول كرده و چه بسا گاهى لباس و پول از آن گرامى دریافت مى‏كردند.
سلمى مى‏گوید: گاهى من با امام در این باره سخن مى‏گفتم كه خرج خانواده
شما، خود سنگین است و از نظر در آمد وضع متوسطى دارید (بهتر این است كه در پذیرایى از دوستان و مهمانان با احتیاط بیشترى رفتار كنید!) اما امام مى‏فرمود: اى سلمى! نیكى دنیا، رسیدگى به برادران و دوستان و آشنایان است، و گاهى حضرت پانصد و تا هزار درهم هدیه مى‏داد . (12)
اسود بن كثیر مى‏گوید: تهیدست شدم و دوستانم به من رسیدگى نكردند.نزد امام باقر (ع) رفتم و از نیازمندى خود و جفاى برادران شكوه كردم، آن حضرت فرمود:
بد برادرى است آن برادرى كه به هنگام ثروت و توانمندى، حالت را بپرسد و تو را در نظر داشته باشد، ولى زمانى كه تهیدست و نیازمند شدى، از تو ببرد و به سراغت نیاید! سپس امام به خدمتكارش دستور داد تا هفتصد درهم نزد من گذارد، و فرمود: این مقدار را خرج كن و هر گاه تمام شد و نیاز داشتى باز مرا از حال خود با خبر ساز. (13)

شكیبایى و بردبارى در روابط اجتماعى

شرط اصلى حضور سازنده و مفید در جامعه، برخوردارى فرد از صبر و شكیبایى است.این ویژگى به عالیترین شكل آن در زندگى امام باقر (ع) مشهود است.
براى نمایاندن این ویژگى ارزشمند در زندگى آن حضرت نقل این حدیث كافى است كه:
مردى غیر مسلمان (نصرانى) در یكى از روزها با امام باقر (ع) روبرو شد.آن مرد به دلیلى نامشخص نسبت به آن حضرت، كینه داشت، از این رو دهان به بدگویى گشود و با تغییر اندكى در اسم امام باقر (ع) گفت:
تو بقر (گاو) هستى!
امام بدون این كه خشمناك شود و عكس العمل شدیدى نشان دهد، با آرامش خاصى فرمود: من باقرم .
مرد نصرانى كه از سخن قبل به مقصود نرسیده بود و احساس مى‏كرد نتوانسته است امام را به خشم وادارد، گفت:
تو فرزند زنى آشپز هستى!
امام فرمود: این حرفه او بوده است (و ننگ و عارى براى او نخواهد بود)
مرد نصرانى، پا فراتر نهاد و با گستاخى هر چه تمامتر گفت:
تو فرزند زنى سیاه چرده و زنگى و...هستى!
امام (ع) فرمود: اگر تو راست مى‏گویى و مادرم آن گونه كه تو توصیف مى‏كنى بوده است، پس از خداوند مى‏خواهم او را بیامرزد، و اگر ادعاهاى تو دروغ و بى اساس است، از خداوند مى‏خواهم كه تو را بیامرزد!
در این لحظه، مرد نصرانى كه شاهد حلم و بردبارى اعجاب انگیز امام باقر (ع) بود و مشاهده كرد كه این شخصیت اصیل و پر نفوذ، علیرغم پایگاه عظیم اجتماعى و علمى خود كه صدها شاگرد از درس او بهره مى‏گیرند و در میان قریش و بنى هاشم از ارج و منزلت و حمایت برخوردار است، به جاى عكس العمل منفى و مقابله به مثل در برابر بد زبانیهاى او، چون كوه صبر و شكیبایى، آرام و مطمئن ایستاده و با او سخن مى‏گوید، ناگهان در دادگاه وجدان خویش، خود را محكوم وشكست خورده یافت، و بى تأمل از گفته‏هاى خود معذرت خواهى كرد و اسلام آورد . (14)
ارزش و اهمیت این گونه شكیبایى و بردبارى، چه بسا براى بسیارى از انسانها، نامفهوم باشد، ولى كسانى چون خواجه نصیر الدین طوسى كه از یك سو افضل عالمان عصر خویش در علوم عقلى و نقلى شناخته شده، و از سوى دیگر منصب وزارت را در دستگاه حكومت به وى واگذار كرده‏اند، در اوج موقعیت علمى و اجتماعى، به امام خویش اقتدا كرده و در مقابل بدگویان به صبرى شگفت نایل مى‏شود.
شخصى به او خطاب مى‏كند: اى سگ، و اى سگ زاده!
اما او در پاسخ مى‏گوید، این سخن تو درست نیست، زیرا سگ بر چهار دست و پا راه مى‏رود و من چنین نیستم، سگ چنگال دارد، شعور ندارد، نمى‏اندیشد، ولى من چنین نیستم و... (15)
براستى چنین شكیبایى و تحملى را جز در پیروان مكتب اهل بیت نمى‏توان پیدا كرد.

صمیمیت و محبت با دوستان

یكى از دوستان امام باقر (ع) به نام ابى عبیده مى‏گوید:
در سفر، رفیق و همراه، امام باقر (ع) بودم.در طول سفر همیشه نخست من سوار بر مركب مى‏شدم و سپس آن حضرت بر مركب خویش سوار مى‏شد. (و این نهایت احترام و رعایت حرمت بود) .
زمانى كه بر مركب مى‏نشستیم و در كنار یكدیگر قرار مى‏گرفتیم، آن چنان با من گرم مى‏گرفت و از حالم جویا مى‏شد كه گویى لحظاتى قبل در كنار هم نبوده‏ایم ودوستى را پس از روزگار دورى جسته است.
به آن حضرت عرض كردم:
اى فرزند رسول خدا! شما در معاشرت و لطف و محبت به همراهان و رفیقان به گونه‏اى رفتار مى‏كنید كه از دیگران سراغ ندارم، و براستى اگر دیگران دست كم در اولین برخورد و مواجهه، چنین برخورد خوشى با دوستانشان داشته باشند، ارزنده و قابل تقدیر خواهد بود.
امام باقر (ع) فرمود: آیا نمى‏دانى كه مصافحه (نهادن دست محبت در دست دوستان و مؤمنان) چه ارزشى دارد؟ مؤمنان هر گاه با یكدیگر مصافحه كنند و دست دوستى بفشارند، گناهانشان همانند برگهاى درخت فرو مى‏ریزد و در منظر لطف خدایند تا از یكدیگر جدا شوند. (16)

محبت و عاطفه نسبت به خانواده

محبت و عاطفه نسبت به فرزندان و اعضاى خانواده در اوج رعایت ارزشهاى دینى و الهى، چیزى است كه تنها در مكتب اهل بیت به صحیحترین شكل آن دیده مى‏شود.كسانى كه از مكتب اهل بیت (ع) دور مانده‏اند، چه آنان كه اصولا پایبند به دین نیستند و چه آنان كه دین را از طریق غیر اهل بیت دریافت كرده‏اند، در ایجاد تعادل میان عواطف و ارزشها گرفتار افراط و تفریط شده‏اند.
گروهى آنچنان دلبسته به فرزند و زندگى هستند كه همه قوانین و ارزشهاى دینى و اجتماعى را فداى آن مى‏كنند، و دسته‏اى آنچنان گرفتار جمود و جهالت شده‏اند كه گمان كرده‏اند، توحید و محبت به خدا مستلزم بى‏عاطفگى و بى مهرى نسبت به غیر خداست.این گروه دوستى و محبت زن و فرزند را عار مى‏دانند و در مرگ‏عزیزانشان، حتى از قطره‏اى اشك دریغ دارند، ولى در مكتب امام باقر (ع) خبرى از این افراط و تفریطها نیست.
گروهى نزد امام باقر (ع) شرفیاب شدند و به خانه آن حضرت وارد گشتند.اتفاقا یكى از فرزندان خردسال امام باقر (ع) مریض بود و آنان آثار غم و اندوه فراوانى را در آن حضرت مشاهده كردند.امام باقر از مریضى فرزند به گونه‏اى نگران و ناراحت بود كه آرامش نداشت.آن گروه با مشاهده این وضع با خود گفتند كه اگر این كودك طورى بشود (بمیرد) ممكن است امام باقر (ع) چنان ناراحت و غمگین شود و از خود عكس العملهایى نشان دهد كه ما از ایشان انتظار نداشته باشیم.در همین اندیشه بودند كه ناگهان صداى شیون شنیده شد و دانستند كه كودك جان سپرده و اطرافیان بر او مى‏گریند، اما همچنان از وضع امام باقر (ع) بیخبر بودند كه ایشان با صورتى گشاده بر آنان وارد شد، بر خلاف آنچه قبلا از آن حضرت مشاهده كرده بودند.
میهمانان گفتند: وقتى كه ما وارد شدیم و حال مضطرب شما را دیدیم، ما نیز نگران وضع و حال شما شدیم!
امام (ع) فرمود: ما دوست داریم كه عزیزانمان سالم و بى رنج و درد باشند، ولى زمانى كه امر الهى سر رسید و تقدیر خداوندى محقق شد، خواست خداوند را مى‏پذیریم و در برابر مشیت او تسلیم و راضى هستیم. (17)
این بیان، مى‏نمایاند كه برخوردارى از روحیه رضا و تسلیم به معناى كنار نهادن عواطف و احساسهاى طبیعى نیست، بلكه عواطف در جاى خود باید ابراز شود و در اوج ابراز عواطف انسانى، روحیه رضا و تسلیم در برابر حكم الهى را نیز باید حفظ كرد.

احترام به حقوق اجتماعى مؤمنان

زراره گوید: امام باقر (ع) براى تشییع جنازه مردى از قریش، حضور یافت و من هم با ایشان بودم.در میان جمعیت تشییع كننده عطاء نیز حضور داشت.
در این میان، زنى از مصیبت دیدگان فریاد و ناله بر آورد.
عطاء به زن مصیبت زده گفت: یا ساكت مى‏شوى، یا من بازخواهم گشت! و در این تشییع، شركت نخواهم جست.
اما، آن زن ساكت نشد و به زارى و افغان ادامه داد.و عطاء هم بازگشت و تشییع را ناتمام گذاشت.
من براى امام باقر (ع) قضیه عطاء را باز گفتم (و در انتظار عكس العمل امام بودم) .امام فرمود: به راه ادامه دهیم و جنازه را همچنان تشییع كنیم، زیرا اگر بنا باشد كه به خاطر مشاهده یك عمل اشتباه و سر و صداى بیجاى یك زن، حقى را كنار بگذاریم (و به وظیفه اجتماعى خود نسبت به مؤمنى عمل نكنیم) حق مسلمانى را نادیده گرفته‏ایم.
زراره گوید: پس از تشییع، جنازه را بر زمین نهادند و بر آن نماز خواندیم و مراسم تدفین ادامه یافت.در این میان، صاحب عزا پیش آمد، از امام باقر (ع) سپاسگزارى كرد و به ایشان عرض كرد: شما توان راه رفتن زیاد را ندارید، به
همین اندازه كه لطف كرده و در تشییع جنازه شركت كرده‏اید، متشكریم و اكنون بازگردید!
زراره مى‏گوید: من به امام گفتم: اكنون كه صاحب عزا به شما رخصت بازگشت داده، بهتر است بازگردید، زیرا من سؤالى دارم كه مى‏خواهم از محضرتان استفاده كنم.
امام فرمود: به كار خود ادامه بده، ما با اجازه صاحب عزا نیامده‏ایم تا با اجازه او بازگردیم.تشییع جنازه یك مؤمن، فضل و پاداشى دارد كه ما به خاطر آن آمده‏ایم.به هر مقدار كه انسان به تشییع ادامه دهد و به مؤمن حرمت نهد، از خداوند پاداش مى‏گیرد. (18) در این حدیث، درسهاى چندى نهفته است كه از آن جمله به این موارد مى‏توان اشاره كرد:
الف: لزوم وا ننهادن وظیفه و ترك نكردن حق به خاطر مشاهده باطل از دیگران.
ب: لزوم اهتمام به حقوق اجتماعى مؤمنان و ضرورت اجتناب از تنگ نظرى.
ج: حرمت مؤمن، حتى پس از مردن.
د: ضرورت انجام همه وظایف حتى وظایف اجتماعى، براى خدا و نه صرفا رضاى خلق.

اهتمام به حقوق مالى مردم

ابو ثمامه گوید: حضور امام باقر (ع) رسیدم و عرض كردم: فدایت شوم! من مردى هستم كه مى‏خواهم در مكه اقامت گزینم، ولى یكى از پیروان مذهب مرجئه (19) از من طلبكار است و من به او مدیون مى‏باشم.نظر شما چیست؟ (آیا بهتر است كه به وطنم بازگردم و بدهكاریم را به آن مرد بپردازم، یا با توجه به این كه مذهب آن مرد مذهب باطلى است، مى‏توانم پرداخت بدهى خود را به تأخیر انداخته، همچنان در مكه بمانم؟)
امام فرمود: به سوى طلبكار باز گرد و قرضت را ادا كن و مصمم باش به گونه‏اى زندگى كنى كه هنگام مرگ و ملاقات خداوند، طلبى از ناحیه دیگر بر عهد تونباشد، زیرا مؤمن هرگز خیانت نمى‏كند. (20)

رعایت حقوق و نیازهاى روحى همسران

زاهد نمایان و تنگ نظرانى كه عبادت و تقوا را در انزوا و كسالت و جمود مى‏بینند و با ترك شؤون زندگى و رفتارهاى اجتماعى در صدد راهیابى به مقامات معنوى هستند! واقعیات حیات را نادیده گرفته و به جاى پیروى از تمامیت وحى، تشخیصهاى نادرستشان را، ملاك حق مى‏شمرند، تشكیل زندگى خانوادگى را مانع وصول به حق پنداشته و رعایت حقوق و نیازهاى طبیعى و واقعى همسران را در خور دنیا گرایان مى‏دانند! و در جهت ضدیت با فطرت و طبیعت و نظام هستى بر مى‏خیزند، اما در مكتب اهل بیت (ع) و در زندگى امام باقر (ع) اثرى از این گونه حركتها نیست، بلكه هر حقیقتى در جاى خود مورد توجه قرار گرفته است.از آن جمله نیازهاى روحى همسران است كه معمولا در نگاه انسانهاى سطحى مورد غفلت و بی مهرى قرار مى‏گیرد، ولى در زندگى امامان (ع) به عنوان یك واقعیت مورد توجه بوده است.
گروهى از مردم به حضور امام باقر (ع) رسیدند، در حالى كه امام خضاب (21) كرده بود.
تازه واردان، از علت خضاب كردن آن حضرت، جویا شدند.
امام (ع) فرمود: چون زنان از آراستگى شوهر خویش شادمان مى‏شوند، من براى همسرانم خضاب كرده و خود را آراسته‏ام. (22)

عدم تحمیل ایده‏هاى خویش بر همسران
ایده‏هاى انسان بر دو گونه‏اند:

1 ـ ایده‏هاى اصولى و غیر قابل چشم پوشى، مانند پایبندى به اصول دین و واجبات و محرمات شرعى و نیز رعایت اصول اخلاق انسانى و...كه انسان نسبت به چنین ایده‏هایى نمى‏تواند بى تفاوت باشد، چه در مورد همسر و چه دیگران.
امر به معروف و نهى از منكر شامل چنین زمینه‏هایى است و همه مردم در قلمرو مكتب وظیفه دارند كه در مرحله نخست، اعضاى خانواده خویش را به این ارزشها دعوت كرده و از ضد ارزشها بازدارند و در مرحله بعد همه افراد جامعه را امر به معروف و نهى از منكر نمایند.
2 ـ ایده‏هاى فردى در مورد مسایل مختلفى كه فراتر از حد وظایف ضرورى است، مانند رعایت مستحبات و ترك مكروهات، و یا چشم پوشى از مباحات به منظور هدف و آرمانى خاص و ارزشمند .
اهل تقوا و زهد، علاوه بر انجام وظایف واجب و ضرورى، بسیارى از لذتهاى دنیوى را ترك مى‏كنند و حتى از تجملهاى مجاز و مباح نیز اجتناب مى‏ورزند.
گاه موقعیت اجتماعى و سنى یك فرد، مستلزم رعایت مسایلى است كه رعایت آنها بر دیگران و حتى همسران وى لازم نیست.در چنین مواردى، معمول انسانها سعى مى‏كنند تا ایده‏هاى خود و شیوه زندگى خویش را بر دیگران و همسر و فرزندشان تحمیل كنند و شرایط و روحیات ایشان را در نظر نگیرند.
در زندگى امام باقر (ع) نه تنها چنین نقطه ضعفهایى دیده نمى‏شود، بلكه خلاف آن قابل مشاهده است.
حسن زیات بصرى مى‏گوید: من به همراه یكى از دوستانم به منزل امام باقر (ع) رفته، بر او وارد شدیم.
برخلاف تصور خویش، آن حضرت را در اتاقى مفروش، آراسته و زینت شده یافتیم و بر دوش وى پارچه‏اى به رنگ گلهاى سرخ مشاهده كردیم.محاسن را قدرى كوتاه كرده و بر چشمان سرمه كشیده بود. (باید توجه داشت كه در آن عصر و محیط سرمه كشیدن مردان رایج بوده است) .
ما مسایل خود را با آن حضرت در میان گذاشتیم و سؤالهایمان را پرسیدیم و ازجا برخاستیم .هنگام خارج شدن از منزل، امام به من فرمود: همراه با دوستت، فردا هم نزد من بیایید.
گفتم بسیار خوب، خواهیم آمد.
چون فردا شد، با همان دوستم به خانه امام رفتیم، ولى این بار به اتاقى وارد شدیم كه در آن، جز یك حصیر، هیچ امكاناتى نبود و امام پیراهنى خشن بر تن داشت.
در این هنگام امام به رفیق من رو كرد و فرمود: اى برادر بصرى! اتاقى كه دیشب مشاهده كردى و در آنجا نزد من آمدى از همسرم بود كه تازه با او ازدواج كرده‏ام و در واقع آن اتاق، اتاق او بود و لوازم آن نیز، لوازم و امكاناتى است كه او آورده است.
او خودش را براى من آراسته بود و من نیز مى‏بایست عكس العمل مناسبى داشته باشم و خودم را براى او بیارایم و بى‏تفاوت نباشم. امیدوارم از آنچه دیشب مشاهده كردى، به قلبت گمان بد راه نداده باشى.
رفیق من در پاسخ امام گفت: به خدا قسم، بدگمان شده بودم، ولى اكنون خداوند آن بد گمانى را از قلبم زدود و حقیقت را دریافتم. (23)
آنچه از این حدیث استفاده مى‏شود، این است كه امام از همسرش انتظار ندارد كه چون او بر حصیر بنشیند و لباس خشن بر تن كند.
امام با این كه در قلمرو اعمال فردى خود، از تجمل پرهیز دارد، ولى در زندگى خانوادگى و حتى اجتماعى، عواطف و نیازهاى روحى همسر و نیز شرایط و مقتضیات زمان را در نظر دارد و تجمل حلال را ممنوع نمى‏شمارد و در مواردى لازم‏هم مى‏داند.
حكم بن عتیبه مى‏گوید: بر امام باقر (ع) وارد شدم در حالى كه اتاقش آراسته و لباسش رنگین بود، من همچنان به اتاق و لباس آن حضرت خیره شده بودم و نگاه مى كردم.امام كه آثار شگفتى را در من مشاهده كرده بود، فرمود: اى حكم نظرت درباره آنچه مى‏بینى چیست؟
عرض كردم: درباره عمل شما چگونه مى‏توانم داورى كنم (شما امام هستید و جز كار بایسته انجام نمى‏دهید)، ولى در محیط ما، جوانان كم سن و سال چنین مى‏پوشند، نه بزرگسالان!
امام فرمود: اى حكم، چه كسى زینتهاى الهى و خدادادى را ممنوع ساخته است! (پوشیدن این لباس زیبا و شیك، حرمت شرعى ندارد) ولى خوب است بدانى كه این اتاق، از آن همسر من است و تازه با او ازدواج كرده‏ام و تو مى‏دانى كه اتاق ویژه خود من چگونه اتاقى است. (24)

رعایت جمال و زى شرافتمندانه

ائمه (ع) به تناسب شرایط زمانى و مسؤولیتهاى اجتماعى خود، زندگى مى‏كرده‏اند.
در حالات على (ع) دیده شده است كه آن حضرت در دوران حكومت و فرمانروایى خویش، كفشهایش را خود وصله مى‏زد و از ساده‏ترین و كم بهاترین جامه‏ها استفاده مى‏كرد، ولى آن حضرت شیوه زندگى خود را براى همگان تجویز نمى‏نمود و مى‏فرمود: من چون حاكم جامعه هستم، وظیفه خاصى دارم و باید در حد پایین‏ترین طبقات جامعه زندگى كنم تا آنان با مشاهده وضع من، در خوداحساس آرامش و رضایت كنند.
اما سایر امامان، از آنجا كه مسؤولیت حكومت را بر عهده نداشته‏اند و در شرایط اجتماعى ویژه‏اى زندگى مى‏كرده‏اند، كه چه بسا استفاده از لباسهاى كم بها و وصله‏دار موجب تضعیف موقعیت اجتماعى آنان و توهین به شیعه مى‏شد، و بازتاب منفى داشته است، بر اساس وظیفه، آداب صحیح اجتماعى را رعایت كرده، به جمال و زى شرافتمندانه در جامعه اهتمام مى‏ورزیده‏اند .
امام باقر (ع) حتى در مورد چگونگى اصلاح محاسن خویش به مرد پیرایشگر رهنمود مى‏دهد. (25) و در انتخاب لباس براى خویش، عزت و شرافت و زى شایسته را در نظر دارد! چنان كه گاه لباس فاخر و تهیه شده از خز مى‏پوشد. (26) و براى لباس رنگهاى جذاب و پر نشاط انتخاب مى‏كند. (27)
امام باقر (ع) از این كه در اندام او آثار رخوت و كسالت و پژمردگى ظاهر باشد، متنفر بود.
حكم بن عتیبه مى‏گوید: امام باقر (ع) را دیدم كه حنا بر ناخنها نهاده است.
امام به من فرمود: نظرت درباره این كار چیست؟
عرض كردم: درباره كار شما چه مى‏توانم بگویم (شما خود آگاهتر هستید و جز كار بایسته انجام نمى‏دهید)، ولى در آداب و رسوم اجتماعى ما، جوانان ناخنهایشان را با حنا مى‏آرایند !
امام فرمود: اى حكم! وقتى كه انسان تنظیف مى‏كند و با دارو، موهاى زاید بدن را مى‏زداید، دارو بر ناخنها اثر گذاشته و رنگ آن را شبیه ناخن مردگان مى‏سازد.رنگ آن را با حنا مى‏توان تغییر داد. (28) این احادیث در مجموع مى‏رساند كه امام باقر (ع) به چگونگى وضع لباس و زى خویش در جامعه توجه داشته، بى قیدى و بد منظرى و بى‏مبالاتى را نمى‏پسندیده است.

پی نوشت :

1 ـ رأیت الباقر (ع) و هو متكى‏ء على غلامین اسودین.فسلمت علیه فرد على على بهر و قد تصبب عرقا فقلت: اصلحك الله لوجاءك الموت و انت على هذه الحال فى طلب الدنیا، فخلى الغلامین من یده و تساند و قال: لو جاءنى و انا فى طاعة من طاعات الله اكف بها نفسى عنك و عن الناس، و انما كنت اخاف الله لو جاءنى و انا على معصیة من معاصى الله، فقلت: رحمك الله اردت ان اعظك فوعظتنى.ارشاد مفید 2/159، مناقب 4/201، كشف الغمة 2/330، الفصول المهمة 213، بحار 46/ .287
2 ـ المناقب 2/295، ائمتنا 1/ .351
3 ـ حسن بن على الوشا از شخصیتهاى برجسته امامیه و از اصحاب امام رضا (ع) مى‏باشد كه نجاشى درباره او گفته است «كان من وجوه هذه الطائفة» و «كان عینا من عیون هذه الطائفة» .اعیان الشیعة 5/ .195
4 ـ اعیان الشیعة 5/ .194
5 ـ سیرة الائمة الاثنى عشر 2/ .202
6 ـ كان ابو جعفر الباقر (ع) جالسا فى الحرم و حوله عصابة من اولیائه، إذ اقبل طاووس الیمانى فى جماعة، فقال: من صاحب الحلقة؟ قیل: محمد بن على...قال: ایاه اردت، فوقف علیه و سلم و جلس ثم قال: اتأذن لى فى السؤال؟ فقال الباقر (ع) قد اذناك فسلم قال: ...بحار 46/ .355
7 ـ عن ابى حمزة الثمالى قال: كنت جالسا فى مسجد رسول الله (ص) اذ اقبل رجل فسلم فقال من انت یا عبد الله...بحار 46/ .357
8 ـ كان علیه السلام لا یسمع من داره یا سائل بورك فیك، و یا سائل خذ هذا، و كان علیه السلام یقول: سموهم باحسن اسمائهم.احقاق الحق 12/ .189
9 ـ عن ابى عبد الله (ع) : كان ابى اقل اهل بیته مالا و اعظمهم مؤونة و كان یتصدق كل جمعة بدینار و كان یقول الصدقة یوم الجمعة تضاعف كفضل یوم الجمعة على غیره من الایام .بحار 46/295، الانوار البهیة 122، اعیان الشیعة 1/ .653
10 ـ روى عن ابى عبد الله (ع) قال: دخلت على ابى یوما و هو یتصدق على فقراء اهل المدینة بثمانیة آلاف دینار، و اعتق اهل بیت بلغوا احد عشر مملوكا...بحار 46/ .302
11 ـ قال عمرو بن دینار و عبد الله بن عبید بن عمیر، مالقینا ابا جعفر محمد بن على (ع) الا و حمل الینا النفقة و الصلة و الكسوة، و یقول: هذه معدة لكم قبل ان تلقونى.بحار 46/287، كشف الغمة 2/ .334
12 ـ قالت سلمى ـ مولاة ابى جعفر (ع) ـ كان یدخل علیه اصحابه، فلا یخرجون من عنده حتى یطعمهم الطعام الطیب، و یكسوهم الثیاب الحسنة، و یهب لهم الدنانیر، فاقول له فى ذلك لیقل منه فیقول: یا سلمى ما حسنة الدنیا الا صلة الاخوان و المعارف و كان یصل بالخمسمأة ...الفصول المهمة .197
13 ـ و قال الاسود بن كثیر: شكوت الى ابى جعفر (ع) الحاجة و جفاء الاخوان فقال: بئس الأخ أخ یرعاك غنیا و یقطعك فقیرا ثم امر غلامه فاخرج كیسا فیه سبعمأة درهم فقال: استنفق هذا فاذا فرغت فأعلمنى.ارشاد 2/146، روضة الواعظین 1/204، كشف الغمة 2/321، الفصول المهمة 215، نور الابصار 50، الانوار البهیة .122
14 ـ قال له نصرانى: انت بقر؟ قال: انا باقر، قال: انت ابن الطباخة؟ قال: ذاك حرفتها، قال: انت ابن السود الزنجیة البذیة، قال: ان كنت صدقت غفر الله لها، و ان كنت كذبت غفر الله لك، قال: فاسلم النصرانى.مناقب ابن شهر آشوب 4/207، بحار 46/289، نور الابصار، مازندرانى 51، اعیان الشیعة 1/ .653
15 ـ ر ك: الانوار البهیة .123
16 ـ عن ابى عبیدة قال: كنت زمیل ابى جعفر (ع) و كنت ابدا بالركوب ثم یركب هو، فاذا استوینا سلم و ساءل مساءلة رجل لا عهد له بصاحبه و صافح، قال: و كان اذا نزل نزل قبلى فاذا استویت انا و هو على الأرض سلم و ساءل مساءلة من لا عهد له بصاحبه، فقلت: یا ابن رسول الله انك لتفعل شیئا ما یفعله من قبلنا، و ان فعل مرة لكثیر، فقال: اما علمت ما فى المصافحة، ان المؤمنین یلتقیان فیصافح احدهما صاحبه فما تزال الذنوب تتحات عنهما كما یتحات الورق عن الشجر و الله ینظر الیهما حتى یفترقان.
17 ـ كان قوم اتوا ابا جعفر (ع) فوافقوا صبیا له مریضا، فرأوا منه اهتماما و غما و جعل لا یقر، قال فقالوا: و الله لئن اصابه شى‏ء إنا لنتخوف ان نرى منه ما نكره، قال: فما لبثوا ان سمعوا الصیاح علیه فاذا هو قد خرج علیهم منبسط الوجه فى غیر الحال التى كان علیها فقالوا له: جعلنا الله فداك لقد كنا نخاف مما نرى منك ان لو وقع ان نرى منك ما یغمنا فقال لهم: إنا لنحب ان نعافى فیمن نحب فاذا جاء امر الله سلمنا فیما یحب.عیون الأخبار، ابن قتیبه 3/66، بحار 11/ .86
18 ـ حضر ابو جعفر (ع) جنازة رجل من قریش و انا معه و كان فیها عطاء فصرخت صارخة فقال عطاء: لتسكتن او لنجرعن قال: فلم تسكت، فرجع عطاء قال: فقلت لأبى جعفر (ع) ان عطاء قد رجع قال: و لم؟ قلت صرخت هذه الصارخة فقال لها: لتسكتن او لنرجعن فلم تسكت فرجع فقال : امض بنا فلو انا اذا رأینا شیئا من الباطل مع الحق تركنا له لم نقض حق مسلم، قال: فلما صلى على الجنازة قال ولیها لابى جعفر: ارجع مأجورا رحمك الله فانك لا تقوى على المشى فأبى ان یرجع، قال فقلت له: قد اذن فى الرجوع و لى حاجة ارید ان اسالك عنها فقال: امض فلیس باذنه جئنا و لا باذنه نرجع، انما هو فضل و اجر طلبناه فبقدر ما یتبع الجنازة الرجل یؤجر على ذلك.بحار 46/301 ـ
19 ـ مذهب مرجئه از جمله مذاهب ساختگى و انحرافى است كه معتقدان به آن چنان پایبند عمل نیستند و به ادعاى ایمان، دلخوش مى‏دارند و در روایات معصومین مورد لعن و نفرین قرار گرفته‏اند.ر ك: الفرق بین الفرق، مترجم 145 ـ
20 ـ دخلت على ابى جعفر (ع) و قلت له: جعلت فداك انى رجل ارید ان الازم مكة و على دین للمرجئة، فما تقول؟ قال (ع) : ارجع الى مؤدى دینك و انظر ان تلقى الله عز و جل و لیس علیك دین، فان المؤمن لا یخون.علل الشرایع 528، بحار 103/ .142
21 ـ خضاب، نوعى آراستن موها یا پوست بدن با تغییر دادن رنگ آن به وسیله حنا یا سایر داروهاى رنگى است.
22 ـ عن ابى الحسن (ع) قال: دخل قوم على ابى جعفر (ع) فرأوه مختضبا فسألوه فقال: انى رجل احب النساء فأنا اتصبغ لهن.بحار 46/ .298
23 ـ دخلت على ابى جعفر (ع) انا و صاحب لى فاذا هو فى بیت منجد، و علیه ملحفة وردیة، و قد حف لحیته و اكتحل، فسألنا عن مسائل، فلما قمنا، قال لى: یا حسن! قلت: لبیك قال : إذا كان غدا فأتنى أنت و صاحبك، فقلت: نعم جعلت فداك، فلما كان من الغد دخلت علیه و اذا هو فى بیت لیس فیه الا حصیر و اذا علیه قمیص غلیظ، ثم اقبل على صاحبى، فقال: یا اخا البصرة! انك دخلت على امس و انا فى بیت المرأة و كان امس یومها، و البیت بیتها، و المتاع متاعها، فتزینت لى، على ان اتزین لها كما تزینت لى، فلا یدخل قلبك شى‏ء، فقال له صاحبى: جعلت فداك قد كان و الله دخل فى قلبى، فأما الآن فقد و الله اذهب الله ما كان، و علمت ان الحق فیما قلت.بحار 46/ .293
24 ـ دخلت على ابى جعفر (ع) و هو فى بیت منجد و علیه قمیص رطب و ملحفة مصبوغة قد أثر الصبغ على عاتقه، فجعلت انظر الى البیت و انظر فى هیئته فقال لى: یا حكم و ما تقول فى هذا؟ فقلت: ما عسیت ان اقول و أنا أراه علیك، فأما عندنا فانما یفعله الشاب المرهق، فقال: یا حكم من حرم زینة الله التى اخرج لعباده؟ فأما هذا البیت الذى ترى فهو بیت المرأة، و انا قریب العهد بالعرس، و بیتى البیت الذى تعرف.الكافى 6/446، بحار 46/ .292
25 ـ عن محمد بن مسلم، قال: رأیت ابا جعفر (ع) و الحجام یأخذ من لحیته فقال: دورها.بحار 46/ .299
26 ـ قال: رأیت على ابى جعفر محمد بن على (ع) جبة خز و مطرف خز.طبقات ابن سعد 5/321، سیر اعلام النبلاء 4/ .407
27 ـ عن مالك بن اعین، قال دخلت على ابى جعفر (ع) و علیه ملحفة حمراء شدیدة الحمرة.بحار 46/ .292
28 ـ رأیت ابا جعفر (ع) و قد اخذ الحناء و جعله على اظافیره فقال: یا حكم! ما تقول فى هذا؟ فقلت: ما عسیت ان اقول فیه و انت تفعله، و ان عندنا یفعله الشبان، فقال: یا حكم ان الأظافیر اذا اصابتها النورة غیرتها حتى تشبه اظافیر الموتى، فغیرها بالحناء، كافى 6/509، بحار 46/ .299

منبع: زندگى سیاسى امام باقر (ع)، ص 211

مقدمه:

«أنا مدینة العلم و علیٌ بابها فَمن أَراد الحكمة فلیأتها من بابها»[1]
سال‌ها از بیان دلنشین و زیبای حضرت ختمی مرتبت (صلی‌الله‌علیه‌وآله) گذشت ولی نه اشخاص توفیق استفاده از این علوم را داشته و نه شرایط زمان و مكان و حكومت‌ها اجازۀ بهره‌برداری از این اقیانونس عظیم و عمیق را داد.
وجود و ظهور یازده امام بعد از وجود مقدس امیرالمؤمنین علی (علیه‌السّلام) لطفی بزرگ برای امتی كه قدرشناس وجود نازنین، آن اولیاء الهی نبودند.
بهترین موقعیت و شرایط یك نهضت و قیام بزرگ علمی در زمان امام باقر (علیه‌السّلام) به وقوع پیوست. در آن شرایطی شیعه مثل سال‌های پیش از آن حضرت در تنگنا نبود. و این موقعیّت باعث شد تا آن امام به نشر و اشاعۀ حقایق و معارف الهی پرداختند و مشكلات علی را تشریح و جنبش علمی دامنه‌داری را به وجود آورد و مقدمات تأسیس یك دانشگاه بزرگ اسلامی را كه در دوران امامت فرزند گرامیش امام صادق (علیه‌السّلام) به اوج رسید، پی‌ ریزی شود.
امام پنجم (علیه‌السّلام) در علم، زهد، عظمت و فضیلت سر آمد همۀ بزرگان بنی‌هاشم عصر خویش بود و مقام بزرگ علمی و اخلاقی او مورد تصدیق دوست و دشمن بود. لقب آن حضرت «باقر» است كه حضرت رسول اكرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله) به ایشان عطا فرمود و در مورد ایشان فرمودند:
«یَبقر العلم بَقْرًا» «او می‌شكافد علم دین را شكافتنی»[2]
آن حضرت را باقر گفتند چرا كه آن حضرت شكافندۀ علوم اوّلین و آخرین بود. این مقام علمی او باعث شده تا افراد زیادی برای سیراب شدن چشم‌های جوشان دانش و معارف او از نقاط دور به سوی او روانه شوند، به نحوی كه روایت و راویان از او بسیار شدند.
به قدری روایات و احادیث در زمینۀ مسائل و احكام اسلامی، تفسر، تاریخ اسلام و انواع علوم، از آن حضرت به یادگار مانده است كه تا آن روز از هیچ یك از فرزندان امام حسن و امام حسین (علیه‌السّلام) به جا نمانده بود.
جابر جُعفی كه از موثقین راویان و أعاظم ناقلین احادیث می‌باشد می‌گوید:
«عندی خمسون ألف حدیثٍ، ما حدّثتُ منها شیئاً، كلُّها عن النبیّ (صلی‌الله‌علیه‌وآله) من طریقِ أهل البیت.
«نزد من پنجاه هزار حدیث موجود می‌باشد كه من یكی از آن‌ها را هم بیان ننموده‌ام، همۀ آن احادیث از پیغمبر اكرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله) است از طریق اهل بیت (علیهم‌السّلام)».[3]
و محمد بن مسلم هم از حضرت امام باقر سی هزار حدیث روایت كرده است.[4] كتب و مؤلفات دانشمندان و مورخان اهل تسنّن مانند: طبری، بلاذری، سامرا، خطیب بغدادی، ابونعیم اصفهانی، و كتبی مانند: موطّأ مالك، سنن ابی داود، مسند ابی حنیفه، مسند مروزی، تفسیر نقاش،‌ تفسیر زمخشری و ده‌ها كتاب دیگر كه از مهم‌ترین كتب جهان تسنّن است، پرواز سخنان پر مغز پیشوای پنجم است و همه جا جملۀ «قال محمد بن علی» و یا «قال محمدٍ الباقر» به چشم می‌خورد.[5]
قدرت امام در دانش و علوم مختلف به حدّی بود كه زبان دانشمندان از دوست و دشمن را به اعتراف گشود. ابن حجر هیتمّی در صواعق محرقه گفته:
«محمدباقر به اندازه‌ای گنج‌های پنهان معارف و دانش‌ها را آشكار ساخته، حقایق احكام و حكمت‌ها و لطایف دانش‌ها را بیان نموده كه جز بر عناصر بی‌بصیرت یا بد سرپرست پوشیده نیست و از همین جاست كه وی را شكافنده و جامع علوم و برافرازندۀ پرچم دانش خوانده‌اند»[6]
عبدالله بن عطاء كه یكی از شخصیت‌های برجسته و از دانشمندان بزرگ عصر امام بود می‌گوید:
«من هرگز دانشمندان اسلام را در هیچ محفل و مجمعی به اندازۀ محفل محمد بن علی (علیه‌السّلام) از نظر علمی حقیر و كوچك ندیدم. من حكم بن عتیبه را كه در علم و فقه، مشهور آفاق بود، دیدم كه در خدمت محمدباقر مانند كودكی در برابر استادی ؟؟؟، زانوی ادب بر زمین زده، شیفته و مجذوب كلام و شخصیت او گردیده بود».[7]
امام محمدباقر (علیه‌السّلام) در سخنان خود، اغلب به آیات قرآن مجید استناد نمود، از كلام خدا مشاهده می‌آورد و می‌فرمود: هر مطلبی گفتم، از من بپرسید كه در كجای قرآن است تا آیۀ مربوط به آن موضوع را معرفی كنم.[8]
رجال و شخصیت‌های بزرگ علمی آن روز و همچنین عده‌ای از یاران پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله)، كه هنوز در قید حیات بودند،‌ از محضر آن امام هام استفاده می‌كردند. «جابر بن یزید جعفی» و «كیسان سجستانی» (از تابعین) و فقهایی مانند: «ابن مبارك»، «زهری»، «اوزاعی»، «ابوحنیفه»، «مالك»، «شافعی» و «زیاد بن متدر نهدی» از آثار علمی او بهره‌مند شده و سخنان آن حضرت را بی‌واسطه و گاه با چند واسطه، نقل نموده‌اند.[9]
حضرت باقر (علیه‌السّلام) شاگردان برجسته‌ای در زمینه‌های مختلف تربیت كرد. شخصیت‌های بزرگی همچون: محمد بن مسلم، ابو بصیر، بُرید بن معاویۀ عجلی، زرارة بن أعین و حمران بن أعین، جابر بن یزید، هشام بن سالم، سُدیر صیرَفی، أعمش و معروف بن خرّ بود. و از تربیت یافتگان مكتب آن حضرتند. و پس از حضرت، در محضر حضرت امام جعفر صادق (علیه‌السّلام) مقام والاتری را حائز بوده‌اند. حضرت صادق (علیه‌السّلام) بر ایشان نظر عطوفت و رحمت را نموه، و با احترام و ملایمت و مرافقت سلوك می‌فرمود.
شاگردان مكتب امام باقر (علیه‌السّلام) سر آمد فقها و محدثان زمان بودند و در میدان رقابت علمی بر فقها و قضات غیر شیعی برتری قابل توجّهی داشتند. آثار درخشان علمی پیشوای پنجم و شاگردان برجسته‌ای كه مكتب بزرگ وی تحویل جامعۀ اسلامی داد، پیشگویی پیامبر اسلام (صلی‌الله‌علیه‌وآله) را عینیّت بخشید.
رسول خاتم (صلی‌الله‌علیه‌وآله) در مورد امام باقر (علیه‌السّلام) به جابر فرمودند:
«.... او درهای دانش را به روی مردم خواهد گشود»[10]
این بخشش علمی امام باقر (علیه‌السّلام) و ادامۀ آن توسط فرزندش امام صادق (علیه‌السّلام) باعث رشد و ترقّی و تعالی جامعۀ اسلامی و باعث افتخار و حقانیت شیعه گردید.

پی نوشت :

[1] - طبرسی، احمد بن علی؛ الاحتجاج، مشهد، نثر مرتضی، 1403ه.ق، ج1، ص 78
[2]- مجلسی، محمدباقر؛ بحارالانوار، بیروت، مؤسسۀ الوفاء، 1404ه.ق، ج 46، 222.
[3]- به نقل از: حسینی طهرانی، سید محمدحسین؛ امام شناسی، بیروت، الطبعة الاولی، دارالمحجّة البیضاء، بی‌تا، ج16و17، 195.
[4]- ابن شهر آشوب، مناقب آل ابی طالب، تصحیح سید هاشم رسولی محلاتی، قم، انتشارات علامه، 1379ه.ق، ج4، 195.
[5]- ابن شهر آشوب، مناقب آل ابی طالب، ج4، 195و196.
[6]- ابن حجر هیتّمی، احمد؛ الصواعق المحرقه، الطبقه الثانیه، بیروت، دارالكتب العلمیّه، 1414ه.ق، 1993م، ص 304.
[7]- ابن كثیر، البدایة و النهایه، الطبعة، الثانیه، بیروت، مكتبة المعارف،‌ 1977م، ج9، 311.
[8]- طبرسی، احتجاج، نجف، المطیعة المرتضویه، 1350ه.ق، ص 176.
[9]- ابن شهر آشوب، مناقب آل ابی طالب، ج4، 195.
[10]- مجلسی، بحارالانوار، ج46، ص 225.

منبع: پژوهشکده باقرالعلوم

---

دوازده امام معصوم در طول زندگانى خود دانشگاه اسلامى را پایه ریزى نموده و به حد اعلاى امكان خود رساندند. چهار امام معصوم اول این دانشگاه را افتتاح نمودند كه متاسفانه با جهالت و ضلالت و جنگ‏ها و ماجراجوئى‏ها و كارشكنى‏ها و جعل احادیث و خصومت‏ها مواجه بودند و موفق به تدریس گسترده نشدند. مولاى متقیان على‏علیه السلام كه به تعبیر پیامبر اكرم صلى الله علیه وآله باب مدینه علم بود (1) مى‏فرمود: «سلونى قبل ان تفقدونى‏» (2) و هر كسى سؤال مى‏كرد با اقیانوس علم و فضیلت آن حضرت مواجه مى‏شد. اما دشمنى‏ها مانع نشر علوم آن حضرت شد.
حضرات امام حسن، امام حسین و امام زین‏العابدین‏علیهم السلام هم با نیروهاى قوى، مكار و حیله‏گر مواجه بودند و در این مدت فقط توانستند مقام عظیم خود و غصب بودن خلافت اموى را اثبات كنند. با نهضت‏سرخ حسینى، نهضت و جنبش فكرى ایجاد شد و امام زین‏العابدین‏علیه السلام در قالب راز و نیاز و تعلیم آن به دیگران، این جنبش را فعال نمود.
چهار امام بعدى زمینه را براى تدریس و تعلیم علوم اسلامى حاضر دیدند، از این رو با شكافتن مسائل علمى و بحث از فنون مختلف اصول دین، فقه اسلام، طب، ریاضیات، اخلاق و فضیلت و ... تشنگان حقیقت را سیراب كردند. امام باقرعلیه السلام اولین این چهار امام بود.

از تبار نور

امام محمد باقرعلیه السلام فرزند امام زین‏العابدین و مادرش فاطمه «ام عبدالله‏» دختر امام حسن‏علیه السلام است. آن حضرت اولین هاشمى بود كه از دو طرف (پدر و مادر) فاطمى و علوى بود. «ان الباقرعلیه السلام هاشمى من هاشمیین، و علوى من علویین و فاطمى من فاطمیین لانه اول من اجتمعت له ولادة الحسن و الحسین‏علیهما السلام و كانت امه ام عبدالله بنت الحسن بن على.» (3)
آن امام بزرگوار در اول ماه رجب یا سوم ماه صفر سال 57 ه . ق در مدینه متولد شد و در روز دوشنبه هفتم ذیحجه سال 114 ه . ق در سن 57 سالگى در مدینه از دنیا رفت. مرقد شریفش در قبرستان بقیع كنار قبر پدرش امام سجادعلیه السلام است.
او نوزده سال و ده ماه و دوازده روز (از سال 95 تا 114 ه . ق) امامت كرد و سرانجام به دستور هشام بن عبدالملك (دهمین خلیفه اموى) مسموم گردید.

خلفاى معاصر امام باقر (علیه السلام)

خلفاى هم عصر آن حضرت عبارتند از 1 - ولید بن عبدالملك 2 - سلیمان بن عبدالملك 3 - عمر بن عبدالعزیز 4 - یزید بن عبدالملك 5 - هشام بن عبدالملك
به استثناى عمر بن عبدالعزیز كه نسبتا دادگر بود و به خاندان پیامبرصلى الله علیه وآله علاقه داشت، همگى در ستمگرى و استبداد و خودكامگى دست كمى از نیاكان خود نداشتند و مخصوصا نسبت‏به پیشواى پنجم معصوم سختگیرى مى‏كردند.
1 - ولید بن عبدالملك
دوران خلافت ولید بن عبدالملك، دوره فتح و پیروزى مسلمانان در نبرد با كفار، وسعت‏حكومت اسلامى به شرق و غرب و پیوستن بخش‏هایى از هند، كابل، كاشغر، طوس و مناطق مختلف و امتداد آن به اندلس بود. (4) او سركش، خدانشناس، ستمگر، فاسد، عیاش و هرزه بود. (5) روزى شراب مى‏خورد و روز دیگر آن را ترك مى‏كرد. (6)
2 - سلیمان بن عبدالملك
دوره خلافت‏سلیمان بن عبدالملك، دوره‏اى كوتاه و بیشتر از سه سال نبود. (7) در آغاز حكومت از خود نرمش نشان داد و زندانیان حجاج بن یوسف را آزاد و ماموران مالیات او را بركنار و برنامه‏هاى ظالمانه او را لغو كرد. او با استفاده از این ترفند تقریبا چهره خود را در بین مردم مثبت جلوه داد، اما در كوتاه مدت دست‏به ظلم و خیانت زد. و این همواره راهى براى سوء استفاده كنندگان از افكار عمومى بوده كه اول با دادن شعارها و وعده حل مشكلات روز جامعه، افكار عمومى را منحرف مى‏كنند. او با انگیزه تعصبات قومى و قبیلگى، افراد قبایل مضرى را زیر فشار و از رقباى آنان یعنى قبایل یمنى (قحطانى) پشتیبانى كرد. (8) او فوق‏العاده حریص، پرخوار و شكم‏پرست (به طورى كه به اندازه دو نفر عادى غذا مى‏خورد)، خوشگذران و تجمل پرست‏بود. (سفره او همیشه رنگین و اشرافى و لباس‏هاى پر زرق و برق مى‏پوشید و حتى خدمتگذاران او نیز موظف بودند كه با لباس گلدوزى شده شرفیاب شوند و این رسم در دیگر شهرها معمول شد.) (9)
3 - عمر بن عبدالعزیز
دوره خلافت عمر بن عبدالعزیز دورانى بود كه كمتر در حق اهل بیت‏علیهم السلام ظلم شد. او نسبتا دادگرد بود و پس از رسیدن به حكومت طى بخشنامه‏اى به استانداران و نمایندگان حكومت دستور داد كه جبران ظلم‏هاى گذشته را بنمایند چرا كه آن‏ها در صدد اجرى حق و رفتار ملایم و عمل نیك با مردم نبوده و جان مردم را بر لب رسانده بودند. وى فرمان داد كه هیچ كس حق ندارد كسى را پیش از مشاوره با من كیفر كند. (10) او به مبارزه با فساد پرداخت; اسب‏ها و مركب‏هاى دربار خلافت را به مزایده علنى گذاشت، اموال و دارائى‏ها و مستغلات و لباس‏هاى سلیمان بن عبدالملك را به مبلغ بالغ بر بیست و چهار هزار دینار فروخت و به همسرش دستور داد تمام جواهرات و اموال و هدایاى گرانبهائى كه پدر و برادرش از بیت‏المال به او بخشیده بودند را بفروشد و همه آن‏ها را به بیت‏المال برگرداند و اگر این كار را نكند خانه او را ترك كند. (11) و اموال عمومى كه بنى امیه و عموزادگانش از بیت‏المال تصاحب كرده بودند به بیت المال برگرداند و اموالى كه از مردم به زور گرفتند با قاطعیت از آن‏ها گرفت و به صاحبان آن‏ها تحویل داد ودست آن‏ها را تا حد زیادى از مال و جان مردم كوتاه كرد. (12)
بنى امیه او را تهدید كردند كه بر ضد تو شورش مى‏كنیم و حكومت تو را واژگون مى‏كنیم، او مى‏گفت: غیر از حساب قیامت از چیز دیگرى نمى‏ترسم. (13) او در مبارزه با فساد بهترین راه را انتخاب كرد; كار را از خانه خود آغاز كرد و بعد از دستگاه خلیفه قبلى و بعد شعاع مبارزه را افزایش داد.

خدمات عمر بن عبدالعزیز

1 - ممنوعیت‏ سب على (علیه السلام)
این بدعت میراث شوم معاویه بود. او در سال 40 هجرى زمانى كه بر اوضاع مسلط شد براى آنكه چهره درخشان مولا على‏علیه السلام را وارونه جلوه دهد،
الف) دوستداران على‏علیه السلام را با زور شمشیر مجبور كرد كه از بیان فضائل على‏علیه السلام خوددارى كنند. ب) احادیثى بر ضد على‏علیه السلام جعل كنند.
ج) در سراسر كشور اسلامى در روزهاى جمعه بر فراز منابر لعن و دشنام على‏علیه السلام را ضمیمه خطبه كنند. عمر بن عبدالعزیز این بدعت را ممنوع كرد. (14)
2 - بازگرداندن فدك به فرزندان فاطمه زهرا (علیها السلام)
او در ملاقاتى كه درمدینه با امام باقرعلیه السلام داشت (15) فدك را بازگرداند ولى در زمان خلافت‏یزید بن عبدالملك مجددا فدك را از آن‏ها پس گرفتند.
3 - جلوگیرى از بعضى از انحراف‏ها
یكى از اقدامات عمر بن عبدالعزیز برداشتن منع حدیث‏بود. منع حدیث از بزرگترین انحراف‏هایى بود كه بعد از رحلت پیامبرصلى الله علیه وآله در جامعه اسلامى رخ داد. خلیفه اول و دوم با مقاصد سیاسى از هرگونه نوشتن و كتابت‏حدیث جلوگیرى كردند. ابوبكر گفت: از رسول خداصلى الله علیه وآله چیزى نقل نكنید و اگر كسى از شما درباره مساله‏اى پرسید، بگوئید كتاب خدا قرآن در میان ما و شماست; حلالش را حلال و حرامش را حرام بشمارید. (16) عمر نیز بخشنامه كرد كه هر كس حدیثى از پیامبر نوشته، باید آن را از بین ببرد. (17)
او یاران پیامبر را كه به اطراف مى‏رفتند از گفتن حدیث منع كرد و حتى ابن مسعود، ابو درداء و ابوذر را زندانى كرد و تا پایان عمر او نیز زندانى بودند. عبدالله بن عمر كه به دستور پیامبر احادیث را ضبط كرده بود از ترس، كتاب خود را پنهان كرد و تا به امروز اسمى از آن در میان كتاب‏هاى حدیثى نیست. (18)
ابوبكر عمل خود را چنین توجیه نمود: به خاطر اینكه احادیث‏ با آیات قرآن مجید آمیخته نشود باید احادیث را از بین برد. (19)
به دو دلیل این مطلب مردود است:
1 - زمانى كه پیامبر اكرم‏صلى الله علیه وآله رحلت فرمودند، آیات و سوره‏هاى قرآن مضبوط و معین شده بود و نویسندگان و حافظان، آن‏ها را حفظ كرده و به گونه‏اى مشخص نموده بودند كه هرگز با غیر آن آمیخته نمى‏شد.
2 - قرآن معجزه است و از نظر فصاحت و بلاغت، روانى و سلامت و جذابیت و تركیبت جمله بندى، طورى است كه هیچ كلام و نوشته‏اى به آن شباهت ندارد، گر چه از نظر فصاحت‏ به عالیترین درجه برسد. از این رو آیات قرآن در میان خطبه‏هاى فصیح نهج‏البلاغه مانند گوهرى مى‏درخشد و هیچ وقت اشتباه نمى‏شود.
بعضى از محدثان این روایت را به پیامبر نسبت داده‏اند كه: «چیزى از طرف من جز قرآن ننویسید و هر كس چیزى جز قرآن نوشته، باید آن را از بین ببرد.» (20)
آیا آن حضرت كتابت ‏حدیث را ممنوع كردند؟ باید گفت این مطلب به دو دلیل بى‏اساس است:
1 - حضرت على‏علیه السلام احادیث فراوانى را ضبط كرده و دست ‏به دست در میان ائمه بود و اگر پیامبر اكرم نوشتن حدیث را منع مى‏كردند، هرگز على‏علیه السلام چنین نمى‏كرد.
2 - در زمان پیامبر و به دستور او قریب به 300 نامه در باب احكام و فرائض و مرافعات و سیاسات نوشته شد و ضبط گردید.
عده‏اى مزدور و دروغ پرداز از فرصت منع حدیث و حوادث بعد از آن استفاده نموده و مطالب دروغ و بى‏اساس را به نفع حكومت‏ها و زمامداران وقت‏به صورت حدیث جعل كردند، به خاطر اینكه به حافظه‏ها تمسك شده بود و هر كس مى‏توانست هر گونه ادعایى بكند. راستى این‏ها چرا چنین عمل نمودند؟ مگر گفتار پیامبرصلى الله علیه وآله مانند قرآن حجت نبود؟ مگر پیروى از آن بر همه مسلمانان واجب نبود؟ مگر این كلام الهى در قرآن نیست كه هرگز پیامبر در گفتار خود از روى هوى و هوس سخن نمى‏گوید و هر چه بگوید طبق وحى الهى است؟ (21)
و در آیه دیگر صراحتا مى‏فرماید: «آنچه را پیامبر براى شما آورده بگیرید و اجرا كنید و از آنچه نهى كرده خوددارى كنید.» (22) به نظر مى‏رسد هدف این بخشنامه‏ها انگیزه سیاسى بوده است تا حق را از بین ببرند.
4 - یزید بن عبدالملك
دوران خلافت‏یزید بن عبدالملك از تاریكترین ادوار حكومت‏بنى امیه بود. او در زمان خلافت عمر بن عبدالعزیز ولیعهد بود و در مقام خود با ظاهرى فریبنده و با قیافه مقبولى ظاهر گشت. بعد از مرگ عمر بن عبدالعزیز مردم از او استقبال كردند، اما طولى نكشید كه شروع به خشونت و سختگیرى كرد. او عیاش و خوشگذران و لاابالى بود و مجالس شبانه دربار را به مجالس ساز و آواز تبدیل كرد. (23)
5 - هشام بن عبدالملك
هشام بن عبدالملك در جمع‏آورى ثروت و عمران و آبادانى تلاش مى‏كرد. (24) زمانى كه حكومت او استقرار یافت، با آشوب‏ها و نهضت‏هاى داخلى مواجه شد. او آن‏ها را سركوب كرد و آتش جنگ‏هاى خارجى را نیز خاموش ساخت. در این دوران قبائل تركمن و خزر به دولت مركزى فشار مى‏آوردند و توطئه مخفیانه رهبران عباسى بر علیه حكومت اموى شروع شده بود. با این وضع جوانان بسیارى از عرب قربانى سیاست‏بدبینى و حسادت دربار فاسد او شد و موج اعتراضات مردمى بر علیه حكومت‏شروع شد. علاوه بر این افرادى خودخواه و ناشایست كه توانایى اداره حكومت را نداشتند در راس حكومت‏بودند و عده كمى كه توانایى داشتند نیز به خاطر منافع مادى خود فعالیت مى‏كردند نه به خاطر دین و آئین.
هشام مردى بخیل، خشن، جسور، ستمگر، بى رحم و سخنور بود. (25) و این صفات باعث‏شد كه كمبودهاى اخلاقى و اجتماعى در جامعه نمایان شود.

شرایط ایجاد دانشگاه دینى به دست امام باقر (علیه السلام)

در دوره امامت پیشواى پنجم با توجه به مطالبى كه توضیح داده شد زمزمه‏هاى نارضایتى از خلفاء آغاز گردید و قیام‏هایى در گوشه و كنار سرزمین پهناور اسلامى صورت گرفت. هر چند بسیارى از این قیام‏ها ناكام ماند اما خلفاء اموى را به خود مشغول ساخت و شرائط مساعدترى براى ائمه‏علیهم السلام فراهم آمد تا به احیاى سنت فراموش شده نبوى بپردازند.
امام باقرعلیه السلام با فراغت كامل دانشگاه دین را گشود و زندگى را كاملا به تعلیم و تربیت آمیخته و در تمام شؤون زندگى در مدت بیست‏سال، لحظه‏اى فراغت نداشت و شب و روز در حضر و سفر، در هر حال كه بود، علم و دانش را آموزش مى‏داد. او مردم را بیدار وهوشیار كرد و حقایق یك قرن گذشته دین را به آن‏ها آموخت. آن حضرت اسلام را دور از غبار تحریفات بنى امیه و خرافات یهود ترویج كرد. مكتب او مكتب فضیلت و احسان بود و هزارها دانشمند، فریفته ملكات اخلاقى و احسان و اكرام او بودند.

شاگردان مكتب امام باقر (علیه السلام)

شاگردان آن حضرت شخصیت‏هاى بزرگى همچون محمد بن مسلم، زرارة بن اعین، ابوبصیر، برید بن معاویه عجلى، جابر بن یزید، حمران بن اعین و هشام بن سالم بودند كه از دریاى علم آن حضرت بهره‏مند شدند. پیشواى ششم مى‏فرماید: زراره، ابوبصیر، محمد بن مسلم و برید بن معاویه عجلى مكتب ما و احادیث پدرم را زنده كردند و اگر این چهار نفر نبودند، كسى از تعالیم دین و مكتب پیامبر بهره‏اى نمى‏یافت. (26)

حقارت دانشمندان در مقابل امام باقر (علیه السلام)

در بیان فضائل علمى پیشواى پنجم، عبدالله بن عطاء كه یكى از شخصیت‏هاى برجسته و از دانشمندان بزرگ عصر امام بود مى‏گوید: «من هرگز دانشمندان اسلام را در هیچ محفل و مجمعى به اندازه محفل محمد بن على‏علیه السلام از نظر علمى حقیر ندیدم. من «حكم بن عتبه‏» را كه در علم و فقه مشهور آفاق بود دیدم كه در خدمت محمد باقرعلیه السلام مانند كودكى در برابر استاد عالى مقام زانوى ادب بر زمین زده، شیفته و مجذوب كلام و شخصیت او گردیده بود.» (27)
امام باقرعلیه السلام در سخنان خود اغلب به آیات قرآن استناد مى‏كرد و مى‏فرمود: هر مطلبى كه گفتم، از من بپرسید كه در كجاى قرآن است تا آیه مربوط به آن موضوع را معرفى كنم. (28)

باقر العلوم (علیه السلام)

آثار درخشان علمى پیشواى پنجم و شاگردان برجسته‏اى كه مكتب بزرگ وى تحویل جامعه اسلامى داد، پیشگویى پیامبر اسلام را عینیت‏بخشید. جابر بن عبدالله انصارى از شخصیت‏هاى صدر اسلام مى‏گوید: روزى پیامبرصلى الله علیه وآله به من فرمود: «بعد از من شخصى از خاندان مرا خواهى دید كه اسمش اسم من و قیافه‏اش شبیه قیافه من خواهد بود. او درهاى دانش را به روى مردم خواهد گشود.»
این سخن زمانى گفته شد كه امام باقرعلیه السلام چشم به جهان نگشوده بود. بعد از سال‏ها حضرت را در كوچه‏هاى مدینه دید، متوجه نشانه‏هاى پیامبر شد، پرسید اسم تو چیست؟
فرمود: اسم من محمد بن على بن الحسین است. جابر بوسه بر پیشانى او زد و گفت: جدت به وسیله من به تو سلام رساند. او به احترام آن حضرت هر روز دوبار به دیدارش مى‏رفت و در مسجد پیامبر در میان انبوه جمعیت مى‏نشست و در پاسخ مغرضین كه از كار او خرده‏گیرى مى‏كردند، پیشگویى پیامبر اسلام را نقل مى‏كرد. (29)
مؤلف كتاب لسان العرب درباره لقب باقرالعلوم براى امام پنجم مى‏نویسد: محمد بن على را باقر لقب دادند; چون او علم را شكافت و اصل آن را معرفى و فروع آن را استنباط كرد و آن را توسعه داد. (30)

پی نوشت :

1) مناقب على بن ابى‏طالب، ص 83.
2) بحارالانوار، ج 10، ص 128، روایت 7.
3) همان، ج 46، ص 215، روایت 13.
4) اندلس یا تاریخ حكومت مسلمین در اروپا، دكتر محمد ابراهیم آیتى، ص 18 - 17.
5) مروج الذهب، مسعودى، ج 3، ص 96.
6) التاج فى اخلاق الملوك، ص 151.
7) الكامل فى التاریخ، ابن اثیر، ج 5، ص 11 و 37.
8) تاریخ صدر الاسلام والدولة الامویة، ص 197.
9) مروج الذهب، ج 3، ص 175.
10) تاریخ یعقوبى، ابن واضح، ج 3، ص 50.
11) الامامة و السیاسة، ابن قتیبه، ج 2، ص 116.
12) تاریخ الخلفاء، سیوطى، ص 232.
13) الاخبار الطوال، ابوحنیفه دینورى، تحقیق عبدالمنعم عامر، ص 331.
14) شرح نهج‏البلاغه، ابن ابى‏الحدید، ج 3، ص 57.
15) خصال، شیخ صدوق، باب الثلاثة.
16) تذكرة الحفاظ، شمس الدین ذهبى، ج 1، ص 3.
17) اضواء على السنة المحمدیه، محمود ابو رریه، ص 43.
18) سیره پیشوایان، مهدى پیشوایى، صص 325 - 324.
19) اضواء على السنة المحمدیه، محمود ابو رریه، ص 43.
20) مسند احمد حنبل، ج 3، ص 12.
21) نحل / 3 و 4.
22) حشر / 7.
23) سیره پیشوایان، صص 334 - 336.
24) مروج الذهب، ج 3، ص 205.
25) تاریخ یعقوبى، ج 3، ص 70.
26) اختیار معرفة الرجال، شیخ طوسى، تصحیح حسن مصطفوى، ص 136، حدیث 219.
27) علم الحدیث و درایة الحدیث، كاظم مدیر شانه‏چى، انتشارات اسلامى جامعه مدرسین، ص 67.
28) احتجاج، طبرسى، ص 176.
29) بحارالانوار، ج 46، ص 225، روایت 5.
30) لسان العرب، ذیل كلمه باقر.

منبع:گنجینه معرفت

بردبارى‏

اول:- قال (علیه السلام) ما شیب شى‏ء بشى‏ء احسن من حلم بعلم 1
حضرت امام محمد باقر (علیه السلام) فرمودند: آمیخته نشد هیچ چیزى به چیزى كه بهتر باشد از آمیختن حلم به علم.
حلم نگاهداشتن نفس است از هیجان غضب، به آنكه قوه غضبیه او را به آسانى حركت ندهد، و بى تأنى و تثبت 2 چیزى از او سر نزند و واردات مكروهه روزگار بزودى او را مضطرب نگرداند.

كمال‏

دوم - «قال (ع) الكمال كل الكمال التفقه فى الدین، و الصبر على النائبة، و تقدیر المعیشة3.
فرمودند:كمال و تمام كمال بصیرت پیدا كردن در دین است و صبر كردن در مصیبت و كار دشوار، و اندازه آوردن امر معیشت.»

رفاقت دیرین‏

سوم - «قال(ع): صحبة عشرین سنة قرابة 4
مصاحبت و رفاقت بیست سال، در حكم قرابت و خویشاوندى است.»

مكارم اخلاق (بزرگوارى و كرامت نفس)

چهارم - «قال (ع): ثلاثة من مكارم الدنیا و الاخرة: ان تعفو عمن ظلمك و تصل من قطعك و تحلم اذا جعل علیك 5
سه كار و كردار است كه از مكارم دنیا و آخرت است: یكى آنكه عفو كنى از كسى كه بر تو ستم كرده، و دیگر آنكه صله و پیوند كنى با كسى كه قطع رحم تو كرده، سوم آنكه حلم كنى هرگاه از روى جهل و نادانى با تو رفتار شود.»
پنجم - فرمودند: «هیچ بنده‏اى نباشد كه امتناع نماید از معونه برادر مسلمان خود و كوشش در قضاى حاجت او خواه بر آورده شود یا نشود - مگر این كه مبتلا گردد در سعى نمودن و كوشش ورزیدن در حاجتى كه موجب گناه او شود و هیچ اجرى نداشته باشد؛ و هیچ بنده‏اى نیست كه در انفاق در راه رضاى خدا بخل ورزد، مگر اینكه مبتلا شود به این كه چند برابر آن مبلغ را كه در راه خدا بخل ورزیده بود در مصارفى كه خشم خداى را برانیزد انفاق كند.» 6
ششم - «قال (ع): و من لم یجعل الله له من نفسه و اعظا فان مواعظ الناس لن تغنى عنه شیئاً:
هر كس را كه خداى خود او را براى او واعظ و پندگوى نگرداند، مواعظ دیگران او را فایده نرساند.» 7
هفتم - «قال (ع): كم من رجل لقى رجلا فقال له: كب 8 الله عدوك: و ماله من عدو الا الله:
چه بسیار افتد كه مردى با مردى دیگر ملاقات نماید و در دعا و خوش آمد گوید: خداوند دشمنت را سرنگون و منكوب گرداند؛ و حال آنكه او را دشمنى نباشد مگر خدا.» 9
هشتم - «قال (ع): عالم ینتفع بعلمه افضل من سبعین الف عابد.10
عالمى كه مردم به علم او منتفع شوند، افضل است از هفتاد هزار عابد.»

فضیلت دانش و دانشمندان

مولف گوید: روایات در فضیلت علم و علما زیاده از آن است كه احصاء شود؛ در جمله‏اى از اخبار است كه:
یك عالم افضل است از هزار عابد و هزار زاهد.11
و فضل عالم بر عابد مثل فضل آفتاب است بر ستاره‏ها12
و یك ركعت نماز كه فقیه مى‏كند بهتر از هفتاد هزار ركعتى كه عابد مى‏كند13
و خواب عالم بهتر است از نماز با جهل.14
و چون مؤمن بمیرد و بگذارد یك ورقه كه در آن علمى باشد، آن ورقه در روز قیامت پرده میان او و آتش مى‏گردد، و عطا فرماید او را خداوند به هر حرفى كه نوشته در آن شهرى كه وسیع‏تر است از دنیا به هفت مرتبه .15
و چون فقیه بمیرد، بگریند بر او ملائكه و بقعه‏هاى زمین كه عبادت مى‏كرد در آنها خدا را و درهاى آسمان كه از آن جا اعمال او را بالا مى‏برند، و در اسلام شكستى پیدا شود كه سد نكند او را چیزى، زیرا كه مؤمنین فقها قلعه‏هاى اسلامند، مانند قلعه‏هایى كه براى دور شهر مى‏سازند16
نكوهش در خواست از افراد تازه به ثروت رسیده‏
نهم - «قال (ع): انما مثل الحاجة الى من اصاب ماله حدیثاً كمثل الدرهم فى فم الافعى انت الیه محوج و انت فیها على خطر:
فرمودند: همانا مثل حاجتمند بودن به مردم نوكیسه - كه به تازه داراى مال و بضاعت شده‏اند - مانند درهمى است كه در دهان افعى باشد، كه تو به آن درهم حاجت دارى ولكن به سبب آن افعى دچار خطر و نزدیك هلاكتى. » 17

گنجهاى بر و نیكویى‏

دهم - «قال (ع): اربع من كنوز البر: كتمان الحاجة، و كتمان الصدقة، و كتمان الوجع و كتمان المصیبة:

اندرز صعصعه‏

مولف گوید: در «مجموعه ورام» خبرى از «احنف» نقل شده كه ذكرش در این جا مناسب است و آن چنان است كه:
«احنف» گفت: شكایت كردم به عموى خویش «صعصعه» وجع و درد خود را كه در دل داشتم، او مرا سرزنش كرد و فرمود: «اى فرزند برادر! هرگاه مصیبتى بر تو وارد شد شكایت مكن آن را به احدى مانند خودت، زیرا كه آن شخصى كه به آن شكایت مى‏كنى یا دوست تو است و بدحال مى‏شود، و یا دشمن تو است پس مسرور مى‏شود؛ و همچنین آن دردى كه در تو است شكایت مكن آن را به مخلوقى كه مثل تو است و قدرت ندارد كه مثل آن را از خودش رفع كند تا چه رسد به دیگرى، ولكن عرض كن آن را به آن كه تو را به آن مبتلا كرده است، و او قدرت دارد كه آن را از تو برطرف كند و فرجى از آن تو كرامت فرماید اى فرزند برادر! یكى از این دو چشم من چهل سال است كه بینایى آن رفته است و نمى‏بینم به آن چیزى، نه بیابانى و نه كوهى، و در این مدت مدید 18 مطلع نكرده‏ام به آن زوجه خود را و نه احدى از اهل بیت خود را!» 19.
فقیر گوید: فقره اول مضمون این شعر است كه حضرت امیرالمؤمنین (ع) به آن متمثل مى‏شده:
فان تسئلینى كیف انت فاننى
صبور على ریب الزمان صلیب 20
یعز على ان یرى بى كابة
فیشمت عاد او یسام حبیب 21

پرهیز از سستى و بیتابى

یازدهم - «قال(ع): ایاك و الكسل و الضجر فانهما مفتاح كل شر، من كسل لم یود حقا و من ضجر لم یصبر على حق:
فرمودند: بپرهیز از كسالت و ملالت در امور، زیرا كه این دو كلید هر بدى است. كسى كه به كسالت و واماندگى رود، اداى هیچ حقى نكند؛ و كسى كه ملالت و بى‏قرارى گیرد، بر هیچ حقى صابر و شكیبا نتواند بود.»

نشانه‏هاى فروتنى‏

دوازدهم - «قال (ع): التواضع الرضا بالمجلس دون شرفه، و ان تسلم على من لقیت و ان تترك المراء و ان كنت محقاً :
فرمودند: تواضع و فروتنى آن است كه راضى باشد شخص به نشستن در محلى كه پست‏تر است از محلى كه مقتضاى شرف اوست، و آنكه سلام كنى بر هر كسى كه ملاقات كنى و آنكه ترك كنى «مراء و مجادله» را اگر چه حق با تو باشد.» 22

فضیلت شرم و ایمان

سیزدهم - «قال (ع): الحیاء و الایمان مقرونان فى قرن فاذا ذهب احد هما تبعه صاحبه:
فرمودند: حیا و ایمان در یك ریسمان مقرون و این دو گوهر گرانمایه در یك سلك 23 منظوم 24 هستند، پس هرگاه یكى از این دو برود، رفیقش نیز به موافقت و مصاحبت او مى‏رود.» 25
مولف گوید: كه روایات در فضیلت حیا بسیار است و كافى است در حق او آنكه حضرت رسول (ص) او را لباس اسلام قرار داده فرموده: الاسلام عریان و الباسه الحیاء 26 پس همچنان كه لباس ساتر 27 عورات و قباح ظاهر است،
حیا نیز ساتر قبایح و زشتهاى باطنه است. و روایت شده كه: ایمان نیست براى كسى كه حیا ندارد و آنكه در هر بنده كه حقتعالى اراده فرماید هلاك او را، بیرون كند از او حیا را. 28 و از حضرت رسول (ص) مروى است كه: قیامت بر پا نخواهد شد تا برود حیا از كودكان و زنان 29 الى غیر ذالك.
و لهذا این صفت شریفه در حضرت رسول خدا (ص) و ائمه هدا (ع) بسیار و كامل بود، به حدى كه روایت شده: پیغمبر خدا (ص) در وقتى كه تكلم مى‏فرمود، حیا مى‏كرد و عرق مى‏نمود و فرو مى‏خوابانید چشم خود را از مردم از جهت حیا هنگامى كه با او تكلم مى‏نمودند؛ و «فرزدق» شاعر حضرت امام زین العابدین را به همین خصلت مدح كرده در قول خود:
یَغضى‏ حیاء و یُغْضى من مهابته‏ فلا یكلم الا حین یبتسم 30
و از حضرت امام رضا (علیه السلام) نقل شده كه: كارى كه ستم سلطان و وسوسه شیطان را دور مى‏كند
چهارم دهم - فرمودند آن حضرت: آیا خبر ندهم شما را به كارى كه چون به جاى آورید آن را، دور شود سلطان و شیطان از شما؟ «ابوحمزه» عرض كرد: ما را خبر فرماى تا آن را به جاى آوریم. فرمود: بر شما باد به دادن صدقه در صبحگاهان، چه اداى صدقه فرمودند روى شیطان را سیاه كند و قهر و ستیز سلطان را در آن روز درهم شكند؛ و بر شما باد كه در راه خدا و رضاى حق با مردم دوستى و مودت گیرید - یعنى: دوستى شما از این راه باشد - و بر عمل صالح موازرت 31 و معاونت نمایید، چه این كار ریشه ظلم سلطان و وسوسه شیطان را بر مى‏كند؛ و چندان كه مى‏توانید در كار استغفار و طلب آمرزش از حضرت پروردگار الحاج 32 و ابرام 33 نمایید، چه این كردار گناهان را محو و نابود گرداند. 34

نشانه‏هاى شیعه‏

پانزدهم - روایت شده كه آن حضرت به «جابر جعفى» فرمودند: اى جابر! آیا همین بس است كسى را كه تشیع بر خود مى‏بندد كه دعوى محبت ما اهل بیت كند؟! و الله كه شیعه ما نیست مگر كسى كه اطاعت خدا نماید و تقوا و پرهیزكارى داشته باشد.
اى جابر! بیشتر شیعیان را نمى‏شناختند مگر به تواضع و شكستگى و بسیارى ذكر خدا و بسیارى نماز و روزه، و تعهد همسایگان فقرا و مساكین و قرض داران و یتیمان، و راستى در سخن و تلاوت قرآن، و زبان بستن از غیر نیكى مردم 35 و امینان خویشان بودند در جمع امور.
جابر گفت: یابن رسول الله! من كسى را در این زمان به این صفات نمى‏شناسم. حضرت فرمود: اى جابر! به این خیالها از راه مرو، همین بس است مگر آدمى را كه گوید من على را دوست مى‏دارم و ولایت او را دارم؟! اگر گوید كه رسول خدا (ص) را دوست مى‏دارم و حال آنكه آن حضرت بهتر از امیرالمؤمنین (ع) است و به اعمال آن حضرت عمل ننماید و پیروى سنت او نكند، آن محبت هیچ به كار او نمى‏آید. پس از خدا بترسید و عمل كنید تا ثوابهاى الهى را بیابید، بدرستى كه میان خدا و احدى از خلق خویشى نیست، و محبوبترین بندگان نزد خدا كسى است كه پرهیزكارى از محارم الهى زیادتر كند و عمل به اطاعت الهى بیشتر نماید. والله! كه تقرب به خدا نمى‏توان جست مگر به اطاعت او، و ما براتى از آتش جهنم از براى شما نداریم و هیچ كس را بر خدا حجتى نیست، هر كه مطیع خداست، ولى و دوست ماست و هر كه معصیت الهى مى‏كند، او دشمن ماست و به ولایت ما نمى‏توان رسید مگر به پرهیزكارى و عمل صالح 36.

پی نوشت :

* به نقل از منتهى الامال ، ج 2، ص 108 - 115، ب 7، ف 4.
1- تحف العقول ، ص 213.
3- تحف العقول، ص 213.
4- تحف العقول، ص 214.
5- تحف العقول، ص 214.
6- تحف العقول، ص 214.
7- تحف العقول، ص 214.
8- مرحوم والدم در «انوار البهیة» این روایت را چنین نقل كرده : «و قال (ع) : كم رجل قدلقى رجلاً فقال له : كتبت الله عدوك و ماله عدوا الا الله » ، على بن المؤلف.
9- تحف العقول، ص 214.
10- تحف العقول، ص 215.
11- عن الصادق (ع) : عالم افضل من الف عابد و الف زاهد (بصائر الدرجات، جزء 1، ص 8، ب 4، ح 9).
12- ان فصل العالم على الغابد كفضل الشمس على الكواكب (بصائر الدرجات ، جزء 1، ص 8، ب 4، ح 8).
13- ركعأ یصلیها الفقیه الضل من سبعین الف ركعة یصلیها الغابد (بحار الانوار ، ج 2، ب 8، ح 51).
14- عدأ الداعى ، ص 66، ب 2.
15- عدأ الداعى، ص 68، ب 2 (حدیث از رسول خدا (ص) ).
16- اصول كافى، ج 1، ص 38، باب فقدالعلماء، ح 3.
17- تحف العقول، ص 215.
18- تحف العقول، ص 216.
19- طولانى ، دراز.
20- مجموعه ورام ، ص 57، باب العقاب.
21- اگر كسى از من بپرسد كه چگونه‏اى ؟ پس من (غم و اندوهم را آشكار نمى كنم و ) بر سختیهاى روزگار شكیبایى نموده و محكم و استوار هستم.
22- تابان و نرم.
23- تحف العقول، ص 216.
24- رشته، نخ.
25- به رشته كشیده ، به نظم درآمده.
26- تحف العقول، ص 217.
27- كافى، ج 2، ص 46.
28- پوشاننده .
29- اذا ازاد الله عزوجل هلاك عبد نزع منه الحیاء (روایت از سلمان فارسى است . كافى ، ج 2، ص 291 به نقل از سفینأ البحار، ج 1، ص 826، واژه حیا).
30- لا تقوم الساعة حتى یذهب الحیاه من الصبیان و النساء (سفینة البحار ، ج 1، ص 828، واژه حیا).
31- سفینة البحار، ج 1، ص 827، واژه حیا.
32- پشتیبان یكدیگر بودن - مددكار هم بودن.
33- درخوست چیزى با زارى و التماس.
34- پافشارى، اصرار.
35- تحف العقول، ص 218.
36- شیعیان واقعى خوبى‏ها مردم را مى‏گویند ، ولى از گفتن بدیهاى مردم خوددارى مى‏كنند.

منبع: سخنان حكمت‏آمیز

1-چه بسا شخص حریص بر امری از امور دنیا ، که بدان دست یافته و باعث نافرجامی و بدبختی او گردیده است ، و چه بسا کسی که برای امری از امور آخرت کراهت داشته و بدان رسیده ، ولی به وسیله آن سعادتمند گردیده است . بحارالانوار ، دار احیاء الترا العربی ، ج 75، ص (166)
2-تو را به پنج چیز سفارش می کنم : اگر مورد ستم واقع شدی ستم مکن ، اگر به تو خیانت کردند خیانت مکن ، اگر تکذیبت کردند خشمگین مشو ، اگر مدحت کنند شاد مشو ، و اگر نکوهشت کنند ، بیتابی مکن . بحارالانوار ، دار احیاء الترا العربی ، ج 75، ص (167)
3-سخن نیک را از هر کسی ، هر چند به آن عمل نکند ، فرا گیرید . بحارالانوار ، دار احیاء الترا العربی ، ج 75، ص (170)
4-چیزی با چیزی نیامیخته است که بهتر از حلم با علم باشد . بحارالانوار ، دار احیاء الترا العربی ، ج 75، ص(172)
5- نهایت کمال ، فهم در دین و صبر بر مصیبت ، و اندازه گیری در خرج زندگانی است . بحارالانوار ، دار احیاء الترا العربی ، ج 75، ص(172)
6- سه چیز از خصلتهای نیک دنیا و آخرت است : از کسی که به تو ستم کرده است گذشت کنی ، به کسی که از تو بریده است بپیوندی ، و هنگامی که با تو به نادانی رفتار شود ، بردباری کنی . بحارالانوار ، دار احیاء الترا العربی ، ج 75، ص (173)
7-خداوند دوست ندارد که مردم در خواهش از یکدیگر اصرار ورزند ، ولی اصرار درخواهش از خودش را دوست دارد . بحارالانوار ، دار احیاء الترا العربی ، ج 75، ص (173)
8-دانشمندی که از علمش سود برند ، از هفتاد هزار عابد بهتر است . بحارالانوار ، دار احیاء الترا العربی ، ج 75، ص (173)
9-هیچ بنده ای عالم نیست ، مگر اینکه نسبت به بالا دست خود ، حسادت نورزد ، وزیردست خود را خوار نشمارد . بحارالانوار ، دار احیاء الترا العربی ، ج 75، ص (173)
10-هر که خوش نیت باشد ، روزی اش افزایش می یابد .بحارالانوار ، دار احیاء الترا العربی ، ج 75، ص (175)
11-هر کس با خانواده اش خوشرفتار باشد ، بر عمرش افزوده می گردد . بحارالانوار ، دار احیاء الترا العربی ، ج 75، ص (175)
12-از سستی و بی قراری بپرهیز ، که این دو ، کلید هر بدی می باشند ، کسی که سستی کند ، حقی را ادا نکند ، و کسی که بی قرار شود ، بر حق صبر نکند . بحارالانوار ، دار احیاء الترا العربی ، ج 75، ص (1759
13-پیوند با خویشان ، عملها را پاکیزه می نماید ، اموال را افزایش می دهد ، بلا را دور می کند ، حسا آخرت را آسان می نماید ، و مرگ را به تاخیر می اندازد . بحارالانوار ، دار احیاء الترا العربی ، ج 71، ص (111)
14-بهترین چیزی را که دوست دارید درباره شما بگویند ، درباره مردم بگویید . بحارالانوار ، دار احیاء الترا العربی ، ج 65، ص (152)
15-خداوند بنده مؤمنش را با بلا مورد لطف قرار می دهد ، چنانکه سفر کرده ای برای خانواده خود هدیه می فرستد ، و او را از دنیا پرهیز می دهد ، چنانکه طبیب مریض را پرهیز می دهد . بحارالانوار ، دار احیاء الترا العربی ، ج 75، ص (1809
16-بر شما باد به پرهیزکاری و کوشش و راستگویی ، و پرداخت امانت به کسی که شما را بر آن امین دانسته است ، چه آن شخص ، نیک باشد یا بد . بحارالانوار ، دار احیاء الترا العربی ، ج 75، ص (179)
17-غیبت آن است که درباره برادرت چیزی را بگویی که خداوند بر او پوشیده و مستورداشته است . و بهتان آن است که عیبی را که در برادرت نیست ، به او ببندی .بحارالانوار ، دار احیاء الترا العربی ، ج 75، ص (1789
18-خداوند ، دشنام گوی بی آبرو را دشمن دارد . بحارالانوار ، دار احیاء الترا العربی ، ج 75، ص (176)
19-تواضع ، راضی بودن به نشستن در جایی است که کمتر از شانش باشد ، و اینکه به هر کس رسیدی سلام کنی ، و جدال را هر چند حق با تو باشد ، ترک کنی . بحارالانوار ، دار احیاء الترا العربی ، ج 75، ص (176)
20-برترین عبادت ، پاکی شکم و پاکدامنی است . بحارالانوار ، دار احیاء الترا العربی ، ج 75، ص (1769
21-خداوند در روز قیامت در حساب بندگانش ، به اندازه عقلی که در دنیا به آنها داده است ، دقت و باریک بینی می کند . بحارالانوار ، دار احیاء الترا العربی ، ج 7 ، ص (267)
22-آن که از شما به دیگری علم بیاموزد ، پاداش او ( نزد خدای تعالی ) به مقدارپاداش دانشجوست ، و از او هم بیشتر می باشد . کافی ، ج 1 ، ص (35)
23-هر که علم و دانش را جوید برای آنکه به علما فخر فروشی کند ، یا با سفها بستیزد ، و یا مردم را متوجه خود نماید ، باید آتش را جای نشستن خود گیرد .بحارالانوار ، دار احیاء الترا العربی ، 2 ، ص (38)
24-خداوند عزوجل کسی را که در میان جمع ، بدون ناسزاگویی شوخی کند ، دوست دارد .کافی ، ج 2 ، ص (663)
25-سه خصلت است که دارنده اش نمی میرد تا عاقبت شوم آن را ببیند : ستمکاری ، ازخویشان بریدن ، و قسم دروغ که نبرد با خداست . کافی ، ج 75، ص (174)
26-به خدا سوگند هیچ بنده ای در دعا ، پافشاری و اصرار به درگاه خدای عزوجل نکند ، جز اینکه حاجتش را بر آورد . کافی ، ج 2 ، ص (475)
27-خداوند عزوجل از میان بندگان مؤمنش آن بنده ای را دوست دارد که بسیار دعا کند ، پس بر شما باد دعا در هنگام سحر تا طلوع آفتاب ، زیرا آن ، ساعتی است که درهای آسمان در آن هنگام باز گردد و روزیها در آن تقسیم گردد و حاجتهای بزرگ بر آورده شود . کافی ، ج 2 ، ص (478)
28-دعای انسان پشت سر برادر دینی اش ، نزدیکترین و سریعترین دعا به اجابت است . کافی ، ج 2 ، ص (507)
29-هر چشمی روز قیامت گریان است ، جز سه چشم : چشمی که در راه خدا شب را بیدارباشد ، چشمی که از ترس خدا گریان شود ، و چشمی که از محرمات الهی و گناهان بسته شود . کافی ، ج 2 ، ص (80)
30-شخص حریص به دنیا مانند کرم ابریشم است که هر چه بیشتر ابریشم به دور خود می تند ، راه بیرون شدنش را دورتر و مشکل تر می کند ، تا اینکه از غم و اندوه بمیرد . کافی ، ج 2 ، ص (316)
31-چه بسیار خوب است نیکی ها پس از بدی ها ، و چه بسیار بد است بدی ها پس ازنیکی ها . کافی ، ج 2 ، ص (458)
32-چون مؤمن با مؤمنی دست دهد ، پاک و بی گناه از یکدیگر جدا می شوند . بحارالانوار ، دار احیاء الترا العربی ، ج 73، ص (20)
33-از دشمنی بپرهیزید ، زیرا فکر را مشغول کرده و مایه نفاق می گردد . بحارالانوار ، دار احیاء الترا العربی ، ج 2 ، ص (301)
34-هیچ قطره ای نزد خداوند ، محبوبتر از قطره اشکی که در تاریکی شب از ترس خدا و برای او ریخته شود ، نیست . کافی ، ج 2 ، ص (482)
35-هر که بر خدا توکل کند ، مغلوب نمی شود ، و هر که از گناه به خدا پناه برد ، شکست نمی خورد . بحارالانوار ، دار احیاء الترا العربی ، ج 68، ص (151)
36-افزایش نعمت از جانب خداوند قطع نمی شود ، مگر اینکه شکر از جانب بندگان قطع گردد . بحارالانوار ، دار احیاء الترا العربی ، ج 68، ص (54)
37-خداوند دنیا را به دوست و دشمن خود می دهد ، اما دینش را فقط به دوست خود می بخشد . بحارالانوار ، دار احیاء الترا العربی ، ج 2 ، ص (215)
38-مؤمن برادر مؤمن است ، او را دشنام نمی دهد ، از او دریغ نمی کند ، و به او گمان بد نمی برد . بحارالانوار ، دار احیاء الترا العربی ، ج 75، ص (176)
39-هیچ کس از گناهان سالم نمی ماند ، مگر اینکه زبانش را نگه دارد . بحارالانوار ، دار احیاء الترا العربی ، ج 75، ص (178)
40-سه چیز پشت انسان را می شکند : مردی که عمل خویش را زیاد شمارد ، گناهانش را فراموش کند ، و به رای خویش ، خوشنود باشد . بحارالانوار ، دار احیاء الترا العربی ، ج 69، ص (314)
41-هر کس ظاهرش از باطنش بهتر باشد ، ترازوی اعمالش سبک می شود . بحارالانوار ، دار احیاء الترا العربی ، ج 4 ، ص (404)
42-امروز ، غنیمت است ، در حالی که نمی دانی فردا ، از آن کیست . بحارالانوار ، دار احیاء الترا العربی ، ج 75، ص (179)
43-پلیدترین کسبها ، کسب رباست . بحارالانوار ، دار احیاء الترا العربی ، ج 5 ، ص (147)
44-هر کس خشم خود را ، با آنکه بر اظهار آن تواناست ، فرو برد ، خداوند در روز قیامت قلبش را از امنیت و آرامش پر می کند . بحارالانوار ، دار احیاء الترا العربی ، ج 7 ، ص (303)
45-چهار چیز از گنجهای نیکی است : نهان داشتن حاجت ، پنهان نمودن صدقه ، پوشیده داشتن درد ، و نهان کردن مصیبت . بحارالانوار ، دار احیاء الترا العربی ، ج 75، ص (175)
46-فرزندان ، به واسطه صالح بودن پدرانشان ( از انحراف ) محفوظ می مانند . بحارالانوار ، دار احیاء الترا العربی ، ج 68، ص (236)
47-رفاقت بیست سال ، خویشاوندی است . تحف العقول ، ص (302)
48-در هر قضای الهی ، برای مؤمن خیری نهفته است . تحف العقول ، ص (302)
49-هر بدعت ( و نسبت دروغ دادن به دین خدا ) گمراهی است ، و هر گمراهی ، راهش به سوی آتش جهنم است . کافی ، ج 1 ، ص (56)
50-نزدیکترین و سریعترین طاعت در ثواب ، پیوند با خویشان است . تحف العقول ، ص (303)
51-دوستی قلبی برادرت را از اندازه دوستی قلبی خودت نسبت به او بفهم . تحف العقول ، ص (304)
52-ایمان ، دوستی ( با دوستان خدا ) و دشمنی ( با دشمنان خدا ) است . تحف العقول ، ص (304)
53-ایمان ، اقرار با عمل است ، و اسلام ، اقرار بدون عمل است . تحف العقول ، ص (307)
54-بر شما باد به صدقه دادن در بامداد ، که روی ابلیس را سیاه کرده ، و شر سلطان ظالم را در آن روز از شما دور می کند . تحف العقول ، ص (308)
55-در طلب آمرزش از خدا اصرار کنید ، که موجب محو گناهان می گردد . تحف العقول ، ص (308)
56-بدان که درخواست کننده از تو ، آبرویش را در برابرت حفظ نکرده است ، پس تو آبرویت را حفظ کن و به او جواب رد مده . تحف العقول ، ص (309)
57-شیعه علی ( علیه السلام ) آنانند که در راه ولایت ما به هم بخشش دارند ، و به خاطر دوستی ما یکدیگر را دوست دارند ، و برای احیای امر ما از هم دیدن می کنند ، هرگاه خشمگین شوند ستم نکنند و هرگاه خشنود گردند اسراف نورزند ، برکت همسایه اند و مایه صلح و صفا با معاشران . تحف العقول ، ص (310)
58-خداوند ، باحیای بردبار عفیف پرهیزکار را دوست دارد . تحف العقول ، ص (310)
59-خداوند ، آشکار کردن سلام را دوست دارد . تحف العقول ، ص (311)
60-با منافق با زبانت مدارا کن ، و مؤمن را از دل دوست بدار ، و اگر با یهودی نیز همنشین شدی ، خوشرفتاری کن . تحف العقول ، ص (301)
61-زبان ، کلید هر خوبی و بدی است ، پس سزاوار است که مؤمن بر زبان خود مهر زند ، چنانکه بر طلا و نقره اش مهر می زند . تحف العقول ، ص (308)
62-چون قائم ما قیام کند ، خداوند دست رحمتش را بر سر بندگان گذارده و عقلهایشان را جمع می کند ، در نتیجه خردشان کامل می شود . کافی ، ج 1 ، ص (25)
63-خدا رحمت کند بنده ای را که علم را زنده کند . کافی ، ج 1 ، ص (41)
64-حسد ایمان را می خورد ، چنانکه آتش هیزم را می خورد . کافی ، ج 2 ، ص (306)
65-هر چیزی بهاری دارد ، و بهار قرآن ماه رمضان است . کافی ، ج 2 ، ص (630)
منبع: سایت کوثر نور

حضرت باقر (علیه السلام) در سال 57 هجرى در شهر «مدینه» چشم به جهان گشود. او هنگام وفات پدر خود امام زین العابدین (علیه السلام) كه در سال 94 رخ داد، سى و نه سال داشت. نام او «محمد» و كنیه‏اش «ابوجعفر» است و «باقر» و «باقر العلوم» لقب او مى‏باشد.
مادر حضرت «ام عبدالله» دختر امام حسن مجتبى (علیه السلام) و از این جهت نخستین كسى بود كه هم از نظر پدر و هم از نظر مادر فاطمى و علوى بوده است.
امام باقر در سال 114 هجرى در شهر مدینه درگذشت و در قبرستان معروف بقیع، كنار قبر پدر و جدش، به خاك سپده شد. دوران امامت آن حضرت هیجده سال بود.

خلفاى معاصر حضرت‏

پیشواى پنجم در دوران امامت دوران خود با زمامداران و خلفاى یاد شده در زیر معاصر بود:
1- ولید بن عبدالملك (86-96)
2- سلیمان بن عبدالملك (96-99)
3- عمر بن عبدالعزیز (99-101)
4- یزید بن عبدالملك (101-105)
5- هشام بن عبدالملك (105-125)
این خلفا، به استثناى عمر بن عبدالعزیز- كه شخصى نسبتا دادگر و نسبت به خاندان پیامبر (ص) علاقه‏مند بود- همگى در ستمگرى و استبداد و خودكامگى دست كمى از نیاكان خود نداشتند و مخصوصاً نسبت به پیشواى پنجم همواره سختگیرى مى‏كردند.

پایه گذار نهضت بزرگ علمى

پیشواى پنجم طى مدت امامت خود، در همان شرائط نامساعد، به نشر و اشاعه حقایق و معارف الهى پرداخت و مشكلات علمى را تشریح نمود و جنبش علمى دامنه دارى به وجود آورد كه مقدمات تاسیس یك «دانشگاه بزرگ اسلامى» را كه در دوران امامت فرزند گرامیش «امام صادق علیه السلام » به اوج عظمت رسید، پى ریزى كرد.
امام پنجم در علم، زهد، عظمت و فضیلت سرآمد همه بزرگان بنى هاشم بود و مقام بزرگ علمى و اخلاقى او مورد تصدیق دوست و دشمن بود. به قدرى روایات و احادیث، در زمینه مسائل و احكام اسلامى، تفسیر، تاریخ اسلام، و انواع علوم، از ان حضرت به یادگار مانده است كه تا آن روز از هیچ یك از فرزندان امام حسن و امام حسین (علیه السلام) به جا نمانده بود.(1)
رجال و شخصیتهاى بزرگ علمى آن روز، و نیز عده‏اى از یاران پیامبر (صلی الله علیه واله) كه هنوز درحال حیات بودند، از محضر آن حضرت استفاده مى‏كردند.
«جابر بن یزید جعفى» و «كیسان سجستانى» (از تابعین) و فقهائى مانند: «ابن مبارك»، «زهرى»، «اوزاعى»، «ابوحنیفه»، «مالك»، «شافعى»، «زیاد بن منذرنهدى» از آثار علمى او بهره‏مند شده سخنان آن حضرت را، بى واسطه و گاه با چند واسطه، نقل نموده‏اند.
كتب و مولفات دانشمندان و مورخان اهل تسنن مانند: طبرى، بلاذرى، سلامى، خطیب بغدادى، ابونعیم اصفهانى، و كتبى مانند: موطا مالك، سنن ابى داود، مسند ابى حنیفه، مسند مروزى، تفسیر نقاش، تفسیر زمخشرى، و دهها نظیر اینها، كه از مهمترین كتب جهان تسنن است، پر از سخنان پرمغز پیشواى پنجم است و همه جا جمله: «قال محمد بن على» و یا «قال محمد الباقر» به چشم مى‏خورد. (2)
كتب شیعه نیز در زمینه‏هاى مختلف سرشار از سخنان و احادیث حضرت باقر (علیه السلام) است و هر كس كوچكترین آشنایى با این كتابها داشته باشد، این معنا را تصدیق مى‏كند.

امام باقر (علیه السلام) از نظر دانشمندان

آوازه علوم و دانشهاى امام باقر ع چنان اقطار اسلامى را پر كرده بود كه لقب «باقر العلوم» (گشاینده دریچه‏هاى دانش و شكافنده مشكلات علوم) به خود گرفته بود.
«ابن حجر هیتمى» مى‏نویسد: محمد باقر به اندازه‏اى گنجهاى پنهان معارف و دانشها را آشكار ساخته، حقایق احكام و حكمتها و لطایف دانشها را بیان نموده كه جز بر عناصر بى بصیرت یا بد سیرت پوشیده نیست و از همینجاست كه وى را شكافنده و جامع علوم، و برافرازنده پرچم دانش خوانده‏اند. (3)
«عبدالله بن عطأ» كه یكى از شخصیتهاى برجسته و دانشمندان بزرگ عصر امام بود، مى‏گوید:
«من هرگز دانشمندان اسلام را در هیچ محفل و مجمعى به اندازه محفل محمد بن على (ع) از نظر علمى حقیر و كوچك ندیدم. من «حكم بن عتیبه» را كه در علم و فقه مشهور آفاق بود، دیدم كه در خدمت محمد باقر مانند كودكى در برابر استاد عالیمقام، زانوى ادب بر زمین زده شیفته و مجذوب كلام و شخصیت او گردیده بود.(4)
امام باقر ع در سخنان خود،اغلب به آیات قرآن مجید استناد نموده از كلام خدا شاهد مى‏آورد و مى‏فرمود: «هر مطلبى گفتم، از من بپرسید كه در كجاى قرآن است تا آیه مربوط به آن موضوع را معرفى كنم».(5)

شاگرادان مكتب امام باقر (علیه السلام)

حضرت باقر ع شاگردان برجسته‏اى در زمینه‏هاى فقه وحدیث و تفسیر و دیگر علوم اسلامى تربیت كرد كه هر كدام وزنه علمى بزرگى به شمار مى‏رفت. شخصیتهاى بزرگى همچون: محمد بن مسلم، زراره‏بن اعین، ابو بصیر، برید بن معاویه عجلى، جابربن یزید، حمران بن اعین، و هشام بن سالم از تربیت یافتگان مكتب آن حضرتند.
پیشواى ششم مى‏فرمود: «مكتب ما و احادیث پدرم را چهار نفر زنده كردند، این چهار نفر عبارتند از: زراره، ابوبصیر، محمد بن مسلم و برید بن معاویه عجلى. اگر اینها نبودند كسى از تعالیم دین و مكتب پیامبر بهره‏اى نمى‏یافت. این چند نفر حافظان دین بودند. آنان، از میان شیعیان زمان ما، نخستین كسانى بودند كه با مكتب ما آشنا شدند و در روز رستاخیز نیز پیش از دیگران به ما خواهند پیوست.»(6)
شاگردان مكتب امام باقر (علیه السلام) سرآمد فقها و محدثان زمان بودند و در میدان رقابت علمى بر فقها و قضات غیر شیعى برترى داشتند.

شكافنده علوم و گشاینده درهاى دانش

آثار درخشان علمى پیشواى پنجم و شاگردان برجسته‏اى كه مكتب بزرگ وى تحویل جامعه اسلامى داد، پیشگویى پیامبر اسلام (صلی الله علیه واله) را عینیت بخشد. راوى این پیشگویى «جابر بن عبدالله انصارى» شخصیت معروف صدر اسلام است.
جابر كه یكى از یاران بزرگ پیامبر اسلام (صلی الله علیه واله) و از علاقه‏مندان خاص خاندان نبوت است، مى‏گوید:
روزى پیامبر اسلام (صلی الله علیه واله) به من فرمود: «بعد از من شخصى از خاندان مرا خواهى دید كه اسمش اسم من و قیافه‏اش شبیه قیافه من خواهد بود. او درهاى دانش را به روى مردم خواهد گشود».
پیامبر اسلام (صلی الله علیه واله) هنگامى كه پیشگویى را فرمود كه هنوز حضرت باقر (علیه السلام) چشم به جهان نگشوده بود. سالها از این جریان گذشت، زمان پیشواى چهارم رسید. روزى جابر از كوچه‏هاى مدینه عبور مى‏كرد، چشمش به حضرت باقر افتاد. وقتى دقت كرد، دید نشانه هایى كه پیامبر (صلی الله علیه واله) فرموده بود، عینا در او هست.
پرسید اسم تو چیست ؟
گفت: اسم من محمد بن على بن الحسین است.
جابر بوسه بر پیشانى او زد و گفت: جدت پیامبر به وسیله من به تو سلام رساند!
جابر از آن تاریخ، به پاس احترام پیامبر (صلی الله علیه واله) و به نشانه عظمت امام باقر (علیه السلام) هر روز دوبار به دیدار آن حضرت مى‏رفت، او در مسجد پیامبر میان انبوه جمعیت مى‏نشست (و در پاسخ بعضى از مغرضین كه از كار وى خرده‏گیرى مى‏كردند) پیشگویى پیامبراسلام را نقل مى‏كرد.

یك نكته‏

در اینجا تذكر این نكته لازم است كه جریان دیدار جابر با امام باقر (علیه السلام) و ابلاغ سلام پیامبر به آن حضرت، ضمن روایات مختلف و مضمونهاى مشابه در كتابهاى: رجال كشى، كشف الغمه، امالى صدوق، امالى شیخ طوسى، اختصاص مفید و امثال اینها نقل شده است.
این روایات از دو نظر متناقض به نظر مى‏رسند:
نخست: از این جهت كه طبق مفاد بعضى از آنها، جابر امام باقر (علیه السلام) را در یكى از كوچه‏هاى مدینه دیده است، و طبق بعضى دیگر، در خانه امام چهارم، و مطابق دسته سوم، حضرت باقر نزد جابر رفته و در آن‏جا، جابر حضرت را شناخته است.
دوم: در بعضى از این روایات، تصریح شده است كه جابر در آن هنگام نابینا شده بود، ولى در برخى دیگر آمده است كه جابر با دقت قیافه امام پننجم را نگاه و وارسى كرد. بدیهى است كه این موضوع با نابینایى جابر سازگار نیست.
در پاسخ تناقض نخست باید گفت كه، در یك نظر دقیق، منافاتى میان این احادیث نیست، زیرا قرائن نشان مى‏دهد كه جابر روى اخلاص و ارادت خاصى كه به خاندان پیامبر داشت، پیشگویى و ابلاغ سلام پیامبر را تكرار مى‏كرد و مى‏خواست از این طریق عظمت امام باقر (علیه السلام) بهتر روشن گردد، بنابراین چه اشكالى دارد كه این جریان چند بار و در محلها و مناسبتهاى مختلف تكرار شده باشد؟
اما در پاسخ تناقض دوم این است كه شاید آن دسته از روایات كه حاكى از دیدن و نگاه كردن جابر است، مربوط به قبل از نابینایى او بوده است چنانكه شیخ مفید از امام باقر (علیه السلام) نقل مى‏كند كه حضرت فرمود: نزد جابر بن عبدلله انصارى رفتم و به او سلام كردم. جواب سلام مرا داد و پرسید: كى هستى؟ و این بعد از نابینایى او بود...(7)نظیر این حدیث را سبط ابن جوزى نیز نقل كرده است. (8)

اوضاع و شرائط سیاسى و اجتماعى

گفتیم كه امام باقر (علیه السلام) با پنج تن از خلفاى اموى معاصر بود. اینك ویژگیهاى هر یك از آنها را در امر حكومت و اداره جامعه مورد بررسى قرار مى‏دهیم تا روشن شود كه امام باقر (علیه السلام) در چه شرائط اجتماعى و سیاسى زندگى مى‏كرده است؟
ولید بن عبدالملك
ولید بن عبدالملك نخسیتن خلیفه معاصر امام پنجم بود و چون پیرامون ویژگیهاى او ضمن زندگینامه امام سجاد توضیح دادیم، در اینجا فقط اضافه مى‏كنیم كه:
دوران خلافت ولید: دوره فتح و پیروزى مسلمانان در نبرد با كفار بود. در زمان او قلمرو دولت اموى از شرق و غرب وسعت یافت. ولید در نتیجه آرامشى كه در عصر وى بر كشور حكمفرما بود، توانست دنباله فتوحاتى را كه در عصر خلفاى سابق انجام یافته بود،بگیرد. به همین جهت قلمرو حكومت وى از طرف شرق و غرب توسعه یافت و بخشهایى از هند، و نیز كابل و كاشمر و طوس و مناطق مختلف و وسیع دیگر، به كشور پهناور اسلامى پیوست و دامنه فتوحات او تا اندلس امتداد یافت و قشون امپراتورى اندلس از نیروهاى تحت فرماندهى «موسى بن نصیر»، فرمانده سپاه اسلام، شكست خوردند و این كشور به دست مسلمانان افتاد.(9)
سلیمان بن عبدالملك
دوران خلافت «سلیمان بن عبدالملك» كوتاه مدت بود، به طورى كه مدت سه سال بیشتر طول نكشید. (10) سلیمان در آغاز خلافت، از خود نرمش نشان داد و به محض رسیدن به قدرت، درهاى زندانهاى عراق را گشود و هزاران نفر زندانى بیگناه را كه حجاج بن یوسف در بند اسارت و حبس كشیده بود، آزاد ساخت و عمال و ماموران مالیات حجاج را از كار بركنار كرد و بسیارى از برنامه‏هاى ظالمانه او را لغو نمود.
آتش انتقامجویى‏
اقدام سلیمان در آزاد ساختن زندانیان بیگناه عراق دولت مستعجل بود، او بعداً این روش خود را عوض كرد و روى حسابهاى شخصى و تحت تاثیر احساسات انتقامجویانه، دست به ظلم و جنایت آلود. او با انگیزه تعصبات قبیلگى، افراد قبایل «مضرى» را زیر فشار قرار داد و از رقباى آنان یعنى قبایل یمنى (قحطانى) پشتیبانى كرد.(11)نیز عده‏اى از سرداران سپاه و رجال بزرگ را به قتل رسانید، و «موسى بن نصیر» و «طارق بن زیاد»، دو قهرمان دلیر و فاتح اندلس، را مورد بیمهرى قرار داده طرد كرد.(12)
مولف كتاب «تاریخ سیاسى اسلام» مى‏نویسد:
«سلیمان درباره والیان خود، نظریات خصوصى اعمال مى‏كرد: بعضى را مورد توجه قرار مى‏داد و براى از میان بردن بعضى دیگر نقشه مى‏كشید. از جمله كسانى كه سلیمان با آنها دشمنى داشت «محمد بن قاسم» والى «هند»، «قتبیه بن مسلم» والى «ماورأ النهر» و «موسى بن نصیر» والى اندلس بود». (13)و این دشمنیها همه از انگیزه‏هاى شخصى و رقابتهاى قبیلگى سرچشمه مى‏گرفت كه متاسفانه فرصت توضیح بیشتر در این زمینه در اینجا نیست.
فساد دربار خلافت‏
سلیمان بن عبدالملك مردى فوق العاده حریص، پرخوار، شكمباره، خوشگذران، و تجمل پرست بود. او به اندازه چند نفر عادى غذا مى‏خورد! و سفرهاى وى همیشه رنگین و اشرافى بود. او لباسهاى پر زرق و برق و گرانقیمت و گلدوزى شده مى‏پوشید و در این باره به قدرى افراط مى‏كرد كه اجازه نمى‏داد خدمتگزاران و حتى ماموارن آبدار خانه دربار خلافت نیز با لباس عادى نزد او بروند، بلكه آنان مجبور بودند هنگام شرفیابى! لباس گلدوزى شده و رنگین بپوشند! تجمل پرستى دربار خلافت كم كم به سایر شهرها سرایت كرد و پوشیدن این گونه لباسها در یمن و كوفه و اسكندریه نیز در میان مردم معمول گردید.(14)
عمر بن عبدالعزیز
با آن‏كه طبق وصیت «عبدالملك بن مروان» (پدر سلیمان) ولیعهد سلیمان، برادرش «یزید بن عبدالملك» بود، اما هنگامى كه سلیمان بیمار شد و دانست مرگ او فرا رسیده، به عللى عمر بن عبدالعزیز را براى جانشینى خود تعیین كرد.
پس از مرگ سلیمان، هنگامى كه خلافت عمربن عبدالعزیز در مسجد اعلام شد، حاضران از این انتخاب استقبال نموده با وى بیعت كردند.(15)
عمر بن عبدالعزیز كه مواجه با وضع پریشان توده‏ها و شاهد امواج خشم و تنفر شدید مردم از دستگاه خلافت بنى امیه بود، از آغاز كار، در مقام دلجویى از محرومان و ستمدیدگان برآمد و طى بخشنامه‏اى به استانداران و نمایندگان حكومت مركزى در ایالات مختلف چنین نوشت:
«مردم دچار فشار و سختى و دستخوش ظلم و ستم گشته‏اند و آیین الهى در میان آنها وارونه اجرا شده است. زمامداران و فرمانروایان ستمگر گذشته، با مقررات و بدعتهایى كه اجرا نموده‏اند، كمتر در صدد اجراى حق و رفتار ملایم و عمل نیك بوده و جان مردم را به لب رسانده‏اند. اینك باید گذشته‏ها جبران گردد و این گونه اعمال متوقف شود.
از این پس هر كس عازم حج باشد،باید مقررى او را از بیت المال زودتر بپردازید تا رهسپار سفر شود، هیچ یك از شما حق ندارید پیش از مشاوره با من، كسى را كیفر كنید، دست كسى را ببرید یا احدى را به دار بیاویزید.»(16)

مبارزه با فساد و تبعیض

علاوه بر این، عمر بن عبدالعزیز پس از استقرار حكومت خود، اسبها و مركبهاى دربار خلافت را به مزایده علنى گذاشت و پول آنها را به صندوق بیت المال ریخت و به همسر خود «فاطمه»، دختر عبدالملك، دستور داد تمام جواهرات و اموال و هدایاى گرانبهایى را كه پدر و برادرش از بیت المال به اوبخشیده بودند، به بیت المال برگرداند اگر دل از آن‏ها بر نمى‏كند، خانه او را ترك گوید. فاطمه اطاعت كرده تمام جواهرات و زیور آلاتى را كه متعلق به بیت المال بود، تحویل داد.(17)
عمر بن عبدالعزیز نه تنها همسر خود را با قانون عدل و داد آشنا كرد و حق مردم را از او گرفت، بلكه تمام اموال و دارایى و مستغلات و لباسهاى گرانبهاى سلیمان بن عبدالملك را فروخت و پول آنها را كه بالغ بر بیست و چهار هزار دینار شده بود، به بیت المال برگردانید.(18)
عمر بن عبدالعزیز كه اصلاحات اجتماعى و مبارزه با فساد را بدین گونه از خانه خود و دستگاه خلیفه قبلى شروع كرده بود، شعاع مبارزه را وسعت داد و بنى امیه و عموزادگان خود را به پاى حساب كشید و به آنها فرمان داد كه اموال عمومى را كه تصاحب كرده‏اند، به بیت المال پس بدهند. او با قاطعیت تمام، كلیه اموالى را كه بنى امیه بزور از مردم گرفته بودند، از آنها باز ستاند و به صاحبان آنها تحویل داد و دست امویان را تا حد زیادى از مال و جان مردم كوتاه كرد.(19)
این موضوع بر بنى امیه گران آمد و بر ضد عمر بن عبدالعزیز تحریكاتى نمودند. در همین زمینه عده‏اى از نزدیكان با او دیدار كرده گفتند: آیا نمى‏ترسى كه قومت بر ضد تو شوریده حكومت تو را واژگون سازند؟
عمر گفت: من غیر از حساب روز قیامت، از هیچ چیز دیگر نمى‏ترسم، (آیا مرا از كودتا مى‏ترسانید؟!)(20)

سب على (علیه السلام) ممنوع!

چنانكه دیدیم عمر بن عبدالعزیز- در قیاس با دیگر خلفاى اموى - مردى نسبتا دادگر بود و هر چند به خاطر عدم امضاى حكومت او از سوى جانشینان معصوم پیامبر، وى نیز از جرگه طاغوتیان شمرده مى‏شود، اما به هر حال با بسیارى از مظالم اسلاف خویش در افتاد و حكومتش خالى از خدمت نبود. اما در میان این خدمات، مهمترین خدمت او به اسلام بلكه به انسانیت، كه در كارنامه حكومت و زندگى او درخشش خاصى دارد، از میان برداشتن بدعت سبّ امیر مومنان (علیه السلام) است. او با این اقدام خود یك بدعت ننگین ریشه دار 69 ساله را از میان برداشت و خدمت بزرگى به شیعیان بلكه به جهان انسانیت انجام داد.
این بدعت، میراث شوم معاویه بود، معاویه كه پس از شهادت امیر مومنان (علیه السلام) (در سال 40 هجرى) كاملا بر اوضاع مسلط شده بود، تصمیم گرفت با ایجاد تبلیغات و شعارهاى مخالف، على (علیه السلام) را به صورت منفورترین مرد عالم اسلام!! معرفى كند. او براى این كار، از یك سو، دوستداران و پیروان امیر مومنان (علیه السلام) را زیر فشار قرار داد و با زور شمشیر و سرنیزه از نقل فضایل و مناقب امیر مومنان (علیه السلام) بشدت جلوگیرى كرد و اجازه نداد حتى یك حدیث، یك حكایت، و یا یك شعر در مدح على (علیه السلام) نقل و گفته شود. و از طرف دیگر، براى آن‏كه چهره درخشان على (علیه السلام) را وارونه جلوه دهد، محدثان و جیره خواران دستگاه حكومت اموى را وادار نمود احادیثى بر ضد على (علیه السلام) جعل كنند! و از این رهگذر احادیث بیشمارى جعل شد و در میان مردم شایع گردید!
معاویه به این هم اكتفا نكرد، بلكه دستور داد در سراسر كشور پنهاور اسلامى در روزهاى جمعه بر فراز منابر، لعن و دشنام على (علیه السلام) را ضمیمه خطبه كنند!
این بدعت شوم، رایج و عملى گردید و در افكار عمومى اثر بخشید و به صورت امر ریشه دارى در آمد به طورى كه كودكان با كینه على (علیه السلام) بزرگ شدند و بزرگترها با احساسات ضد على (علیه السلام) از دنیا رفتند!
بعد از معاویه، خلفاى دیگر اموى نیز این روش را دامه دادند و این بدعت تا اواخر سده اول هجرى كه عمر بن عبدالعزیز به خلافت رسید، ادامه داشت.(21)

شعاع تاثیر یك آموزگار

در اینجا جاى این سوال باقى است كه انگیزه «عمر بن عبدالعزیز» از این كار چه بود و چه عاملى باعث شد كه در میان خلفاى اموى، تنها او به این اقدام بزرگ دست بزند؟
پاسخ این سوال این است كه دو حادثه بظاهر كوچك در دوران كودكى عمر بن عبدالعزیز اتفاق افتاد كه مسیر فكر او را كه تحت تاثیر افكار عمومى قرار گرفته بود، تغییر داد و بشدت دگرگون ساخت. در واقع از آن روز بود كه این حادثه بزرگ زمان خلافت اوپایه ریزى شد.
حادثه نخست زمانى رخ داد كه وى نزد استاد خود «عبیدالله» كه مردى خداشناس و با ایمان و آگاه بود، تحصیل مى‏كرد. یك روز عمر با سایر كودكان همسال خود كه از بنى امیه و منسوبین آنان بودند، بازى مى‏كرد. كودكان، در حالى كه سرگرم بازى بودند، طبق معمول به هر بهانه كوچك على (علیه السلام) را لعن مى‏كردند. عمر نیز در عالم كودكى با آن‏ها همصدا مى‏شد. اتفاقاً در همان هنگام آموزگار وى كه از كنار آنها مى‏گذشت، شنید كه شاگردش نیز مثل سایر كودكان، على (علیه السلام) را لعن مى‏كند. استاد فرزانه چیزى نگفت و به مسجد رفت. هنگام درس شد و عمر براى فراگرفتن درس، به مسجد رفت. استاد تا او را دید، مشغول نماز شد. عمر مدتى نشست و منتظر شد تا استاد از نماز فارغ شود، اما استاد نماز را بیش از حد معمول طول داد. شاگرد خردسال احساس كرد كه استاد از او رنجیده است و نماز بهانه است. آموزگار، پس از فراغت از نماز، نگاه خشم آلودى به وى افكنده گفت:
- از كجا مى‏دانى كه خداوند پس از آنكه از اهل «بدر» و «بیعت رضوان» راضى شده بود، بر آنها غضب كرده و آن‏ها را مستحق لعن شده‏اند؟(22)
- من چیزى در این باره نشینده‏ام.
- پس به چه علت على (علیه السلام) را لعن مى‏كنى؟
- از عمل خود عذر مى‏خواهم و در پیشگاه الهى توبه مى‏كنم وقول مى‏دهم كه دیگر این عمل را تكرار نكنم/
سخنان منطقى و موثر استاد، كار خود را كرد و او را سخت تحت تاثیر قرار داد. پسر عبدالعزیز از آن روز تصمیم گرفت دیگر نام على (علیه السلام) را به زشتى نبرد. اما باز در كوچه و بازار و هنگام بازى با كودكان، همه جا مى‏شنید مردم بى پروا على (علیه السلام) را لعن مى‏كنند تا آنكه حادثه دوم اتفاق افتاد و او را در تصمیم خود استوار ساخت.

اعتراف بزرگ

حادثه از این قرار بود كه پدر عمر از طرف حكومت مركزى شام، حاكم مدینه بود و در روزهاى جمعه طبق معمول، ضمن خطبه نماز جمعه، على (علیه السلام) را لعن مى‏كرد و خطبه را با سب آن حضرت به پایان مى‏رسانید.
روزى پسرش عمر به وى گفت:
- پدر! تو هر وقت خطبه مى‏خوانى، در هر موضوعى كه وارد بحث مى‏شوى داد سخن مى‏دهى و با كمال فصاحت و بلاغت از عهده بیان مطلب بر مى‏آیى، ولى همینكه نوبت به لعن على مى‏رسد، زبانت یك نوع لكنت پیدا مى‏كند، علت این امر چیست؟
- فرزندم! آیا تو متوجه این مطلب شده‏اى؟
- بلى پدر!
- فرزندم! این مردم كه پیرامون ما جمع شده‏اند و پاى منبر ما مى‏نشینند، اگر آن‏چه من از فضایل على (ع) مى‏دانم بدانند، از اطراف ما پراكنده شده دنبال فرزندان او خواهند رفت!
عمر بن عبدالعزیز كه هنوز سخنان استاد در گوشش طنین انداز بود، چون این اعتراف را از پدر خود شنید، سخت تكان خورد و با خود عهد كرد كه اگر روزى به قدرت برسد، این بدعت را از میان بردارد. لذا به مجرد آنكه در سال 99 هجرى به خلافت رسید، به آرزوى دیرینه خود جامه عمل پوشانید و طى بخشنامه‏اى دستور داد كه در منابر به جاى لعن على (علیه السلام) آیه: «انّ اللّه یأمر بالعدل و الاحسان و ایتأ ذى القربى و ینهى عن الفحشأ و المنكر و البغى یعظكم لعلكم تذكرون (23)تلاوت شود. این اقدام با استقبال مردم روبرو شد و شعرا و گویندگان این عمل را مورد ستایش قرار دادند.(24)
باز گرداندن فدك به فرزندان حضرت فاطمه (علیه السلام)
اقدام بزرگ دیگرى كه عمر بن عبدالعزیز در جهت رفع ظلم از ساحت خاندان پیامبر (صلی الله علیه واله) به عمل آورد، بازگرداندن فدك به فرزندان حضرت فاطمه (سلام الله علیها)، دختر گرامى پیامبر اسلام (ص) بود.
فدك در تاریخ اسلام داستان تلخ و پرماجرایى دارد كه جاى بحث آن در اینجا نیست، اما بطور اجمال، سیرتاریخى آن از این قرار است كه پیامبر، آن را در زمان حیات خود به دخترش فاطمه (س) بخشید و پس از رحلت پیامبر (ص) ابوبكر، بزور آن را از فاطمه زهرا گرفت و جز اموال دولتى اعلام كرد و از آن زمان به وسیله خلفاى وقت، دست به دست مى‏گشت تا آن‏كه معاویه در زمان حكومت خود، آن را به مروان بخشید، مروان نیز به پسرش «عبدالعزیز» اهدأ كرد، پس از مرگ عبدالعزیز فدك به فرزندش عمر بن عبدالعزیز منتقل گردید. عمر بن عبدالعزیز، آن را به فرزندان حضرت فاطمه تحویل داد و گفت: فدك مال آنها است و بنى امیه حقى در آن ندارد. ولى متاسفانه پس از مرگ او، كه یزید بن عبدالملك به خلافت رسید، مجددا فدك را از سادات فاطمى پس گرفت و تیول بنى امیه قرار داد! (25)
«صدوق» در كتاب «الخصال» نقل مى‏كند كه عمر بن عبدالعزیز فدك را در جریان سفر به مدینه در دیدارى كه با حضرت باقر (علیه السلام) داشت، به او مسترد كرد.(26)
گویا با توجه به این گونه خدمات عمر در رفع برخى مظالم از خاندان پیامبر (صلی الله علیه واله) بود كه امام باقر (علیه السلام) مى‏فرمود: «عمر بن عبدالعزیز نجیب دودمان بنى امیه است...»(27)
حكومت عمر بن عبدالعزیز، در حدود دو سال، طول كشید، گفته‏اند بنى امیه او را مسموم كردند و به هلاكت رساندند.(28)

ممنوعیت نوشتن حدیث‏

به دنبال انحرافهاى عمیقى كه پس از رحلت پیامبر (صلی الله علیه واله) در جامعه اسلامى به وقوع پیوست، حادثه اسف‏انگیز دیگرى نیز رخ داد كه آثار شوم و زیانبار آن مدتها بر جهان اسلام سنگینى مى‏كرد و آن عبارت از جلوگیرى از نقل و نوشتن و تدوین «حدیث» بود.
با آنكه حدیث و گفتار پیامبر (صلی الله علیه واله) بعد از قرآن مجید در درجه دوم اهمیت قرار گرفته است و پس از كتاب آسمانى بزرگترین منبع فرهنگ اسلامى به شمار مى‏رود، و اصولاً این دو، از هم قابل تفكیك نمى‏باشند، خلیفه اول و دوم به مخالفت با نقل وتدوین حدیث برخاستند و به بهانه‏هاى پوچ و بى اساس، و در واقع با انگیزه‏هاى سیاسى از هر گونه فعالیت مسلمانان در زمینه نقل و كتابت حدیث بشدت جلوگیرى نمودند.
ابوبكر گفت: از رسول خدا چیزى نقل نكنید و اگر كسى از شما درباره مسئله‏اى پرسید، بگویید كتاب خدا (قرآن) در میان ما و شما است، حلالش را حلال و حرامش را حرام بشمارید.(29)
خلیفه دوم براى جلوگیرى از نوشتن احادیث پیامبر (صلی الله علیه واله) طى بخشنامه‏اى به تمام مناطق اسلامى نوشت: «هر كس حدیثى از پیامبر (صلی الله علیه واله) نوشته، باید آن را از بین ببرد».(30)
وى تنها به صدور این بخشنامه اكتفا نكرد، بلكه به تمام یاران پیامبر (صلی الله علیه واله) و حافظان حدیث اكیداً هشدار داد كه از نقل و كتابت حدیث خوددارى كنند!
«قرظه بن كعب»، یكى از یاران مشهور پیامبر، مى‏گوید: هنگامى كه عمر ما را به سوى عراق روانه مى‏كرد، خود مقدارى با ما راه آمد و گفت: آیا مى‏دانید چرا شما را بدرقه كردم؟ گفتیم: لابد خلیفه براى احترام ما كه یاران پیامبریم، قدم رنجه كرده‏اند! گفت: گذشته از احترام شما، براى این جهت شما را بدرقه نمودم كه مطلبى را به شما توصیه كنم تا به پاس پیاده روى و بدرقه‏ام آن را انجام دهید.
آنگاه افزود: شما به منطقه‏اى مى‏روید كه مردم آنجا، با زمزمه تلاوت قرآن، فضاى مسجد و محفل خود را پر كرده‏اند، توصیه من به شما این است كه آن‏ها را به حال خود واگذارید و مردم را با احادیث، مشغول نسازید و با نقل حدیث، از خواندن قرآن باز ندارید، قرآن را پیراسته از هر سخن و حدیثى براى مردم بخوانید و از پیامبر (صلی الله علیه واله) كمتر حدیث به میان آورید، من نیز در این كار با شما همكارى خواهم كرد!
وقتى كه «قرظه» به محل ماموریت خود وارد شد، به او گفتند: براى ما حدیث نقل كن. وى جواب داد: خلیفه ما را از نقل حدیث باز داشته است. (31)
عمر در دوران خلافتش یك بار تصمیم گرفت كه احادیث پیامبر را بنویسد، آنگاه به منظور تظاهر به آزادى، موضوع را با مردم در میان نهاد و پس از یك ماه اندیشیدن، راه چاره را یافت و به مردم اعلام كرد: «امتهاى گذشته را به یاد آوردم كه با نوشتن بعضى كتابها و توجه زیاد به آنها از كتاب آسمانى خود باز ماندند، لذا من هرگز كتاب خدا (قران) را با چیزى درهم نمى‏آمیزم»(32)
خلیفه در این باره تنها به سفارش و تاكید اكتفا نمى‏كرد، بلكه هر كس را كه اقدام به نقل حدیثى مى‏نمود. بشدت مجازات مى‏كرد، چنانكه روزى به «ابن مسعود» و «ابودردأ» و «ابوذر»، كه هر سه از شخصیتهاى بزرگ صدر اسلام بودند، گفت: این حدیث‏ها چیست كه از پیامبر (صلی الله علیه واله) نقل مى‏كنید؟ و آنگاه آن‏ها را زندانى كرد، این سه تن تا هنگام مرگ عمر در زندان به سر مى‏بردند! (33)
این گونه كیفرها و سختگیریها باعث شد كه سایر مسلمانان نیز جرأت نقل و كتابت حدیث را نداشته باشند/

زیان جبران ناپذیر

این محدودیتها باعث شد كه احادیث نبوى در سینه حافظان حدیث بماند و مسلمانان از این منبع بزرگ فرهنگ اسلامى مدتها محروم گردند، به حدى كه «شعبى» مى‏گوید: «یك سال با پسر عمر همنشین بودم، از وى براى نمونه حتى یك حدیث از پیامبر نشنیده‏ام!» (34)
و «سائب بن یزید» مى‏گوید: از مدینه تا مكه با «سعد بن مالك» همسفر بودم، در طول سفر حتى یك حدیث از پیامبر ص نقل نكرد!»(35)
این ممنوعیت چنان اثر شومى در جامعه به جا گذاشت كه «عبدالله بن عمر» با آنكه به دستور پیامبر احادیث آن حضرت را ضبط كرده بود، بر اثر بخشنامه خلیفه، آنچنان كتاب خود را پنهان ساخت كه هرگز در كتب حدیث نامى از كتاب وى به چشم نمى‏خورد!
ناگفته پیداست زیانهایى كه از این ممنوعیت متوجه اسلام گردید، قابل جبران نبود، زیرا كتابت احادیث پیامبر (صلی الله علیه واله) قریب صد سال متروك گشت و آن كلمات بلند در میان مسلمانان مورد مذاكره قرار نگرفت. از همه بدتر آن‏كه عده‏اى مزدور و دورغ پرداز، از این فرصت استفاده نموده مطالب دروغ و بى اساس را به نفع حكومتها و زمامداران وقت به صورت حدیث جعل كردند ؛ زیرا وقتى مدرك منحصر به حافظه‏ها و شنیدن از افراد گردید، طبعا همه كس مى‏توانست همه گونه ادعایى بنماید، چون نه كتابى در كار بود، نه دفترى و نه حسابى! پیدااست كه در چنین شرائطى، دهها ابوهریره به وجود آمده براى بهره برداریهاى نامشروع، خود را محدث واقعى جا مى‏زدند!
این وضع تا اواخر قرن اول هجرى، یعنى تا زمان خلافت «عمر بن عبدالعزیز» (99-101)، ادامه یافت. عمر بن عبدالعزیز با یك اقدام شجاعانه این بدعت شوم را از میان برداشت و مردم را به نقل و تدوین حدیث تشویق كرد. او طى بخشنامه‏اى، به منظور ترغیب و تشویق دانشمندان و راویان به این كار، چنین نوشت:
«انظروا حدیث رسول الله فاكتبوه فانى خفت دروس العلم و ذهاب اهله»: (احادیث پیامبر را جمع آورى كرده بنویسید، زیرا بیم آن دارم كه دانشمندان و اهل حدیث از دنیا بروند و چراغ علم خاموش گردد).
بنا به نقل «بخارى»، عمر بن عبدالعزیز نامه‏اى مشابه مضمون فوق از شام به «ابى بكر بن حزم»، كه از طرف وى حاكم مدینه بود، نوشت.(36)
ولى این آغاز كار بود و مدتها لازم بود تا یك قرن عقب افتادگى جبران گردد و احادیث پیامبر (صلی الله علیه واله) احیا شود و آنچه در حافظه‏ها بود، طبعاً آمیخته به برخى تحریفهاى عمدى یا سهوى، روى كاغذ بیابد.
از آنجا كه دوران خلافت عمر بن عبدالعزیز كوتاه بود، این برنامه بسرعت پیشرفت نكرد، زیرا پس از او «یزید بن عبدالملك» و «هشام بن عبدالملك» زمام امور را در دست گرفتند و چیزى كه در حكومت آنها مطرح نبود، دلسوزى به حال اسلام و مسلمانان بود.
بعضى نوشته‏اند: نخستین كسى كه به امر عمر بن عبدالعزیز احادیث را جمع كرد، محمد بن مسلم بن شهاب زهرى بود.(37)
البته باید توجه داشت كه گر چه از زمان عمر بن عبدالعزیز نقل وكتابت حدیث آزاد شد، اما از یك طرف احادیث مجعول دوران فترت كتابت حدیث وارد مجموعه‏هاى حدیثى شد و از طرف دیگر محدثان رسمى و طرفدار حكومت از نقل احادیثى كه به نحوى به نفع اهل بیت و شیعه تمام مى‏شد خوددارى كرده آنها را كتمان نمودند.

توجهات بى اساس

دراینجا سوالى پیش مى‏آید و آن این است كه علت ممنوعیت نقل و ضبط حدیث چه بود و خلیفه دوم به چه مجوزى چنین بخشنامه‏اى را صادر كرد؟ در صورتى كه همه مى‏دانیم احادیث (گفتار پیامبر) مانند قرآن حجت بوده و پیروى از آن بر همه مسلمانان واجب است و قران درباره كلیه مطالبى كه پیامبر (صلی الله علیه واله) مى‏فرمود (اعم از قرآن كه گفتار خدا است و حدیث كه الفاظ آن از خود پیامبر (صلی الله علیه واله) ولى مفاد آن مربوط به جهان وحى مى‏باشد) مى‏فرماید: «هرگز پیامبر (صلی الله علیه واله) در گفتار خود از روى هوى و هوس سخن نمى‏گوید و هر چه بگوید، طبق وحى الهى است» (38)
از این گذشته خداوند صراحتاً سخنان و دستورهاى پیامبر را براى مسلمانان حجت قرار داده و فرموده است «و آنچه را پیامبر براى شما آورده بگیرید و اجرا كنید و از آنچه نهى كرده خوددارى كنید». (39)
«عبدالله بن عمر»از پیامبر (صلی الله علیه واله) نقل مى‏كند كه حضرت با اشاره به دو لب خود به من فرمود:«اى فرزند عمر سوگند به خدایى كه جانم در دست اوست جز حق چیزى از میان این دو، بیرون نمى‏آید، آنچه مى‏گویم بنویس».(40)
آیا با اهمیتى كه احادیث پیامبر (صلی الله علیه واله) دارد و از راههاى مهم و مطمئن آشنایى مردم با حقیقت اسلام به شمار مى‏رود، شایسته بودكه خلیفه دوم براى جلوگیرى از نوشتن احادیث پیامبر (صلی الله علیه واله) به تمام مناطق اسلامى بخشنامه كرده بنویسد:«هر كس حدیثى از پیامبر (صلی الله علیه واله) نوشته، باید از بین ببرد»؟! آیا این بخشنامه با روح اسلام، كه همواره طرفدار توسعه و گسترش علم و دانش است، سازگار است؟!
در پاسخ این سوال، طرفداران دستگاه خلافت به دست و پا افتاده، براى اقدام خلیفه از پیش خود فلسفه‏اى تراشیده و ادعا مى‏كنند كه ابوبكر گفت: علت جلوگیرى از نقل احادیث پیامبر (صلی الله علیه واله) این است كه احادیث، با آیات قران مجید آمیخته نشود (!)(41)
این عذر به قدرى بى اساس است كه احتیاج به پاسخ ندارد، زیرا روزى كه پیامبر اكرم بدرود زندگى گفت، تمام آیات و سوره‏هاى قرآن مضبوط و معین شده بود و نویسندگان وحى و قاریان قرآن با حافظه‏هاى قوى خود تمام قرآن را حفظ كرده بودند و آیات و سوره‏هاى قرآن چنان معین و مشخص شده بود كه احدى نمى‏توانست حرفى را از قران بردارد یا حرفى را بر آن اضافه كند. آیا با این وضع، نوشتن احادیث لطمه‏اى بر قرآن وارد مى‏ساخت؟! بعلاوه، قرآن مجید ازنظر فصاحت، بلاغت، روانى و سلاست، جذابیت و تركیب و جمله بندى طورى است كه هیچ كلام و نوشته‏اى به آن شباهت ندارد و هیچ كلامى، گرچه از نظر فصاحت به عالیترین درجه برسد، قابل اشتباه با قرآن نیست.
سخنان امیر مومنان (ع) در نهج البلاغه و خطبه‏هاى خود پیامبر (صلی الله علیه واله) از نظر فصاحت و سلاست و شیرینى در اوج فصاحت و بلاغت قرار دارد ولى هرگز قابل اشتباه با قرآن نیست و آیاتى كه امیر مومنان (ع) ضمن خطبه‏هاى خود آورده، مانند گوهر درخشانى، در لابلاى سخنان على (علیه السلام) مى‏درخشد و هر خواننده‏اى كه با تركیب كلام عرب آشنا باشد، در نخستین برخورد میان این دو فرق مى‏گذارد.

انگیزه سیاسى

قرائن شهادت مى‏دهد كه صدور این بخشنامه انگیزه سیاسى داشته و منظور این بوده است كه در پرتو ان، امتیاز بزرگى را كه آن روزها نصیب امیرمومنان (ع) شده بود، از بین ببرند؛ زیرا امیرمومنان (ع) هنگامى كه پیامبر (صلی الله علیه واله) در قید حیات بود، كتابهایى تالیف نموده بود كه در آنها احادیث پیامبر (صلی الله علیه واله) و حقایقى راكه از آن حضرت در ابواب مختلف آموخته بود، گردآورى بود.
آیا پیامبر (صلی الله علیه واله) از كتابت حدیث نهى فرموده بود؟
تاسف اورتر این است كه برخى از محدثان، نهى از كتابت حدیث را به پیامبر اسلام (صلی الله علیه واله) نسبت داده مى‏گویند: آن حضرت فرموده است: چیزى از طرف من جز قرآن ننویسید و هركس چیزى از جز قرآن نوشته باید آن را از بین ببرد.(42)
قرائنى شهادت مى‏دهد كه این مطلب بى اساس است، زیرا:
اولا امیر مومنان (ع)، شاگرد ممتاز مكتب پیامبر، احادیث فراوانى از آن حضرت ضبط كرده بود و نوشته‏هاى او دست به دست در میان ائمه (ع) مى‏گشت و اگر پیامبر (صلی الله علیه واله) از نوشتن احادیث نهى مى‏كرد، هرگز على (علیه السلام) با فرمان او مخالفت نمى‏نمود.
ثانیا، نامه‏هاى مختلفى در مسائل گوناگون، در احكام و فرائض و مرافعات و سیاسات، در زمان خود آن حضرت نوشته شده و محدثان و تاریخ نویسان با اسناد و مدارك متقن، متن آنها را ضبط كرده‏اند. تعداد انگشت شمارى از این نامه‏ها مربوط به دعوت به اصل اسلام است، ولى بسیارى از آنها پیرامون فصل خصومتها و تعیین حدود و كیفرهاى اسلامى و بیان احكام و فرائض نگارش یافته است ؛ بنابراین چگونه مى‏توان باور نمود كه پیامبر (صلی الله علیه واله) از یك طرف از نوشتن غیر قرآن نهى نماید، و از طرف دیگر 300 نامه، كه 216 عدد از آن‏ها اكنون با تمام خصوصیات در دسترس ماست، در برابر دیدگانش نوشته شود و با مخالفت او روبرو نگردد؟!

شیعه پایه گذار تدوین حدیث

خوشبختانه شیعیان از همان دوران حیات پیامبر اسلام در این زمینه كوششهاى فراوانى به عمل آوردند و به پیروى از امیر مومنان (ع) در نقل و ضبط و تدوین حدیث پیشگام شدند و آثار گرانبها و مجموعه‏هاى ارزنده‏اى از اخبار و احادیث از خود به یادگار گذاشتند.
على (ع) نخستین كسى بود كه احادیث رسول خدا را جمع آورى كرد. پیامبر اسلام احادیثى را املا كرد و على (علیه السلام) آنها رانوشت و به صورت یك كتاب تدوین شده در آورد. این كتاب پس از على ع در اختیار ائمه ع بود تا آنكه به امام باقر (علیه السلام) منتقل گردید. روزى «حكم بن عتیبه» آن را نزد امام باقر (علیه السلام) دید. وى در مسئله‏اى با حضرت باقر(علیه السلام) اختلاف نظر پیداكرده بود، حضرت آن كتاب را به وى نشان داده حدیث مربوط به مسئله مورد اختلاف را در آن ارائه كرد و فرمود: این، خط على (علیه السلام) و املاى رسول خدا است.(43) از این گذشته، امیر مومنان (علیه السلام) كتاب دیگرى پیرامون «دیات» تدوین كرده بود كه «صحیفه» نامیده مى‏شد و آن را (به صورت طومار) به شمشیر خود مى‏بست.
از آن حضرت نقل شده است كه فرمود: «نزد ما كتابى نیست كه آن را بخوانیم، جز كتاب خدا و این صحیفه». مطالب صحیفه شامل حكم شرعى زخمها و جراحات بوده است.(44)
گفتار امیر مومنان (علیه السلام) درباره صحیفه، بروشنى نشان مى‏دهد كه در آن زمان هیچ كتاب دیگرى غیر از قرآن نوشته بوده است و على (علیه السلام) نخستین تدوین كننده حدیث و فقه است. سیوطى، على (علیه السلام) و فرزندش حسن (علیه السلام) را جز طرفداران كتابت حدیث مى‏شمارد.(45)
اگر جامعه تسنن بر اثر بدعت نهى از نوشتن حدیث، صد سال یا بیشتر، احادیث اسلامى را ضبط نكردند، خوشبختانه جامعه تشیع در این راه پیشقدم شدند، زیرا در زمان خود پیامبر (ص) غیر از على (علیه السلام) «ابو رافع» یكى از یاران آن حضرت كه از دوستداران على (علیه السلام) نیز بود، كتابى به نام «السنن و الاحكام والقضایا» نوشت (46)و احكام و سنن مخصوص در ابواب مختلف اسلام را مثل نماز و روزه و زكات و حج و مرافعات گرد آورد و اگر ما این كتاب را نخستین كتاب حدیث بدانیم كه توسط صحابه تدوین شده، مى‏توانیم آن را نخستین كتاب فقهى از این نوع نیز بشماریم. (47)
ابورافع هنگامى این كتاب را نوشت كه كتابت حدیث و گفتار پیامبر (صلی الله علیه واله) از نظر دستگاه خلافت، جرم بزرگى به شمار مى‏رفت.
پس از ابورافع، نویسندگان شیعه در همان دوران فترت كتابت حدیث، به ضبط و نوشتن احادیث اسلامى پرداختند و از این طریق سخنان پیشوایان خودرا از دستبرد تحریف و دیگر آفات زمان حفظ نمودند. این برنامه از زمان امیر مومنان (علیه السلام) تا زمان پیشواى پنجم ادامه داشت و در زمان حضرت باقر (علیه السلام) پیشرفت درخشانى پیدا كرد، به طورى كه هنگام صدور دستور عمر بن عبدالعزیز مبنى بر جمع آورى و تدوین حدیث، هر كدام از یاران و شاگردان برجسته پیشواى پنجم، هزاران حدیث را در حفظ داشتند. (48)
«محمد بن مسلم»، از شخصیتهاى بزرگ شیعه و راویان بسیار بلند پایه و با فضیلت، نمونه بارزى از شاگردان برجسته پیشواى پنجم در فقه و حدیث است. او اهل كوفه بود و طى چهار سال اقامت در شهر مدینه، پیوسته به محضر امام باقر (علیه السلام) و بعد از او به خدمت امام صادق (علیه السلام) شرفیاب مى‏شد و از محضر آن دوپیشواى بزرگ بهره‏ها مى‏اندوخت. وى مى‏گوید:
هر موضوعى كه به نظرم مى‏رسید، از امام باقر ع مى‏پرسیدم و جواب مى‏شنیدم، به طورى كه سى هزار حدیث از امام پنجم و شانزده حدیث از امام صادق (علیه السلام) فرا گرفتم.(49)
محمد بن مسلم كتابى بنام «اربعمأْ مسئله» (چهار صد مسئله) تالیف كرده بود كه گویا پاسخ چهار صد مسئله‏اى باشد كه از پیشواى پنجم و ششم شنیده بود. (50)
یكى دیگر از تربیت یافتنگان مكتب امام باقر (علیه السلام) «جابر بن یزید جعفى» است. او نیز اهل كوفه بود و براى استفاده از محضر امام باقر (علیه السلام) به شهر مدینه هجرت كرد و در پرتو استفاده از مكتب پرفیض پیشواى پنجم، به مرابت عالى علمى نائل گردید. جابر، با استفاده از علوم و دانشهاى سرشار پیشواى پنجم كتب و آثار متعددى از خود با یادگار گذاشت كه شاهد دیگرى بر توجه شیعیان به مسئله تدوین حدیث و جمع آورى معارف اسلامى است. كتب جابر به قرار زیراست:
1- كتاب تفسیر2-كتاب نوادر3- كتاب فضائل4-كتاب جمل 5- كتاب صفین. 6- كتاب نهروان.
7- كتاب مقتل امیر المومنین (ع) . 8-كتاب مقتل الحسین (ع) . (51) یزید بن عبدالملك
پس از مرگ «عمر بن عبدالعزیز»، «یزید بن عبدالملك» روى كار آمد. یزید مردى عیاش و خوش گذران و لاابالى بود و به هیچ وجه به اصول اخلاقى و دینى پایبند نبود، از اینرو ایام خلافت او یكى از سیاهترین و تاریكترین ادوار حكومت بنى امیه به شمار مى‏رود. در زمان حكومت وى هیچ فتح و پیروزى و هیچ حادثه درخشانى در جامعه اسلامى اتفاق نیفتاد. او كه در زمان خلافت عمر بن عبدالعزیز ولیعهد بود، چهره حقیقى و ماهیت خود را در وراى ظاهر فریبنده و قیافه مقبولى پوشانده و از این رهگذر افكار عمومى را به سوى خود جلب كرده بود. به همین جهت خلافت او نخست با استقبال مردم روبرو شد، خاصه آنكه وى در نخستین روزهاى زمامدارى اعلام كرد كه برنامه خلیفه پیشین را ادامه خواهد داد.
این وعده براى مردم كه طعم شیرین اجراى حق و عدالت را در زمان عمر بن عبدالعزیز (ولو به طور نسبى و در مدتى كوتاه) چشیده بودند، نوید امید بخشى بود، ولى طولى نكشید كه این انتظار مبدل به یاس و نومیدى گردید زیرا پس از آنكه چند صباحى از زمامدارى وى گذشت، برنامه عوض شد و وعده‏هاى همه پوچ از آب در آمد!

شهادت دروغین

یزید براى آنكه سرپوشى بر اعمال نارواى خود بگذارد، و براى آن‏كه خود را از هر گونه گناه و انحرافى تبرئه كند، با تمهیداتى، چهل نفر از رجال و پیرمردان را وادار نمود تا به مصونیت او از گناه و عصیان شهادت بدهند، این عده شهادت دادند كه هیچ گونه حساب و عذابى متوجه خلفا نیست! (52)
البته شهادت این عده به این سادگى نبود، بلكه گوشه‏اى از سیاستهاى مزورانه بنى امیه به منظور تثبیت حكومت خود به شمار مى‏رفت، زیرا بنى امیه براى تامین مقاصد سیاسى خود، یك جمعیت فكرى مانند «مرجئه»(53)به وجود آورده بودند كه فعالیت فكرى آنها وسیله‏اى براى تثبیت پایه‏هاى حكومت اموى زیر پوشش دین بود/
این گونه جمعیتها، كه به استخدام حكومت اموى در آمده بودند، با یك سلسله تفسیرها و توجیهات دینى، اعمال ضد اسلامى زمامداران اموى را توجیه مى‏كردند!
«ابن قتیبه دینورى» مى‏نویسد:
«یزید ابتدأاً به خاطر اخلاق فریبنده خود، در میان قریش محبوبیت داشت و اگر پس از رسیدن به خلافت، طبق روش عمر بن عبدالعزیز رفتار مى‏كرد، مردم از او شكایت نمى‏كردند؛ ولى وى برخلاف انتظار همه، پس از رسیدن به قدرت، بكلى تغییر روش داد و عیناً رفتار نامطلوب برادرش ولید را در پیش گرفت. رفتار او موج نفرت مسلمانان را بر ضد او برانگیخت، به طورى كه مردم تصمیم گرفتند او را از خلافت بركنار سازند. یزید به اندازه‏اى به حقوق و خواسته‏هاى مردم بى اعتنا بود كه حتى گروهى از قریش وعده‏اى از بنى امیه نیز به اعمال او اعتراض كردند/
یزید، به جاى آنكه به انتقادهاى مردم گوش داد. و در روش خود تجدید نظر نماید، بر خشونت و سختگیرى خود افزود و عده‏اى از اشراف قریش و بزرگان بنى امیه را به اخلال در نظم عمومى و شورش و كودتا متهم كرد و به عموى خود «محمد بن مروان»، دستور داد آنها را بازداشت نموده به زندان افكند. این عده قریب دو سال در زندان ماندند، آنگاه محمد آنها را به وسیله زهر مسموم نمود و همه را به قتل رسانید!
یزید غیر از این عده، تعداد سى نفر از رجال قریش را دستگیر كرد و پس از آنكه مبالغ زیادى جریمه از آنان گرفت و اموال و دارایى و مستغلاتشان را مصادره نمود، آنان را مورد آزار و شكنجه سخت قرار داد و از هستى ساقط كرد، به طورى كه افراد مزبور در گوشه و كنار شام و سایر نقاط پراكنده شده با فقر و تنگدستى به سر مى‏بردند.یزید به این هم اكتفا نكرد، بلكه دستور داد تمام كسانى را كه با آنان تماس داشتند، به اتهام همكارى با شورشیان و مخالفان حكومت، به دار كشیدند»! (54)

ساز و آواز و قمار

خلفاى پیشین بنى امیه در اوقات فراغت خویش به اخبار جنگها و داستانهاى شجاعان قدیم عرب و قصائد شعرا گوش مى‏دادند، ولى در زمان خلفاى بعدى و از آن جمله «یزید بن عبدالملك» ساز و آواز جاى قصائد و اشعار را گرفت و در بزمهاى شبانه دربار خلافت، به جاى قصائد حماسى شعرا و داستانهاى جنگى، ساز و آواز رایج گردید/
هشام بن عبدالملك
هشام مردى بخیل، خشن، جسور، ستمگر، بیرحم و سخنور بود. (55)او در جمع آورى ثروت و عمران و آبادى مى‏كوشید و در زمان خلافتش بعضى از صنایع دستى رونق یافت ؛ لكن از آن‏جا كه وى شخصى بى عاطفه و سختگیر بود، در دوران حكومت او، زندگى برمردم سخت شد و احساسات و عواطف انسانى در جامعه روبه زوال رفت و رسم نیكوكارى و تعاون برچیده شد، به طورى كه هیچ كس نسبت به دیگرى دلسوزى و كمك نمى‏كرد! (56)

نفوذ عناصر فاسد و منحرف

«سید امیر على»، مورخ و دانشمند معروف، وضع اجتماعى - سیاسى آن روز جامعه اسلامى را بخوبى ترسیم نموده اخلاق و رفتار هشام را به نحو روشنى تشریح مى‏كند:
«با مرگ یزید دوم، خلافت به برادرش هشام رسید؛ لكن خلافت او زمانى استقرار یافت كه آشوبها و نهضتهاى داخلى را سركوب نمود و آتش جنگهاى خارجى را خاموش ساخت، زیرا در آن زمان، از طرف شمال، قبایل تركمن خزر به دولت مركزى فشاروارد مى‏آوردند، و درشرق، رهبران عباسى مخفیانه سرگرم فراهم ساختن مقدمات براى درهم شكستن پایه‏هاى حكومت اموى بودند. در داخل كشور نیز آتش خشم و كینه خوارج، كه مردمى دلیر و سلحشور بودند، شعله ور شده بود.
در این كشمكش‏ها، بهترین جوانان عرب، یا در جنگهاى داخلى كشته شدند و یا قربانى سیاست بدبینى و حسادت دربار فاسد خلافت گشتند، زیرا در اثر اطمینان كوركورانه‏اى كه خلیفه قبلى از وزرا و درباریان خود داشت، حكومت و قدرت به دست افراد خود خواه و ناشایستى افتاده بود كه مردم را به خاطر عجر و ناتوانى خود و سؤ اداره كشور متنفر ساخته بودند.
البته رجال بزرگ و چهره‏هاى درخشان انگشت شمارى بودند كه با كمال همت و دلسوزى نسبت به دین و آیین در میان مردم سست و كم فروغ شده و در میان درباریان و عوامل وابسته به حكومت رو به زوال بود، زیرا آنان عموماً عناصرى بودند كه جز تامین منافع خود، هیچ هدفى نداشتند.
در آن عصر خطیر، جامعه اسلامى نیازمند بازوى توانایى بود كه كشتى متزلزل حكومت را از غرق شدن نجات بدهد، از اینرو طبعاً هشام به مزایا و خصوصیاتى نیازمند بود كه بتواند در پرتو آن، با دشواریها و مشكلاتى كه جامعه اسلامى را از هر طرف احاطه كرده بود، مقابله كند.
در اینكه هشام بهتر از خلیفه قبلى (یزید) بود شكى نیست، زیرا در زمان هشام دربار خلافت از عناصر ناپاك تصفیه شد، وقار و سنگینى جایگزین سبكسرى و بوالهوسى گردید، و جامعه از وجود افراد طفیلى كه سربار جامعه بودند پیراسته گشت.
ولى سختگیرى بیش از اندازه هشام، به سرحد خشونت رسید و صرفه جوییهاى وى جنبه بخل یافت و بعضى از كمبودهاى اخلاقى و انسانى وى اوضاع را بدتر كرد، زیرا او فردى كوتاه فكر و مستبد و شكاك و بدبین بود، از اینرو، به هیچ كس اعتماد نمى‏كرد، بلكه براى خنثى كردن توطئه‏هایى كه بر ضد او چیده مى‏شد، به عملیات مكارانه و جاسوسى متوسل مى‏شد و از انجا كه آدم زود باورى بود،با یك بدگویى و سؤ ظن بهترین رجال كشور را از بین مى‏برد. این بدبینى افراطى باعث شد كه عزل و نصب متوالى و بیش از حد فرمانروایان و حكام شهرستانها، نتایج فوق العاده به بار آورد».(57)

امام باقر (علیه السلام) در شام

یكى از حوادث مهم زندگى پرافتخار پیشواى پنجم، مسافرت آن حضرت به شام مى‏باشد.
هشام بن عبدالملك، كه یكى از خلفاى معاصر امام باقر (علیه السلام) بود، همیشه از محبوبیت و موقعیت فوق العاده امام باقر بیمناك بود و چون مى‏دانست پیروان پیشواى پنجم، آن حضرت را امام مى‏دانند، همواره تلاش مى‏كرد مانع گسترش نفوذ معنوى و افزایش پیروان آن حضرت گردد.
در یكى از سالها كه امام باقر (علیه السلام) همراه فرزند گرامى خود «جعفر بن محمد(علیه السلام) » به زیارت خانه خدا مشرف شده بود، هشام نیز عازم حج شد. در ایام حج، حضرت صادق (علیه السلام) در مجمعى از مسلمانان سخنانى در فضیلت و امامت اهل بیت (ع) بیان فرمود كه بلافاصله توسط ماموران به گوش هشام رسید. هشام، كه پیوسته وجود امام باقر (علیه السلام) را خطرى براى حكومت خود تلقى مى‏كرد، از این سخن بشدت تكان خورد، ولى - شاید بنا به ملاحظاتى - در اثناى مراسم حج متعرض امام (ع) و فرزند آن حضرت نشد، لكن به محض آنكه به پایتخت خود (دمشق) بازگشت به حاكم مدینه دستور داد امام باقر (علیه السلام) و فرزندش جعفر بن محمد را روانه شام كند.امام ناگزیر همراه فرزند ارجمند خود مدینه را ترك گفته وارد دمشق شد. هشام براى اینكه عظمت ظاهرى خود را به رخ امام بكشد، و ضمنا به خیال خود از مقام آن حضرت بكاهد، سه روز اجازه ملاقات نداد! شاید هم در این سه روز در این فكر بود كه چگونه با امام (ع) روبرو شود و چه طرحى بریزد كه از موقعیت و مقام امام (ع) در انظار مردم كاسته شود؟!

مسابقه تیراندازى

البته اگر دربار حكومت هشام كانون پرورش علما و دانشمندان و مجمع سخندانان بود امكان داشت دانشمندان برجسته را دعوت نموده مجلس بحث و مناظره تشكیل بدهد؛ ولى از آنجا كه دربار خلافت اغلب زمامداران اموى-و از آن جمله هشام - از وجود چنین دانشمندانى خالى بود و شعرا و داستانسرایان و مدیحه گویان جاى رجال علم را گرفته بودند، هشام به فكر تشكیل چنین مجلسى نیفتاد،زیرا بخوبى مى‏دانست اگر از راه مبارزه و مناظره علمى وارد شود هیچ یك از درباریان او از عهده مناظره با امام باقر (علیه السلام) برنخواهند آمد و از این جهت تصمیم گرفت از راه دیگرى وارد شود كه به نظرش پیروزى او مسلم بود.
آرى با كمال تعجب هشام تصمیم گرفت یك مسابقه تیراندازى! ترتیب داده امام (ع) را در آن مسابقه شركت بدهد تا بلكه به واسطه شكست در مسابقه، امام در نظر مردم كوچك جلوه كند! به همین جهت پیش از ورود امام (ع) به قصر خلافت، عده‏اى از درباریان را واداشت نشانه‏اى نصب كرده مشغول تیراندازى گردند. امام باقر (علیه السلام) وارد مجلس شد و اندكى نشست. ناگهان هشام رو به امام كرد و چنین گفت: آیا مایلید در مسابقه تیراندازى شركت نمایید؟ حضرت فرمود: من دیگر پیر شده‏ام و وقت تیراندازیم گذشته است، مرا معذور دار. هشام كه خیال مى‏كرد فرصت خوبى به دست آورده و امام باقر (علیه السلام ع) را در دو قدمى شكست قرار داده است، اصرار و پافشارى كرد كه تیر و كمان خود را به آن حضرت بدهد. امام (ع) دست برد و كمان را گرفت و تیرى در چله كمان نهاد و نشانه‏گیرى كرد و تیر را درست به قلب هدف زد! آنگاه تیر دوم را به كمان گذاشت و رها كرد و این بار تیر در چوبه تیر قبلى نشست و آن را شكافت! تیر سوم نیز به تیر دوم اصابت كرد و به همین ترتیب نه تیر پرتاب نمود كه هر كدام به چوبه تیر قبلى خورد!
این عمل شگفت‏انگیز، حاضران را بشدت تحت تاثیر قرار داده و اعجاب و تحسین همه را برانگیخت. هشام كه حسابهایش غلط از آب در آمده و نقشه‏اش نقش بر آب شده بود، سخت تحت تاثیر قرار گرفت و بى اختیار گفت: آفرین بر تو اى اباجعفر! تو سرآمد تیراندازان عرب و عجم هستى، چگونه مى‏گفتى پیر شده‏ام؟! آنگاه سر به زیر افكند و لحظه‏اى به فكر فرو رفت. سپس امام باقر (علیه السلام) و فرزند عالیقدرش را در جایگاه مخصوص كنار خود جاى داد و فوق العاده تجلیل و احترام كرد و رو به امام كرده گفت: قریش از پرتو وجود تو شایسته سرورى بر عرب و عجم است، این تیراندازى را چه كسى به تو یاد داده است و در چه مدتى آن را فراگرفته‏اى؟
حضرت فرمود: مى‏دانى كه اهل مدینه به این كار عادت دارند، من نیز در ایام جوانى مدتى به این كار سرگرم بودم ولى بعد آن را رها كردم، امروز چون تو اصرار كردى ناگزیر پذیرفتم.
هشام گفت: آیا جعفر (حضرت صادق) نیز مانند تو در تیراندازى مهارت دارد؟ امام فرمود: ما خاندان، «كمال دین» و «اتمام نعمت» را كه در آیه «الیوم اكملت لكم دینكم» (58)آمده (امامت و ولایت) از یكدیگر به ارث مى‏بریم و هرگز زمین از چنین افرادى (حجت) خالى نمى‏ماند.(59)

مناظره با اسقف مسیحیان

گرچه دربار هشام براى ابراز عظمت علمى پیشواى پنجم محیط مساعدى نبود، ولى از حسن اتفاق، پیش از آنكه پیشواى پنجم شهر دمشق را ترك گوید، فرصت بسیار مناصبى پیش آمد كه امام براى بیدار ساختن افكار مردم و معرفى عظمت و مقام علمى خود بخوبى از آن استفاده نمود و افكار عمومى شام را منقلب ساخت. ماجرا از این قرار بود: هشام دستاویز مهمى براى جسارت بیشتر به پیشگاه امام پنجم (ع) در دست نداشت، ناگزیر با مراجعت آن حضر به مدینه موافقت كرد. هنگامى كه امام (ع) همراه فرزند گرامى خود از قصر خلافت خارج شدند، در انتهاى میدان مقابل قصر با جمعیت انبوهى روبرو گردید كه همه نشسته بودند. امام از وضع آنان و علت اجتماعشان جویا شد. گفتند: اینها كشیشان و راهبان مسیحى هستند كه در مجمع بزرگ سالیانه خود گردآمده‏اند و طبق برنامه همه ساله منتظر اسقف بزرگ مى‏باشند تا مشكلات علمى خود را از او بپرسند. امام (ع) به میان جمعیت تشریف برده و به طور ناشناس در ان مجمع بزرگ شركت فرمود. این خبر فوراً به هشام گزارش داده شد. هشام افرادى را مامور كرد تا در انجمن مزبور شركت نموده از نزدیك ناظر جریان باشند.
طولى نكشید اسقف بزرگ كه فوق العاده پیر و سالخورده بود، وارد شد و با شكوه و احترام فروان، در صدر مجلس قرار گرفت. آن‏گاه نگاهى به جمعیت انداخت، و چون سیماى امام باقر (علیه السلام) توجه وى را به خود جلب نمود، رو به امام كرد و پرسید:
- از ما مسیحیان هستید یا از مسلمانان؟
- از مسلمانان.
- از دانشمندان آنان هستید یا افراد نادان؟
- از افراد نادان نیستم!
- اول من سوال كنم یا شمامى پرسید؟
- اگر مایلید شما سوال كنید.
- به چه دلیل شما مسلمانان ادعا مى‏كنید كه اهل بهشت غذا مى‏خورند و مى‏آشامند ولى مدفوعى ندارند؟ آیا براى این موضوع، نمونه و نظیر روشنى در این جهان وجود دارد؟
- بلى، نمونه روشن آن در این جهان جنین است كه در رحم مادر تغذیه مى‏كند ولى مدفوعى ندارد!
- عجب! پس شما گفتید از دانشمندان نیستید؟!
- من چنین نگفتم، بلكه گفتم از نادانان نیستم!
- سوال دیگرى دارم.
- بفرمایید.
- به چه دلیل عقیده دارید كه میوه‏ها و نعمتهاى بهشتى كم نمى‏شود و هر چه از آنها مصرف شود، باز به حال خود باقى بوده كاهش پیدا نمى‏كنند؟ آیا نمونه روشنى از پدیده‏هاى این جهان را مى‏توان براى این موضوع ذكر كرد؟
- آرى، نمونه روشن آن در عالم محسوسات آتش است. شما اگر از شعله چراغى صدها چراغ روشن كنید، شعله چراغ اول به جاى خود باقى است و از ان به هیچ وجه كاسته نمى‏شود!
...اسقف هر سوال و مشكلى به نظرش مى‏رسید، همه را پرسید و جواب قانع كننده شنید و چون خود را عاجز یافت، بشدت ناراحت و عصبانى شد و گفت: «مردم! دانشمند والا مقامى را كه مراتب اطلاعات و معلومات مذهبى او از من بیشتر است، به اینجا آورده‏اید تا مرا رسوا سازد و مسلمانان بدانند پیشوایان آنان از ما برتر وبهترند؟! به خدا سوگند دیگر با شما سخن نخواهم گفت و اگر تا سال دیگر زنده ماندم، مرا در میان خود نخواهید دید!» این را گفت و از جا برخاست و بیرون رفت!
اتهام ناجوانمردانه
این جریان بسرعت درشهر دمشق پیچید و موجى از شادى و هیجان درمحیط شام به وجود آورد. هشام، به جاى آن‏كه از پیروزى افتخارآمیز علمى امام باقر (علیه السلام) بر بیگانگان خوشحال گردد، بیش از پیش از نفوذ معنوى امام (ع) بیمناك شد و ضمن ظاهر سازى و ارسال هدیه براى آن حضرت پیغام داد كه حتماً همان روز دمشق را ترك گوید! نیز بر اثر خشمى كه به علت پیروزى علمى امام (ع) به وى دست داده بود، كوشش كرد درخشش علمى و اجتماعى ایشان را با حربه زنگ زده تهمت از بین ببرد و رهبر عالیقدر اسلام را متهم به گرایش به مسیحیت نماید! لذا با كمال ناجوانمردى به برخى از فرمانداران خود (مانند فرماندار شهر مدین) چنین نوشت:
«محمد بن على، پسر ابوتراب، همراه فرزندش نزد من آمده بود، وقتى آنان را به مدینه بازگرداندم، نزد كشیشان رفتند و با گرایش به نصرانیت!! به مسیحیان تقرب جستند. ولى من به خاطر خویشاوندى اى كه با من دارند، از كیفر آنان چشم پوشیدم! وقتى كه این دو نفر به شهر شما رسیدند، به مردم اعلام كنید كه من از آنان بیزارم»! ولى تلاشهاى مذبوحانه هشام براى پوشاندن حقیقت به جایى نرسید و مردم شهر مزبور كه ابتدأاً تحت تاثیر تبلیغات هشام قرار گرفته بودند، در اثر احتجاجها و نشانه‏هاى امامت كه از آن حضرت دیده شد، به عظمت و مقام واقعى پیشواى پنجم پى بردند، و بدین ترتیب سفرى كه شروع آن با اجبار و تهدید بود، به یكى از سفرهاى ثمربخش و آموزنده تبدیل شد! (60)

مناظرات امام باقر علیه السلام

در دوران امامت حضرت باقر (علیه السلام) فرقه‏هاى مذهبى و گروههاى سیاسى و مذهبى متعددى مانند: معتزله، خوارج و مرجئه فعالیت داشتند و امام باقر (علیه السلام) همچون سدى استوار در برابر نفوذ عقائد باطل آنان ایستادگى مى‏نمود و طى مناظراتى كه با سران این گروهها داشت، پایگاههاى فكرى و عقیدتى آنان را در هم مى‏كوبید و بى پایگى عقائدشان رابا دلائلى روشن ثابت مى‏كرد. در اینجا به عنوان نمونه گفتگوى آن حضرت را با «نافع بن ازرق»،یكى از سران خوارج، از نظر خوانندگان مى‏گذرانیم :
روزى «نافع» به حضور امام رسید و مسائلى از حرام و حلال پرسید. امام به سوالات وى پاسخ داد و ضمن گفتگو فرمود:
به این مارقین (از دین خارج شدگان) بگو: چرا جدایى از امیر مومنان (علیه السلام) را حلال شمردید، در صورتى كه قبلا خون خویش را در كنار او و در راه اطاعت از او نثار مى‏كردید و یارى اورا موجب نزدیكى به خدا مى‏دانستید؟!
امام افزود: آنان خواهند گفت كه او را در دین خدا حكم قرار داد. به آنان بگو: خداوند در شریعت پیامبر خود در دو مورد دو نفر را حكم قرار داده است؛ یكى در مورد اختلاف میان زن و شوهر است كه مى‏فرماید:
«و اگر از جدایى و شكاف میان آن‏ها بیم داشته باشید، داورى از خانواده شوهر و داورى از خانواده زن انتخاب كنید (تا به كار آنان رسیدگى كنند) اگر این دو داور تصمیم به اصلاح داشته باشند،خداوند كمك به توافق آنها مى‏كند (زیرا) خداوند دانا و آگاه است».(61)
دیگرى داورى «سعد بن معاذ» است كه پیامبر اسلام او را میان خود و قبیله یهودى «بنى قریظه» حكم قرار داد، و او هم طبق حكم خدا نظر داد. آن‏گاه امام افزود: آیا نمى‏دانید كه امیر مومنان حكمیت را به این شرط پذیرفت كه دو داور بر اساس حكم قرآن داورى كنند و از از حدود قرآن تجاوز نكنند و شرط كرد كه اگر بر خلاف قران راى بدهند، مردود خواهد بود؟ وقتى كه به امیر مومنان گفتند: داورى كه خود تعیین كردى بر ضرر تو نظر داد، فرمود: من او را داور قرار ندادم، بلكه كتاب خدا را داور قرار دادم. پس چگونه مارقین حكمیت قرآن و مردود بودن خلاف قران را گمراهى مى‏شمارند، اما بدعت و بهتان خود را گمراهى به حساب نمى‏آورند؟!
«نافع بن ازرق» با شنیدن این بیانات گفت: به خدا سوگند این سخنان را نه شنیده بودم و نه به ذهنم خطور كرده بود، حق همین است ان شأ الله!(62)

پی نوشت :

1-شیخ مفید، الارشاد، قم، منشورات مكتبه بصیرتى، ص 261/
2-ابن شهرآشوب، مناقب آل ابى طالب،قم، موسسه انتشارات علامه، ج 4، ص 195/
3-اظهر من مخبئات كنوز المعارف و حقایق الاحكام و الحكم و اللطائف مالا یخفى الا على منطمس البصیره او فاسد الطویه و السریره و من ثم قیل و فیه هو باقر العلم و جامعه و شاهر علمه و ارفعه (الصواعق المحرقه، الطبعه الثانیة، قاهره، مكتبه القاهره، ص 201). 4- سبط ابن الجوزى، تذكره الخواص، نجف، منشورات المطبعه الحیدریة، 1383 ه".ق، ص 337 - على بن عیسى الاربلى، كشف الغمه، تبریز، مكتبه بنى هاشم، 1381 ه".ق، ج 2، ص 329 - فضل بن الحسن البدایة و النهایة، الطبعه الثانیة، بیروت، مكتبه المعارف، 1977 م، ج 9، ص .311 در بعضى از نسخه‏ها «حكم بن عیینه» ذكر شده است ولى «عتیبه» صحیح است. ر.ك به: كاظم مدیر شانه چى، علم الحدیث و درایة الحدیث، چاپ سوم، قم، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیة قم، 1362 ه".ش، ص 67/
5- طبرسى، احتجاج، نجف، المطبعه المرتضویة، 1350 ه".ق، ص 176/
6-شیخ طوسى، اختیار معرفه الرجال (مشهور به رجال كشى)، تصحیح و تعلیق: حسن المصطفوى، مشهد، دانشگاه مشهد، ص 136 و 137 (حدیث شماره 219)/
7-الارشاد، قم، مكتبه بصیرتى، ص 262/
8- تذكره الخواص، نجف، منشوارت المطبعه الحیدریة، 1383 ه".ق، ص 337/
9- دكتر آیتى، محمد ابراهیم،اندلس یا تاریخ حكومت مسلمین در اروپا، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، 1363 ه".ش، ص 17-18/
ة 10-ابن اثیر الكامل فى التاریخ، بیروت، دارصادر، ج 5، ص 11 و 37 - مسعودى، مروج الذهب، بیروت، دارالاندلس، ج 3، ص 173 و 182/
11- فروخ، عمر، تاریخ صدر الاسلام و الدولةالامویة، الطبعة الثالثة، بیروت، دارالعلم للملایین، 1976 م، ص 197/
12- سید امیرعلى، مختصر تاریخ العرب، تعریب: عفیف البعلبكى، الطبعه الثانیة، بیروت، دارالعلم للملایین، 1967 م، ص 125/
13-دكتر ابراهیم حسن، حسن، تاریخ سیاسى اسلام، چاپ چهارم، تهران، انتشارات جاویدان، 1360 ه.ش، ج 1، ص 401/
14-مسعودى، مروج الذهب، بیروت، دارالاندلس، ج 3، ص 175/
15-مسعودى، همان ماخذ، ص 183/
16- ابن واضح، تاریخ یعقوبى، نجف، منشورات المكتبة الحیدریة، ج 3، ص 50/
17- سیوطى، تاریخ الخلفأ، الطبعة الثالثة، تحقیق: محمد محیى الدین عبدالحمید، قاهره، مطبعة المدنى، (افست مكتبه المثنى- بغداد) ص 232 - ابن قتیبه، الامامة و السیامة، الطبعه الثالثه، قاهره، مطبعه مصطفى البابى الحلبى، 1382 ه".ق، ج 2، ص 116 - سید امیر على، مختصر تاریخ العرب، الطبعه الثالثه، تعریب: عفیف البعلبكى، بیروت، دارالعلم للملابین، ص 129/
18- ابن قتیبه، همان ماخذ، ص 116/
19- سیوطى، همان ماخذ، ص 232/
20-ابوحنیفه دینورى، الاخبار الطوال، تحقیق: عبدالمنعم عامر، قاهره، داراحیأ الكتب العربیة (افست انتشارات آفتاب تهران)، ص 331/
21- ابن ابى الحدید، شرح نهج البلاغه، الطبعة الثانیة، قم، منشورات مكتبة آیة الله العظمى مرعشى النجفى، ج 3، ص 57/
22-على ع یكى از شركت كنندگان در جنگ بدر وبیعت رضوان بود بلكه در صدر همه آنان قرار داشت.
23-خداوند به عدالت و نیكوكارى و بخشش به خویشان فرمان مى‏دهد و از كارهاى بد و ناروا و ستمگرى منع مى‏كند، شما را پند مى‏دهد تا اندرز الهى را بپذیرید(سوره نحل: 90)/
24- ابن اثیر، الكامل فى التاریخ، بیروت، دارصادر، ج 5، ص 42 و ر.ك به: مسعودى، مروج الذهب، بیروت، دارالاندلس، ج 3، ص 184 - ابن ابى الحدید، همان ماخذ، ج 3، ص 59/
25-ابن واضح، همان ماخذ، ص 50/
26-الخصال، باب الثلاثه/
27-سیوطى، همان ماخذ، ص 230/
28- ابن عبدربه، عقد الفرید، بیروت، دارالكتاب العربى، 1403 ه".ق، ج 4، ص 439/
29- شمس الدین ذهبى، تذكرة الحفاظ، بیروت، دارالتراث العربى، ج 1، ص 3/
30- ابوریة، محمود، اضوأ على السنه المحمدیة، الطبعة الثانیة، مطبعه صور الحدیثه، ص 43 (من كان عنده شیئى فلیمحه)/
31- شمس الدین ذهبى، همان ماخذ، ص 7 - عجاج الخطیب، محمد، السنة قبل التدوین، قاهره، دارالفكر، 1391 ه".ق، ص 97 - ابن ماجه، سنن، بیروت، داراحیأ التراث العربى، ج 1، ص 12 - الحاكم النیشابورى، المستدرك على الصحیحین، بیروت، دارلمعرفه، ج 1، ص 102/
32- ابوریة، همان ماخذ، ص 43 - محمد بن سعد، الطبقات الكبرى، بیروت، دارصادر، ج 3، ص 287 - عسكرى، سید مرتضى، نگاهى به سرنوشت حدیث، تهران، انتشارات روزبه، 1353 ه".ش، ص 23 - سیوطى، تدریب الراوى فى شرح تقریب النواوى، بیروت، دارالكتب العربى، 1409 ه".ق، ج 2، ص 64/
33- الحاكم النیشابورى، همان ماخذ، ج 1، ص .110 در تذكرة الحفاظ (ج 1، ص 7) به جاى ابوذر، ابومسعود انصارى نام برده شده است.
34-ابن ماجه، همان ماخذ، ص‏11/
35-ابن ماجه، همان ماخذ، ص 12/
36-بخارى، صحیح، بشرح الكرمانى، الطبعة الثانیة، بیروت، داراحیأ التراث العربى، ج 2، ص 6/
37- مدیر شانه چى، كاظم، علم الحدیث و درایة الحدیث، چاپ سوم، قم، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیة قم، 1362 ه".ش، ص 30/
38- و ما ینطق عن الهوى ان هو الا وحى یوحى (سوره نجم، 3 و 4)/
39- و مااتیكم الرسول فخذوه و ما نهیكم عنه فانتهوا (سوره حشر: 7)/
40- فاوما الى اسفتیه فقال الذى نفسى بیده ما یخرج مما بینهما الا حق فاكتب (الحاكم النیشابورى، همان ماخذ، ج 1، ص 104) و ر.ك به: سیوطى، تدریب الراوى، بیروت، دارالكتاب العربى، 1409 ه".ق، ج 2، ص 62)/
41-ابوریه، همان ماخذ، ص 43/
42- احمد حنبل، مسند، دارالفكر، ج 3، ص 12- عبدالله دارمى، سنن دارالفكر، ج 1، ص 119- ابوریه، همان ماخذ، ص 42/
43- نجاشى، فهرست اسمأ مصنفى الشیعه، قم، مكتبة الداورى، ص 255 (ترجمه محمد بن عذافر)-الصدر، السید حسن، الشیعة و فنون الاسلام، لبنان، صیدا، 1331 ه".ق، ص .65 در بعضى نسخه‏ها «حكم بن عیینه» ذكر شده است، ولى چنانكه در چند صفحه پیش یادآورى كردیم، صحیح آن «عتیبه» است/
44-شرف الدین، السید عبدالحسین، مولفوا الشیعه فى صدر الاسلام، تهران، مكتبه النجاح، ص 14-.15 مرحوم سید حسن صدر مى‏نویسد: نسخه‏اى از این كتاب نزد من موجود است و بخارى در باب «كتاب العلم» از این صحیفه نقل كرده است. (تاسیس الشیعه لعلوم الاسلام، تهران، منشورات الاعلمى، ص 279)/
45-تدریب الراوى فى شرح تقریب النواوى، بیروت، دارالكتاب العربى، 1409، ج 2، ص 61/
46-نجاشى، فهرست اسمأ مصنفى الشیعه، قم، مكتبه الداورى، ص 4/
47- پیرامون بحث كتابت و تدوین حدیث، نگاه كنید به: جعفر السبحانى، بحوث فى الملل و النحل، الطبعة الثانیة، لجنة اداره الحوزه العلمیة قم المقدسة، ایران، 1410 ه".ق، ج 1، ص 58-73/
48-جلال الدین عبدالرحمن سیوطى، كه اصرار دارد پایه گذاران علوم اسلامى را جمعى از اهل تسنن معرفى كند، مى‏گوید: «نخستین كسى كه در فقه كتاب نوشت ،ابوحنیفه بود»؛ در صورتى كه ابوحنیفه در سال 100 هجرى متولد شده و در سال 150 فوت كرده است، اما ابورافع 60 سال پیش از تولد ابوحنیفه درگذشته است! (السید حسن الصدر، تاسیس الشیعه لعلوم الاسلام، طهران، منشوات الاعلمى، ص 298) بنابراین جهان تسنن از اوائل قرن دوم هجرى به تدوین فقه و حدیث پرداخته ولى بزرگان شیعه از همان روزهاى اول دست به چنین كارى زده‏اند.
49-شیخ مفید، الاختصاص، تصحیح و تعلیق: على اكبر الغفارى، قم، منشورات جماعة المدرسین فى الحوزه العلمیة بقم المقدسه، ص 201 - شیخ طوسى، اختیار معرفه الرجال (معروف به رجل كشى)، تصحیح و تعلیق: حسن المصطفوى، مشهد، دانشگاه مشهد، ص 163 (شماره 276)/
50- شرف الدین، السید عبدالحسین، مولفوا الشیعه فى صدر اسلام، الطبعة الثانیة، طهران، مكتبه نجاح، ص 64/
51-شرف الدین، همان ماخذ، ص 36/
52-سیوطى، تاریخ الخلفأ، الطبعه الثانیة، تحقیق: محمد محیى الدین عبدالحمید، قاهره، مطبعه المدنى (افست مكتبه المثنى- بغداد) ص 246/
53-مرجئه فرقه‏اى بودند كه ایمان را عبارت از اعتقاد قلبى مى‏دانستند و هیچ یك از گناهان و اعمال ضد اسلامى را با ایمان منافى نمى‏دانستند!
54-الامامة و السیاسة، الطبعة الثالثة، قاهره، مطبعه مصطفى البابى الحلبى، 1382 ه".ق، ج 2، ص 125/
55-ابن واضح، تاریخ یعقوبى، نجف، منشورات المكتبه الحیدریة، ج‏3، ص 70/
56-مسعودى، مروج الذهب، بیروت، دارالاندلس، ج 3، ص 205/
57-سید امیرعلى، همان ماخذ، ص 139/
58- الیوم اكملت لكم دینكم و اتممت علیكم نعمتى و رضیت لكم الاسلام دینا. این آیه پس از واقعه غدیر و اعلام امامت على (ع) نازل گردید/
59- محمد بن جریر بن رستم الطبرى، دلائل الامامة، نجف، منشورات المطبعة الحیدریة، 1383 ه".ق، (افست منشورات الرضى - قم) ص 105/
60- تفصیل جریان سفر حضرت باقر (ع) به شام را «محمد بن جریر بن رستم الطبرى» در كتاب «دلائل الامامه» (ص 105-107) بیان نموده است و سپس مرحوم سید بن طاووس در كتاب «امان الاخطار» (ص 62) و علامه مجلسى در بحارالانوار (ج 46،ص 307-313) و تالیفات دیگر خود از این جریر نقل كرده‏اند، ولى در جزئیات قضیه اندكى اختلاف به چشم مى‏خورد.
61-وان خفتم شقاق بینهما فابعثوا حكما من اهله و حكما من اهلها ان یرید اصلاحا یوفق الله بینهما ان الله كان علیما خبیرا (سوره نسأ: 35)/
62-طبرسى، احتجاج، نجف، المطبعة المرتضویة، 1350، ج 2، ص 176/

منبع: سیره پیشوایان