تبیان، دستیار زندگی

در سال 1372 هجری شمسی كه با عده‎ای از دوستان به حج تمتع مشرف شده بودیم، در روز یازدهم ذیحجه 1413 هجری قمری مطابق با 11/3/1372 هجری شمسی، مجلس روضه‎ای در چادر كاروان ما برگزار شد كه بسیار با معنویت بود. چند ماه پس از بازگشت از سفر حج یكی از دوستان كه راضی نیست نامش آورده شود جریانی را كه در آن جلسه برایش اتفاق افتاده بود با مقدمه‎ای برایم چنین نقل نمود:
قبل از مسافرت به مكه در حرم مطهر آقا علی بن موسی الرضا علیه السلام از درگاه خداوند طلب نمودم كه در این سفر عنایت امام زمان (عجل الله تعالی فرجه الشریف) شامل حالم گردد. شنیده بودم كه عده‎ای از عاشقان آن حضرت در جریان سفر به مكه خدمت آن بزرگوار رسیده‎اند، لذا از ابتدای سفر به یاد امام زمان (عجل الله تعالی فرجه الشریف) بودم.
در مدینه منوره كه مدت یك هفته اقامت داشتیم، همواره دنبال حضرت می‎گشتم، در مسجدالنبی، در روضه منوره، كنار منبر، محراب، مأذنه، نزدیك ستون توبه، جایگاه اصحاب صفه، محراب تهجد پیامبر، كنار درب خانه حضرت زهرا علیهاالسلام و در بین سیل جمعیت، در قبرستان بقیع، كنار قبور خراب شده چهار امام مظلوم و غریب و در بین زائرین مدینه دنبال كسی می‎گشتم كه نشانی‎های او را داشته باشد.
ایام توقف ما در مدینه سپری گشت و ما با چشم گریان و قلب سوزان از پیامبر اكرم، دخت گرامیش و ائمه بقیع با كوله‎باری از خاطره جدا شده و خداحافظی نمودیم. در مكه نیز در حین انجام اعمال عمره تمتع، در مطاف، پشت مقام حضرت ابراهیم (علیه السلام)، در زمزم، در سعی صفا و مروه، به یاد حضرت بودم. چند روز بین اعمال عمره تمتع و حج تمتع نیز در جای جای مسجدالحرام خاطره حضرت در ذهنم بود، گاهی اوقات به عاشقان دلسوخته امام زمان (عجل الله تعالی فرجه الشریف) برخورد می‎نمودم كه به او متوسل شده و در هجران او می‎سوزند، گاهی نیز با خود زمزمه می‎كردم:
از جهان دل به تو بستم به خدا مهدی جان
طالب وصل تو هستم به خدا مهدی جان
هر كجا یاد تو و ذكر تو و نام تو بود بی‎تامل بنشستـم به خـدا مهدی جــان
اعمال حج تمتع شروع شد به صحرای عرفات رفتیم، شب عرفه گذشت، روز عرفه در جبل الرحمه، در بین چادرها و در بین دعای عرفه امام حسین علیه السلام به یاد آن یوسف گمگشته بودم، غروب روز عرفه پس از نماز مغرب و عشاء سرزمینی را كه مطمئن بودم حضرت در آنجا بین جمعیت بوده‎اند به طرف مشعرالحرام پشت سر نهادیم، روز دهم ذیحجه در منا اعمال روز عید قربان را انجام دادیم. هوا در سرزمین منا بسیار گرم و ما در زیر چادرها به سر می‎بردیم، عصرها به قدری هوا گرم بود كه امكان استراحت و خوابیدن نبود.
عصر روز یازدهم همانطور كه مردها چند نفر در چادر دور هم جمع شده بودیم و از هر دری سخن می‎گفتیم و عده‎ای نیز در حال بیداری دراز كشیده بودند بدون این كه از قبل برنامه‎ریزی خاصی شده باشد روحانی كاروان شروع كرد به زمزمه كردن اشعاری در مورد امام زمان (عج). در نتیجه همگی نشسته و شروع به گوش كردن كردیم ناخودآگاه مجلسی برقرار شد و بعد هم مداح كاروان توسلی به حضرت نمود، حال خوشی در مجلس پیدا شده بود، سپس یكی از برادران اشعاری را خطاب به آن حضرت در رابطه با سفر حج خواند كه دو بیت آن چنین بود:
ای حریم كعبه محرم بر طواف كوی تو
من به گرد كعبه می‎گردم به یاد روی تو
گرچه بر مُحرم بود بوئیدن گلها حرام زنده‎ام من ای گل زهرا ز فیض بوی تو
و در ضمن خواندن اشعار خطاب به حضرت می‎گفت: آقا جان در این سرزمین خیمه‎ها و چادرها زیادند و ما نمی‎توانیم همه آنها را یك به یك بگردیم تا خیمه شما را پیدا نمائیم. اما شما می‎دانید خیمه و چادر كاروان ما كجاست، شما به ما عنایتی بفرمائید، شما به ما سر بزنید، همه افراد گریه می‎كردند و اشك می‎ریختند، بعد هم یكی از برادارن دیگر توسلی به حضرت ابوالفضل العباس علیه السلام پیدا نمود و گفت: آقا شما به روضه عمویتان خیلی علاقه دارید و خودتان سفارش به خواندن این روضه كرده‎اید، همینطور كه ایشان روضه می‎خواند و همگی با حال منقلب اشك می‎ریختند و من هم گریه می‎كردم، سرم را بلند كردم دیدم آقایی با لباس سفید عربی و به هیئت عرب‎ها در داخل چادر جلو در روی دو زانو بطور سرپا نشسته‎اند، روی سر ایشان دستمالی بود كه آن هم سفید رنگ بود و طوری قرار گرفته بود كه قسمت زیادی از پیشانی ایشان را هم پوشانده بود. من در چادر، جایی نشسته بودم كه تنها سمت چپ صورت و محاسن ایشان را می‎دیدم كه حالت گندمگون داشت چند ثانیه‎ای ایشان را نگاه كردم، آقایی بودند تنومند و با وقار كه شاید حدود چهل و چند ساله به نظر می‎رسید. سپس جلو در چادر را نگاه كردم دیدم دو نفر جوان كه سن آنها تقریباً زیر بیست سال بود با لباس سفید بلند عربی درست جلو قسمت ورودی چادر ایستاده‎اند و حدود یكی دو متر پشت سر آقا بودند.
در آن لحظه چنین تصور نمودم كه اینها عرب‎هایی هستند كه از جلو چادر ما عبور می‎كرده‎اند صدای روضه را شنیده لذا داخل چادر آمده‎اند تا به روضه گوش دهند. مجدداً سرم را پائین انداخته و اشك می‎ریختم دقیقاً نمی‎دانم چقدر طول كشید ولی مطمئن هستم كه مدت زیادی نگذشت مجدداً سرم را بلند كردم دیدم از آقا و جوان‎ها خبری نیست ولی در آن زمان چنان تصرفی در ذهنم ایجاد شده بود كه تنها درباره آنها چنین فكر می‎كردم كه اینها عرب بوده و برای گوش كردن به روضه به مجلس آمده‎اند. حتی پس از پایان این مجلس بسیار با معنویت اصلاً در ذهنم خطور نكرد كه در این مورد با دیگر اعضا كاروان صحبتی نمایم، روز بعد شنیدم كه یكی دو نفر از افراد كاروان راجع به آقایی كه به مجلس آمده بودند صحبت می‎كردند، از آنها پرسیدم شما چگونگی آمدن و رفتن آن آقا را متوجه شدید، گفتند: نه ما فقط دیده‎ایم ایشان جلو در چادر نشسته‎اند.
آن وقت به خود آمدم و كمی در مورد جریانی كه اتفاق افتاده بود فكر كردم و به تصور خودم در مورد این واقعه تأمل نمودم. به خود گفتم اگر اینها عرب بودند چگونه به روضه‎ای كه به زبان فارسی خوانده می‎شد گوش می‎دادند؟! چرا در زمانی كه همگی در عزای حضرت ابوالفضل علیه السلام گریه می‎كردند ایشان تشریف‌ آورده بودند؟! صدای روضه آنقدر بلند نبود كه به بیرون چادر برود تا كسی با شنیدن صدای روضه داخل شود!! چطور كسی دقیقاً متوجه چگونگی آمدن و رفتن آنها نشده بود!! چطور در اثر تصرفی كه در ذهن من ایجاد شده بود به این تصورم كه اینها عرب هستند و به روضه فارسی گوش می‎دهند شك نكرده‎ام!!
همه این سئوالاتی كه اكنون در ذهنم ایجاد شده بود مرا امیدوار ساخت كه ایشان خود حضرت یعنی امام زمان (عجل الله تعالی فرجه الشریف) بوده‎اند و تاسف خوردم كه چرا در همان لحظه حضرت را نشناختم.
منبع: کتاب تشرف یافتگان

عرفه را روز نیایش نامیده اند و همانا مناسب ترین نام را برای چنین روزی برگزیدند.
حج در میان همه عبادت ها پر رمز و رازترین ارتباطی است که بندگان با آفریدگار خود برقرار می کنند و همان گونه که در روایات آمده ، حج است و عرفه (الحج عرفه) کسانی می توانند این همانی عرفه و حج را دریابند که در دل جمعیت خروشان ، همسان و وارسته از تمام تعلقات و در آن صحرای محشرگونه توانسته باشند بسان قطره ای از دامان اقیانوس های بیکران آرام گرفته و شیرینی پیوند با ابدیت را تجربه کرده باشند، اما برکات روز عرفه اختصاصی به آنها ندارد.
عرفه روز تدبیر در آفرینش و خلقت و توجه به رابطه بنده با پروردگار است و مضامین دعای عرفه عرشی است و قرائت دعای اباعبدالله همراه با تدبیر در مضامین ارزشمند این دعا برای بندگان راهگشاست. بنا بر فرموده حضرت زین العابدین ، امام سجادع امید آن می رود که حتی فرزندانی که هنوز در رحم مادران هستند، از فضل و لطف و محبت پروردگار برخوردار شوند و به همین دلیل است که عارفی همچون میرزاجواد آقای ملکی تبریزی می افزاید: «مثل این که امروز فقط برای نیایش آفریده شده است.
بنابراین باید تلاش کرد تا حد ممکن از این فرصت ارزشمند بهره برد و البته عمده آن است که آدمی ابتدا شرایط استجابت دعا را در خود فراهم آورد». در این مقاله به پیوند نیایش با عرفه و اهمیت نیایش در روز عرفه پرداخته شده است.
آمیختگی و واژه عرفه و نیایش به عنوان دو جلوه فضیلت و رحمت الهی تا حدی است که همگان عرفه را با نیایش و عالی ترین تجلی گاه نیایش را نیز در عرفه می دانند و می شناسند. اهمیت نیایش در این روز تا آنجاست که ما می بینیم در حالی که فاصله انداختن میان 2 نماز از جمله سنت های پیوسته پیامبر اعظم ص به شمار می آید، ولی آن حضرت بین دو نماز ظهر و عصر روز عرفه جمع می کرده اند تا هر چه زودتر به میعادگاه معرفت و عرفان ، صحرای عرفه ، برسند و زمان بیشتری را برای نیایش در آن میعادگاه داشته باشند و شگفت تر این که امامان بزرگوار از روزه این روز اگر موجب ضعف جسمانی و در نتیجه ، بازماندن از مراسم دعای عرفه گردد منع کرده اند حال آن که بر اساس روایات مورد وثوق و صحیح ، روزه عرفه کفاره 90 سال گناه است.
در کل ، حج در میان همه عبادات پر رمز و رازترین ارتباطی است که بندگان با آفریدگار خود دارند و هر یک از اعمال آن ، ظاهری دارد و یک باطنی.
در این میان عرفه جایگاه تبلور و ظهور تمام معارفی است که حاجی در مراحل و منازل مختلف حج به دست آورده است و پس از گذر از عرفه است که نور معرفت هاله ای خواهد بود بی انتها که افق عبودیت را با ملکوت پیوند می دهد یعنی عرفات مقام تابش نور معرفت است که در مشعر، حاجی با این معرفت به شهود و شعور یقینی می رسد و قربانی در منا نیز شکرانه همین دو نعمت طی مراحل معرفت و شهود در عرفات و مشعر است.
عرفات نام صحرایی است وسیع با مساحت حدود 18 کیلومتر مربع در دامنه کوه جبل الرحمه که در جنوب شرقی مکه معظمه قرار دارد و با چهار منطقه ثویه ، نمره، عرنه و ذی المجاز احاطه شده و بخش عمده آن از حرم خارج است.
زائران بیت الله الحرام در روز عرفه ، نهم ذی الحجه الحرام ، از هنگام اتمام نماز ظهر و عصر تا هنگامه غروب در این منطقه حضور دارند و حضور در عرفه بهانه ای است برای رستن و رسیدن برای شناختن و شناخته شدن (معرفت)، طلب کردن و پیراسته شدن از تمام آلایش های پوچ دنیوی و به جرعه ای عاشق شدن و جان تازه کردن و آن گاه بارگاه رافت الهی را گشوده دیدن و پیمانه را سر کشیدن.
صحرای عرفات در تاریخچه خود خاطراتی از مردان بزرگ الهی چون آدم ابوالبشرع ، ابراهیم خلیل الله ع ، پیامبر اعظم ص و نیز سیدالشهدا ع را دارد که با حضور شان عرفه را نور افشانی کردند و خود نیز ار تلا لو پرتوهای رحمت و عنایت الهی در این میعادگاه عارفان متبرک شدند. عرفه را به این سبب بدین عنوان نام نهادند که در این روز جبرئیل امین بر ابراهیم (علیهما السلام) فرود آمد و خطاب به ایشان فرمود: «بر کرده های خویش اقرار کن و مناسک حج را که به تو می آموزم بشناس » و چون به عرفه رسیدند به او گفت: «عرفت ؛ آیا شناختی؟» و او پاسخ داد: «آری» و لذا به این نام خوانده شده است.
نیز گفته شده است که این نامگذاری بدین خاطر است که چون آدم و حواع از منزلت خویش به نشئه دنیا هبوط کردند و پس از چندی فترت و جدایی در این صحرا بود که به هم رسیدند و با هم آشنا شدند. این همه یعنی این که این نامگذاری ریشه در عرفان و معرفت دارد. برخی نیز عرفات را جمع عرفه و به معنی کوه و بلندی دانسته اند و چندین گفته دیگر. بنا بر این ، پیداست که این نوع انتخاب عنوان ریشه تاریخی مذهبی نیز دارد تاریخی که ابتداش از اولین آفریده نوع بشر آغاز می شود بدین ترتیب که آدم ع پس از خروج از جوار رحمت الهی و فرود در عرصه دنیا، 40 روز هر بامداد بر فراز کوه صفا با چشم گریان در حال سجده بود که امین وحی بر وی نازل شد و چون از سبب این تضرع و زاری عاشقانه پرسید، روش بازگشت و توبه را به او بیاموخت.
او را در روز 8 ذی الحجه به منا برد و آدم ع شب را در آنجا بماند و صبحگاه با جبرئیل ع به صحرای عرفه رسید و ظهر آن روز تلبیه (لبیک گفتن) را قطع کرد و به دستور او غسل کرد و پس از نماز عصر بود که آدم ع را به وقوف در عرفات واداشت و طبق نص صریح قرآن در آیه 37 بقره ، کلمات استغفار را که از پروردگار خود دریافت کرده بود، تا غروب عرفه ترن^م می کرد. ابراهیم خلیل الرحمن نیز مناسک حج را از امین وحی بیاموخت و شگفت این که ، دامنه کوه عرفات کلاس درس و معرفت پیامبر اعظم ص بود و به گفته مفسران ، آخرین سوره قرآن در صحرای عرفات بود که بر قلب نازنین آن حضرت نازل شد و نیز در همین روز بود که در سال 10 ه.ق ، آنگاه که آخرین حج خود را به انجام رسانیدند سخنان تاریخی خود را که حکایت از یک منشور حقوق بین الملل اسلامی می کرد و خط بطلانی بود بر تمامی ارزش های پوشالی جاهلیت ، در اجتماع باشکوه حجاج بیان داشتند. حضرت سید الشهداع نیز بعد از ظهر روز عرفه سال خروج خود از مکه به جانب سرزمین کربلا همراه با اهل بیت و صحابه از خیمه های خویش در صحرای عرفات بیرون آمدند و روی به دامنه جبل الرحمه نهادند و در سمت چپ کوه ، رو به جانب کعبه ، مجمع عارفانه و عاشقانه ای را شکل دادند و کلمات معرفت و خودسازی را زمزمه کردند.
بهترین عمل درروز عرفه دعاست و با این که این روز دعاهای فراوانی دارد ولی در این میان دعای عرفه سیدالشهداع به اقتضای مضامین توحیدی معرفتی اش ، جایگاهی ویژه دارد و روحی تازه در کالبد زمزمه کنندگانش می دمد. تا آنجا که می توان آنچه را که از فحوای این دعا دستگیر نجواکنندگان آن می شود این چنین نمود:
نیایش ، کلاس معرفت یا روان درمانی؟
نیایش کشش بنده ناتوان و نیازمند به جانب خداوند کریم وتوانا و به منزله مدد جویی از مرکز قدرت تام و منبع نیروی کامل و نامحدود است.
موجی است برخاسته از روح آدمی که از همه جا راهی بارگاه خدا می شود نه زمان مخصوصی دارد ونه معبد ویژه ای نیازمند است.
اگر ما می بینیم گاه در احادیث و روایات ، زمان و مکان ویژه ای را برای نیایش تعیین کرده اند نه بدین سبب است ، که اجابت دعا بسته به روز و شب است بلکه بدین مفهوم است که در آن زمانی که وعده اجابت داده شده ، استفاده بهره ویژه ای می برد. پس نیایش امری است کاملا روحانی و سبب ابتهاج ملکوتی فرد و شناسه فضیلت هر انسان خداجوی.
و همان گونه که برای هر چیزی پایه و ستونی هست که امور مربوط به آن بر اساس همان پایه و ستون تنظیم و استوار می شود، و همان گونه که قوام و استواری انسان بستگی به عقل و مخ او دارد، عبادت نیز بوسیله مغز و مخ آن استوار است که این معنای همان حدیث نبوی ص است که فرمودند: «الدعا مخ العباده» و نیز موید مضمون همان آیه قرآنی است که استواری عبادت الهی را بسته به دعا و نیایش می داند. (اشاره است به آیه 60 غافر)نکته دیگر این که ، چنان که برای پیشرفت هر امری باید عشق و شوقی باشد تا نتیجه مطلوب حاصل آید، برای مداومت دعا و نیایش و نتیجه گرفتن از آن هم که همان اجابت است وجود عشق و شوقی پایدار لازم است.
جالب توجه این که دعا در سراسر تمدن انسانی و در تمام فرهنگ ها و ادیان ، واسطه رهایی از گرفتاری ها، درماندگی ها، تحقق آرزوها و درمان آسیب های روحی و جسمی بوده و به دلیل جایگاه والا و نقش ارزنده آن در زندگی انسان هاست که همه ادیان و مذاهب به آن توجه ویژه داشته و بر لزوم پایبندی پیروانشان به این مساله تاکید ورزیده اند و در عصر ما نیز سخنان دانشمندان و متفکران در خصوص آثار معجزه آسای نیایش و طرح موضوع «روان درمانی با دعا» و با دیگر تعلیمات و روش های پیامبران الهی از سوی آنان ، سبب شده است تا مردم کشورهای پیشرفته ، این ابزار معنوی را نیک بشناسند و به یاری نیایش ، زندگی خود را بهتر و سودمندتر سازند. آن چنان که کانت ، فیلسوف آلمانی می گوید: «به خدا توسل پیدا کنید زیرا به او احتیاج دارید حتی اکر در اثر تربیت آدم لامذهبی بوده ، به هیچ مشرب دینی پایبند نیستید، باز هم دعا به حال شما مفید است ؛ دعا سه اصل روانشناسی را در همه انسان ها زنده می کند:اول این که ، به ما کمک می کند تا ناراحتی ها و گرفتاری هایی را که داریم به زبان آوریم.
دوم این که ، این احساس را در ما زنده می کند که شریک غمی پیدا کرده و تنها نیستیم.
سوم این که ، دعا و نیایش آدمی را به تکاپوی روحی ، عقلی ،قلبی و عملی وامی دارد و نخستین گام به سوی عمل است.» و جمع بندی این سه مزیت درکلام ویلیام جیمز، روانشناس بزرگ معاصر است که می نویسد: «نیایش و نماز و به دیگر سخن ، اتصال با روح عالم خلقت و جان جانان ، کاری است پر اثر و نتیجه آن عبارت است از ایجاد یک جریان قدرت و نیرویی که به طور محسوسی دارای آثار مادی و معنوی است». ولی با همه این نظریات علمی باید گفت فلسفه نیایش در شریعت اسلام ، برخلاف گمان این فلاسفه و روانشناسان غیرمسلمان ، فقط به «نفس و خاصیت روانی آن در بعد فردی» منحصر نبوده بلکه فراتر از آن بعد اجتماعی آن نیز مد نظر است و شاهد این مدعا عبارات نیایش های قرآنی است که به صورت جمع آورده شده اند. ضمن آن که از منظر اسلام ، دعا و نیایش نباید جای تکاپو و استفاده و بهره بری از اسباب و واسطه ها را بگیرد و شخص را بی نیاز از مجاهدت و بذل تلاش های پیگیر و لازم و مفید در نیل به اهداف مشروعش بسازدو درصدد آن برآید که همه نیازمندی ها و گرفتاری های زندگی خود را به ص&رف دعا برطرف کند و مایحتاج حیات خود را با ابزار دعا به چنگ آورد بلکه ما وقتی دعاهای انبیای و اولیای خدا را در برگ برگ آیات کلام الله مجید مورد توجه قرار می دهیم آنچه می بینیم عمده اش درخواست ها و موضوعات مهم در راستای تکامل معرفتی و معنوی است و کمتر اتفاق می افتد که حاجات زمینی را موضوع نیایش های خود قرار بدهند تا آنجا که خداوند متعال در آیات قرآن ، دعا را به عنوان عبادت معرفی کرده و امتناع از آن را نوعی تکبر برشمرده است (آیه 60غافر). گذشته از اینها دعا دارای درجات و مراحلی است:
1- دعای عموم مردم ، که در گفتار و زبان آنان است.
2- دعای عابدان که در اعمال آنان است به شکل مراقبت در اعمال.
3- دعای عارفان که به احوال آنان است ، یعنی عارف با تمام ذرات وجودش دعا می کند و با تمام هستی اش متوجه خداست و این نوع دعا کامل ترین آن است.
همچنان که چندین شرط اساسی و محوری نیز دارد همچون حضور قلب ، طهارت باطن ، معرفت الهی ، یقین به مستجاب شدن ، اضطراب و تضرع (اشاره به آیه 62 نمل)، اخلاص ، رضا و خشنودی به مقدرات الهی و الحاح و پافشاری بر دعا.پس معلوم شد دعا و نیایش از دیدگاه شریعت یعنی یک اعتقاد و یک اصل هدفمند. یک سنت و قانون فراتر از ماده ، در کنار دیگر قوانین تغییر ناپذیر الهی که تمام ذرات آفرینش پایبند آن اند(اشاره به آیه 29 الرحمن).
و تمام آیاتی هم که به عنوان دعاهای قرآنی از آنها سخن می رود و درصدد برشمردن مصادیق مناجات عارفانه و عاشقانه و نیایش مطلوب اند، همچون استغاثه آدم ع در مقام اعتراف به تقصیر(اعراف ،23) ، توسل حضرت نوح ع برای نجات خود از ظلم قوم نادان ، پس از تحمل صدها سال رنج (انبیاء، 76)، شکوه ایوب نبی ع پس از به ستوه آمدن از سرزنش نابخردان (انبیاء، 83)، همگی حکایت از این دارند که مقصود اصلی از دعا همان توجه قلبی به جانب یگانه فریادرس و کارساز هستی و یاد صفات و اسمای عظمی و حسنای بی شمار و بی بدیل محبوب یکتاست ، نه راهکار درمان اختلالات پایدار و ناپایدار روانی.

مقاله حاضر نگاهى است اجمالى به ویژگى‌هاى روز عرفه و فلسفه پیدایش آن. در این مقاله با استناد به آیات و روایات به اهمیت این روز نیز اشاراتى شده که باهم آن را مى‌خوانیم؛
قرآن کریم براى ارتباط بیشتر بندگان با مبدا هستى از شیوه‌هاى مختلفى بهره مى‌گیرد. از جمله این شیوه‌ها تعیین زمان‌ها و مکان‌هاى خاصى براى نزدیک شدن بیشتر به درگاه حضرت حق مى‌باشد. در سوره ابراهیم(ع) آیه 5 از زمان‌هاى ویژه عبادت خدا با عبارت “ایام‌الله” یاد مى‌کند؛ “ایام‌الله را به آنان یادآورى نما.” ایام‌الله تمام روزهایى است که داراى عظمتى در تاریخ زندگى بشر است. مقصود از ایام‌الله زمان‌هایى است که امر خدا و آیات وحدانیت و سلطنت او ظاهر شده و یا ظاهر مى‌شود. ممکن است ایام ظهور رحمت و نعمت الهى جز این ایام بوده باشد.(1)
و نیز هر روز که یکى از فرمان‌هاى خدا در آن،چنان درخشیده که بقیه امور را تحت‌الشعاع خود قرار داده از ایام‌الله است هر روز که فصل تازه‌اى در زندگى انسان‌ها گشوده و درس عبرتى به آنها داده و ظهور و قیام پیامبرى در آن بوده و یا طاغوت و فرعون گردنکشى در آن به قعر دره نیستى فرستاده شده خلاصه هر روز که حق و عدالتى برپا شده و ظلم و بدعتى خاموش گشته، همه آنها از ایام‌الله است.
چنانکه در ادامه آیه مى‌فرماید: در همه ایام‌الله آیات و نشانه‌هایى است براى هر انسان شکیبا و پراستقامت و شکرگزار(2.) روز عرفه نیز مى‌تواند روز پیروزى انسان بر طاغوت نفس و نقطه درخشانى درتاریخ زندگى هر فردى باشد. روز عرفه روز تحول درونى و انقلاب معنوى با آن همه مزایا و ویژگى‌هاى ارزشمند براى هر مسلمان بیدار و آگاه است.روز عرفه از مصادیق بارز “ایام‌الله” است که در آن روز زمینه‌ها و مقدمات بیشترى براى رهیابى انسان به سوى کمال و سعادت وجود دارد. آمرزش گناهان، قبولى طاعات، آشنایى بیشتر با معارف اسلامی، تفکر و تامل در گذشته و آینده، برآورده شدن حاجات و توجه ویژه خداوند متعال به بندگان از جمله آنهاست.
آنچه از روایات و دعاهاى اهل‌بیت(ع) در این روز به دست مى‌آید نشانگر آن است که پروردگار هستى این روز را براى مناجات خود انتخاب کرده و نعمت‌هاى مادى و معنوى خود را در یوم‌الله عرفه بر بندگانش ارزانى داشته است. امام صادق(ع) در یکى از روایات مى‌فرماید: هرکس در این روز قبل از رفتن به مراسم دعاى عرفه در زیر آسمان دو رکعت نماز بخواند و در پیشگاه خداوند متعال به تمامى گناهان و خطاهاى خود اعتراف نموده و حقیقتا از درگاه پروردگارش پوزش ‌طلبد، خداوند متعال آنچه را که براى اهل عرفات مقدر نموده به او نیز عطا مى‌کند و تمام گناهان وى را مى‌آمرزد.(3)

از عرفه تا عرفات

در روز عرفه اولین حرکت حاجیان در سرزمین وحى بعد از احرام با توقف در صحراى عرفات آغاز مى‌شود.
آنان وظیفه دارند که از اذان ظهر روز نهم ماه ذى‌الحجه تا وقت نماز مغرب در آن بیابان توقف کرده و به ذکر و دعا و تفکر و نیایش بپردازند.
عرفات به مساحت 18 کیلومترمربع در شرق مکه و در میان راه طائف و مکه قرار دارد. این بیابان به وسیله کوه‌هایى که به شکل نیم‌دایره در اطرافش قرار دارد مشخص شده است.(4)
خداوند متعال در این مورد مى‌فرماید: “هرگاه مى‌خواهید از بیابان عرفات کوچ کنید خداوند را در مشعرالحرام یاد کنید، او را به یاد آرید همان طور که شما را هدایت کرد گرچه شما قبل از آن از گمراهان بودید.”(بقره / 198)
درباره نامگذارى این صحرا به عرفات نکاتى گفته شده که برخى عبارتند از: آدم و حوا همدیگر را در این ناحیه شناختند، اعمال حج به آدم یا ابراهیم(ع) در صحراى عرفه شناسانده شد و حاجیان همدیگر را در این ناحیه بیشتر مى‌شناسند.
ابن‌عباس در مورد نامگذارى روز عرفه مى‌گوید: وقتى حضرت ابراهیم(ع) در خواب دید که پسرش اسماعیل را در راه خدا قربانى مى‌کند تمام آن روز در اندیشه بود که آیا این خواب از جانب خداست یا نه؟
تا اینکه دوباره در شب دوم خواب را دید چون صبح شد مطمئن گردید که این دستور از سوى خداست و آن روز عرفه بود.

نیایش در عرفه

از ویژگى‌هاى روز عرفه دعا و نیایش به درگاه ربوبى است. پیشوایان معصوم(ع) با استفاده از موقعیت معنوى روز عرفه، مردم را به راز و نیاز و تقویت پیوند با سرچشمه کمالات ترغیب و تشویق مى‌کردند چرا که اساس شخصیت حقیقى انسان و ارزش او به اندازه ارتباطش با خداوند متعال تعیین مى‌شود. قرآن مى‌فرماید: “اى پیامبر بگو، پروردگارم براى شما ارزشى قائل نیست اگر دعاى شما نباشد.”(فرقان / 77)
امام حسین(ع) با استفاده از فضاى معنوى روز عرفه در صحراى عرفات و در دامنه کوه جبل‌الرحمه مناجات زیباى خود را زمزمه کرده و آواى ملکوتى‌اش نه تنها در میان حاجیان خانه خدا در صحراى عرفات طنین‌انداز بود بلکه آن نیایش‌هاى عاشقانه در طول تاریخ، دل‌هاى مشتاق را تحت تاثیر قرار داده است. آن حضرت در فرازى از دعا مى‌فرماید: پروردگارا، تفکر من در آثار و نشانه‌هاى تو موجب دورى دیدار مى‌گردد پس مرا به خدمتى وادار که با تو پیوندم دهد، چگونه بر وجود تو به چیزى استدلال شود که در وجودش به تو نیاز دارد؟
آیا غیر تو را ظهورى است که براى تو نیست و غیر تو آن قدر آشکار است تا تو را آشکارتر کند؟ معبودا! کى بوده‌اى که نیازمند دلیلى باشى تا برتو دلالت کند و کى دور بوده‌اى تا آزار ما را به تو بر ساند؟!
روز عرفه فرصتى استثنایى در هر سال است که باید از لحظات آن در تقویت رابطه با خداوند استفاده نمود.

روز رحمت و مغفرت

امام چهارم(ع) در روز عرفه، مردى را مشاهده کرد که تکدى مى‌کند و درخواست خود را با مردم در میان مى‌گذارد. حضرت به او فرمود: واى بر تو! در چنین روزى از غیر خدا طلب حاجت مى‌کنی؟ روز عرفه چنان عظمت دارد که امید است حتى جنین‌هاى در شکم مادر از برکت آن به سعادت برسند.(5)
دعاى 47 صحیفه سجادیه بعد از شکر و سپاس به پیشگاه بارى تعالى و درود و سلام بر پیامبر و آل او به ضرورت وجود رهبر پرداخته و در مورد عظمت این روز مقدس، عرضه مى‌دارد؛ “پروردگارا!! امروز، روز عرفه است، روزى که به آن شرافت، کرامت و عظمت بخشید‌ه‌اى و در آن روز، رحمت خودت را بر اهل عالم منتشر ساخته‌اى و با عفو و گذشت خود در این روز بر بندگان منت نهاده‌اى و عطیه و بخشش خود را در این روز نیکو گردانیده‌اى و به خاطر روز عرفه بر بندگانت تفضیل و لطف فرموده‌ای!”
انس با خدا، اعتماد به نفس، ایجاد تعادل و آرامش، افزایش قدرت تحمل در مقابل مشکلات، رهایى از وابستگى‌هاى مادى و دنیوی، پایین‌آمدن از مرکب غرور و خودخواهی، مشخص شدن ارزش انسان و آموزشهاى اخلاقى و اجتماعى از دستاوردهاى ارزشمند دعاها بویژه مناجات‌هاى روز عرفه مى‌باشد.
روز عرفه چنان اهمیت دارد که با شب قدر برابرى مى‌کند. امام صادق(ع) فرمود: اگر شخصى گناهکار نتواند در شب‌هاى با برکت ماه رمضان بویژه شب‌هاى قدر، خود را معرض نسیم رحمت الهى قرار دهد و آمرزیده شود، او تا سال آینده بخشوده نمى‌شود مگر اینکه عرفه را درک کند و از امتیازات آن روز بهره‌ گیرد.(6)
اساسا برخى از گناهان جز در روز عرفه و در منطقه عرفات در جاى دیگر قابل بخشش نیست؟
در روز عرفه شناخت حقیقى خداوند‌متعال بیشتر امکان‌پذیر است چرا که آن روز معرفت و آگاهى در فضاى به وجود آمده بویژه آنکه در آستانه عیدقربان و تقرب‌ الى‌الله است بهتر انجام مى‌شود.
رسول خدا(ص) فرمود: در روز عرفه خداوند متعال به بندگان عارفى که در پیشگاه الهى صف کشیده و نداى عاشقانه و عارفانه‌شان صحراى عرفات را پر کرده است مباهات مى‌کند و به فرشتگانش مى‌فرماید: اى ملائکه من! به بندگانم بنگرید که از راه‌هاى دور و نزدیک، مشکلات بسیارى را متحمل شده و به اینجا آمده‌اند. شما را گواه مى‌گیرم که من خواسته‌ آنان را برآوردم و گناهکارانشان را به خاطر نیکوکارانشان بخشیدم.(7)

بهترین عمل در روز عرفه

بهترین عملى که مى‌توان در روز عرفه انجام داد و به بهر‌ه‌هاى فراوان معنوى دست یافت، حضور در کنار مرقد مطهر حضرت امام حسین(ع) است. “بشیر دهان” روزى به حضور حضرت صادق(ع) آمده و عرضه داشت: مولاى من! من گاهى نمى توانم در روز عرفه در عرفات حضور یابم، به این جهت تلاش مى‌کنم تا خود را در روز عرفه به کربلا برسانم و امام حسین را زیارت کنم. پیشواى ششم فرمود: آفرین بر تو اى بشیر! اگر شخصى در روز عرفه با شناخت و معرفت کامل به مقام امام حسین(ع) به زیارت کربلا برود پاداش هزار حج و هزار عمره قبول شده و هزار غزوه که در کنار پیامبر یا امام عادل به جهاد پرداخته باشد برایش منظور مى‌شود. وقتى بشیر از این همه ثواب تعجب کرد امام صادق(ع) فرمود: اى بشیر‌! مطمئن باش هرگاه یکى از اهل ایمان در روز عرفه به کنار قبر امام حسین بیاید و با آب فرات غسل کند و آنگاه که به زیارت حضرت سیدالشهدا(ع) بپردازد به تعداد هر قدمى که به سوى حرم امام حسین بر مى‌دارد برایش ثواب یک حج کامل مى‌نویسند.(8)

پى‌نوشت‌ها:

1- المیزان، ج 12، ص 18
2- تفسیر نمونه، 10/270
3- اقبال الاعمال، ج 2، ص 67
4- آثار اسلامى مکه و مدینه، ص 130
5- من‌لایخصره الفقیه، ج 2،‌ ص 211
6- کافی، ج 2، ص 66
7- مجمع‌البیان، ج 7، ص 129
8- کامل‌الزیارات، ص 316

شاید این سؤال در ذهن ایجاد شود که برای چه دعا کنیم؟ دعا و نیایش چه فوائد و آثاری را دارد؟ما در این مقاله در پی جواب این سؤال بر می تابیم و از دو دیدگاه به حل این مسئله می پردازیم اول: از دیدگاه دینی دوم: از دیدگاه یافته های علمی و تجربی .

فوائد دعا از دیدگاه دین

در روایات ائمه اطهار(علیهم السلام) برای دعا آثار و فوائد زیادی مطرح شده بنابر روایات دعا درمان بسیاری از دردهای روحی و جسمی بوده و آثار تربیتی بر آن مترتب است.امام باقر علیه السلام می فرماید: علیکَ بالدّعاء فانّه شفاءٌ من کُلِّ داء 1 براساس جهان بینی اسلامی عالم هستی ، جهان اسباب و مسببات و علت و معلول است .از این روی در سراسر نظام آفرینش هر پدیده تنها از طریق علل و اسباب خاص خودش پدید می آید چنانکه امام صادق (علیه السلام) فرموده است:« خداوند برای هر چیزی دری و راهی قرار داده است»2 بر این اساس خداوند متعال برای رهایی انسان از دردهای جسمی و روحی نیز اسبابی قرار داده و یکی از آن اسباب دعا و نیایش می باشد لذا امام باقر به علاء بن کامل می فرمایند: بر تو باد به دعا زیر آن درمان هر دردی است امیرالمؤمنین (علیه السلام) می فرمایند: دعا کلید نجات و گنجینۀ رستگاری است 3 و در جایی دیگر می فرمایند : دعا کلید بخشایش و رحمتهای پروردگار و وسیلۀ پیروزی بر تمام حاجتهاست و به آنچه از خیر و خوبی که در نزد خداوند می باشد نمی توان رسید مگر به دعا 4 آری، دعا باعث نزول رحمت خداوند است و قرآن بر این مسئله صریحاً تأکید می نماید که: اگر راز و نیاز و دعاهای شما نباشد خداوند به شما توجهی نمی کند.5
دعا همیشه برای جلب رحمت و نعمت نیست گاهی هم برای دفع عذاب و بلاست همانگونه که «سد» دو کاربرد دارد گاهی برای ذخیره سازی آب و سیراب کردن انسانها و مزرعه هاست و گاهی برای جلوگیری از سیلاب و خشم و طغیان رودخانه هاست دعا نیز بنابر روایات گاهی موجب فراهم آمدن و جلب رحمت الهی است و گاهی برای دفع و رفع بلاها و ابتلاها است امیرالمؤمنین (علیه السلام) می فرمایند: وادفعوا امواجَ البلاءِ بالدّعاء 6 امواج بلاها را به وسیله دعا دفع کنید.
دعا می تواند گره های زندگی را باز کند بلایی را که فرود آمده رفع کند و از فرود آمدن بسیاری از گرفتاریها پیشگیری نماید پیامبر (صلّی الله علیه و آله و سلم) می فرمایند: آیا شما را به سلاحی راهنمایی نکنم که از دشمنانتان رهایی دهد و روزیتان را فراوان سازد سپس فرمود: پروردگارتان را در شب و روز بخوانید زیرا سلاح مؤمن دعاست.7 امام رضا (علیه السلام) به اصحاب خود توصیه می کردند که خویشتن را با سلاح پیامبران مجهز کنید می پرسیدند: سلاح پیامبران چیست؟ می فرمودند: دعا 8
امام موسی بن جعفر (علیه السلام) می فرمایند: دعا رد می کند بلا را که تقدیر شده و حکم گردیده و فقط به حد امضاء نرسیده اگر کسی در این هنگام خدای عزوجل را بخواند و خواسته خود را بطلبد بلا را یکجا برمی گرداند.9 یونس برای قوم خود نفرین می کند و بلا مقدر می شود حتی ساعت نزول آن نیز مشخص می گردد. یونس قبل از نزول همراه عابد شهر قوم خود را ترک می کند آثار بلا در ساعت موعود ظاهر می گردد ولی قوم یونس با راهنمایی عالم خود به راز و نیاز و نیایش و طلب عفو وبخشش از خدای روی می آوردند و بلای آسمانی را که مقدّر شده بود ، را به واسطه دعا دفع نمودند.

فوائد دعا از دیدگاه علم:

انسان قرن بیست و یکم به لطف پیشرفتهای علمی در ابعاد مختلف ، زندگی سرتاسر آسایش را برای خود فراهم ساخته و زحمت بسیاری از کارها را به دوش ماشینهای دست ساز خود نهاده، انسان این عصر مرفه ترین انسان تمام اعصار است ولی به جرئت می توان ادعا کرد که مضطربترین انسان تمام اعصار نیز می باشد. حقیقت این است که آسایش غیر از آرامش و تجربه و علم غیر از دین و اعتقاد است آنچه تجربه و علوم مادی به ما ارزانی داشته آسایش است و آنچه اعتقاد صحیح به ما عطا می کند آرامش و طمئنینه در زندگی پرهیاهوی امروز است.
بشر پس از مدتها که از امور ماوراء طبیعت و حس غافل شده و خود را به مادیات و محسوسات مشغول کرده بود به یکباره متوجه خلاء موجود در زندگی خود شد خلائی که با هیچ یک از امکانات رفاهی نمی توانست آن را پر کند، انسان امروز خود را بدون معنویت تنها می بیند و در پی آن بر می آید که خود را از این پوچی و سرگردانی نجات دهد از این روی هر روز به تعداد افرادی که معتقدند معنویت، درمان رنجوری و درماندگی روحی بشر است و بر متخصصینی که برای درمان بیماریهای روانی و حفظ سلامت روحی بر باورها و رفتارهای مذهبی متمرکز می شوند اضافه می شود.انسان رفاه زده به این حقیقت پی برده که مادامی روی آرامش را خواهد دید که برای معنویت و ماوراء تجربه و حس در زندگی خود، سهمی تأمل شود تاسیس مجلات تخصصی روانشناسی در موضوعات مذهبی درآمریکا و اختصاص یافتن یک بخش انجمن روانشناسی آمریکا به مطالعات روانشناسی مذهبی و چاپ چندین جلد کتاب در این زمینه دلیل این رویکرد می باشد.
یکی از رفتارهای مذهبی که ثابت شده با سلامت و تندرستی رابطه دارد دعا می باشد امروزه دانشمندانی فارغ از جنبه دینی به تأثیرات شگرف دعا توجه نموده و از نظر تجربی ثابت نموده اند که دعا و نیایش در زندگی انسان نقش مأثری دارد. الکیس کارل دانشمند مشهور فرانسوی کتاب مستقلی به نام نیایش تألیف کرده و به موضوع رها نه به عنوان یک مبلغ دینی بلکه به عنوان یک طبیعی دان و دانشمند تجربی پرداخته ایشان در قسمتی از این کتاب می آورند: « نیایش همچون دم زدن ، خوردن و آشامیدن از نیازهای ژرفی است که عمق سرشت و فطرت طبیعی سر می زند»10 ویلیام جیمز معتقد است باور به وجود ارزشهای بالاتر و یک قدرت برتر برای بهداشت روانی انسان ضروری است.11 اخیراً بسیاری از محققین غربی، اثر بخشی استفاده از دعا را علاوه بر درمانهای استاندارد برای حالتهای بی مانند افسردگی ، الکلیسم و سایر وابستگیهای دارویی ، مشکلات زناشویی ، بیماری قلبی و ... کشف کرده اند.12 یک بررسی در دانشگاه شفیلد هالام نشان داد که دعای بسیار بطور قوی با نشانه های کمتر افسردگی و اضطراب مرتبط بوده و افرادیکه پیوسته دعا می کنند عزت نفس بالاتری دارند.13 و بالاخره بنابر تحقیقی که در بیمارستان امام خمینی ارومیه صورت گرفت و به بررسی رابطه بین حضور در اجتماعات مذهبی و دست زدن به خود کشی در بیماران مرتکب به خودسوزی پرداخته این نتیجه به دست آمده که بهترین واکسن در برابر بیماری مُسری خودکشی تقویت روحیۀ مذهبی در جامعه و تشویق مردم به راز و نیاز و نیایش می باشد.13

پی نوشتها:

1. کافی ،ج 4 ،ص 217 .
2. کافی ،ج4، کتاب ایمان وکفر .
3. کافی ج4 ، ص213.
4. محجّة البیضاء ،ج2 ، ص284 .
5. فرقان 77 .
6. نهج البلاغه ،حکمت 146 .
7. کافی ،ج4 ، ص214.
8. همان.
9. بحار ج93 ، ص 295 .
10. کتاب آئین نیایش ص35 ، ابراهیم غفوری ،چاپ ششم ، مؤسسه چاپ آستان قدس رضوی.
11. کتاب اسلام و بهداشت روان ج1، ص257 ،چاپ اول ، دفتر نشر معارف .
12. همان، ص 259 .
13. همان ، 260 .
14. همان ، ص282 .

از قدیم الایام درکنار طب رایج دنیا علوم دیگری هم به رشد وتکامل خود ادامه داده اند که در چند دهه اخیر بیشتر به آنها توجه شده است. علم پزشکی در دهه های اخیر به حدی بر روی روشهای درمان فیزیکی متمرکز شده که گاهی به نظر می رسد که جنبه های روانی و غیر فیزیکی انسان بیمار به فراموشی سپرده می شوند . ناتوانی دانش آکادمیک پزشکی در بسیاری از جنبه ها باعث شده است که توجه به این گونه علوم رونق بیشتری پیداکند.
در روزگارگذشته نقش دوگانه روحانی وپزشک را یک نفر به نام « کاهن » ، « مرد مقدس » ویا « طبیب قبیله » و... انجام می شده است، اما باگذشت زمان جدا شدن پزشکی ومذهب در واقع تخصصی شدن هركدام ازاین مقولات، به هنگام درمان جسم، پزشكان ازبعدمعنوی بشرتقریباً غافل شدند.اقدامات صحیح بهداشتی ازوجودانسان ریشه می گیرد.وجودی كه فردراازنظر جسمی، روحی ومعنوی كامل می داند. لذابرای اعمال اقدام بهداشتی صحیح باید به جنبه روحی ودرمان روح فردهم توجه بسیارداشت.
دراین فرصت قصد داریم به روشهای موازی با درمانهای معمول پزشكی درمواجهه با یكی ازبزرگترین تنشهای انسان یعنی بیماری خصوصاً بیماریهای صعب العلاج اشاره كنیم. ازجمله روشهایی كه می تواندبه موازات درمانهای پزشكی معمول اثربخشی فراوان داشته باشد نیایش درمانی است كه به معنای تقویت بعد روحی ومعنوی بشربه منظور دستیابی به مراتب بالاترمعنوی، روحانی وكسب عزت نفس وهدفدارشدن فعالیتهای وی است.
دانشمندان علوم رفتاری چندسطح ازنیازهای انسانی راتعریف كرده اند. ازجمله نیازهایی كه درتقویت یاتحلیل بعدروانی فرد دخیل است می توان به مواردزیراشاره كرد:
نیازبه داشتن هدف درزندگی
نیازبه داشتن عشق وایثار
نیازبه ایثاروعفو
نیازبه امیدوخلاقیت
این نیازهای معنوی درسلامت و بیداری وجود دارند وتنها گاهی كمرنگ ویاپررنگ تربه نظرمی رسند.
1- نیازبه داشتن هدف درزندگی:
بیشترافرادهنگام بروزمشكل به مرورزندگی خود می پردازند وسعی دریافتن مفهومی برای زندگی خود می كنند. بنابراین جستجوجهت یافتن معناوهدف درزندگی می تواند نیروی بالقوه ای درفرد برای مبارزه با بیماری فراهم آورد.
2- نیازبه عشق وایثار:
این مسئله خصوصاً درموردافرادی كه ازبیماریهای مزمن رنج می برندشایعتراست. فرآیند بدخیم بیماری باعث كاهش تماسهای انسانی پرمفهوم شده ودرنتیجه بیماراحساس دوری از خداوند خواهد كرد. این انزوا وتنهایی نوعی حالت تفاوت بادیگران ویااحساس انسان نبودن را به وجودمی آورد. آنهافكرمی كنندبرای هیچ كسی اهمیتی ندارند. بنابراین نیازدارندكه به اطمینان مجددی درموردعشق وایثاردست پیدانموده ومجالی برای دریافت عشق بیابند.
3- نیازبه امید وخلاقیت:
خلاقیت مربوط به آینده است. همه بیماران خصوصاً بیماران بدحال نیازبه امید دارند. امید برخی آرزوها را شامل می شود:
امید به بهبودی
امید به خلاصی ازدرد
امید به زندگی بعدی
امید می تواند برای انجام برخی ازكارها مانند نوشتن وشعرگفتن ویا یافتن راهی جهت جبران روابط گذشته باشد. گاهی مابه علت بی توجهی به نیازهای روحی بیمارمان،ابهام درشناخت مفاهیم اعتقادی مانندقضاوقدرورحمت خداوند،ازاینكه پاسخ مناسبی برای سوالات اونداشته باشیم،مضطرب می شویم واصلاً وارداین مباحث نمی شویم.
باانجام اقدامات ذیل می توان به نیازهای معنوی بیماران توجه كرد:
كمك به آنها درایجادوتداوم ارتباط معنی دارباخداونددرهنگام رویارویی بامشكلات وتنشها.
حمایت ازآنهادربرقراری پیوندهای مذهبی وپرستش خداوند.
كمك به آنهادربیان ویاكشف احساسات مذهبی شان.
همه انسانها فطرتاً مومن هستند، حتی اگرادعایی برمذهبی بودن نداشته باشند. بنابراین نباید تصوركردكه اگربیماری ادعای لامذهب بودن دارد،نیازهای معنوی ندارد.
مذهب واعتقادات معنوی برتمام جنبه های زندگی فرد ازقبیل عادات روزانه، رفتارهای بازدارنده وتشویق كننده، مرجعی برای اندیشیدن درمورد خود و جهان، پذیرش حیات، با معنی و مفهوم انگاشتن زندگی، تقویت اعتقادات فرد برای ارزش گذاری خود، تشویق به واقع گرایی، آماده سازی فردبرای زندگی وامیدواری موثراست.
بنابراین اگربا یك بیماردرمنزل و یا بیمارستان سرو كاردارید وازاو مراقبت می كنید، به خاطر داشته باشید كه همواره حالات وروحیات معنوی اورا درتمام لحظات حمایت كنید. حتی وی را تشویق به انجام فعالیتهای مذهبی ودینی مانند خواندن نماز، دعاكردن، صدقه دادن، نذری دادن، خلوت كردن با خداو... نمایید.
درتمام لحظات بیماری (حتی دراتاق عمل) سعی كنیداشیا و وسایلی راكه ازنظراومقدس ومذهبی هستندازوی جدانسازید. این وسایل شاید درحد یك گردن بند مذهبی، یك تكه پارچه سبزمتبرك، یك كتاب دعای كوچك و... باشد.
سعی كنیددرتمام لحظات بیماری وی او را ازنظرعاطفی مورد توجه قراردهید و به اوبفهمانید كه چقدردوستش دارید و برای سلامتی اونگران هستید.
توصیه شده كه حتی اگربیمارشما بیهوش است، بربالین وی با صدای بلند دعا بخوانید و مرتباً دستها وصورت اورا لمس كنید. مطمئن باشید تأثیرصدای شما درحین خواندن دعا ولمس و اظهارمحبت شما به بیمارحتماً ازطرف وی احساس خواهدشد.
خواندن دعا ونمازنه تنها درحین بیماری بلكه به هنگام بروزشداند و مشكلات روزمره نیزتأثیر فراوانی درافزایش سطح روحیه شما در رویارویی مشكل دارد. برقراری پیوند مذهبی باخدا و ائمه به هنگام بروزمشكلات وتنشها باعث ایجاد دلگرمی واحساس داشتن پشتوانه های قوی مذهبی می گردد ، فرد را به حل مشكل امیدوارمی كند و نسبت به نیروهای ماوراء الطبیعه معتقدتر می سازد.
تقویت احساسات مذهبی موجب تقویت احساس توكل به لطف واحسان بی پایان آفریننده هستی شده وبه فرداین حس راتلقین میكند كه درجهان به این بزرگی او تنها نیست وهم او كه او را آفریده از وی دستگیری و مراقبت خواهد كرد واوهیچ گاه فراموش نخواهد شد.
ارتباط نزدیك با خدا وجهان معنویت به هنگام بروزمصائب وشدائد این تفكرمثبت را درهرفرد پاك وباایمانی القامی كند كه هیچ اتفاقی دراین جهان بی علت وحكمت نیست هرچقدر ما ازآن آگاه نباشیم وبه راستی ازپس هرسختی آسانی است وتنها با توكل به ذات مقدسش آشوب درون انسان ازاصل گسیخته، آرام خواهد شد.

فقیه توانمند و اصولی فرهیخته مرحوم آیة الله شیخ حسن صاحب کتاب شریف « معالم الاصول » و فرزند بزرگوار شهید ثانی قدس سره هر گاه به سفر حج می رفت ، به اصحاب خود می گفت :
از خدای عز و جل امید دارم که به زیارت جمال با کمال حضرت صاحب العصر و الزمان علیه السلام مشرف شوم زیرا که آن حضرت هر سال به حج تشرف می آورد .
در یکی از این سالها که وقوف عرفه را بجای آورد و خواست که در گوشه ای خلوت و با فراغ خاطر ، مشغول دعاهای روز عرفه گردد به یاران خود فرمود :
« از خیمه بیرون روید و بر در خیمه نشسته و مشغول دعا باشید » .
شیخ حسن به دعا و مناجات مشغول شد . در این اثناء شخصی نورانی ولی ناشناس داخل خیمه شد که شیخ او را نمی شناخت . تازه وارد سلام کرده و نشست .
او خود می فرمود : از آمدن او هیبت بر من غالب شد و مهبوت شدم و قدرت بر سخن گفتن نداشتم . پس او با من سخن گفت به کلامی که به یاد ندارم . سپس برخاست و چون از خیمه بیرون رفت چیزی که امید آن را داشتم ، به خاطرم رسید . با عجله تمام برخاستم . پس او را ندیدم و از اصحاب خود پرسیدم .
گفتند : ما کسی را ندیده ایم که داخل خیمه تو شده باشد .1

پی نوشت:

1 . سید نعمت الله ، حسینی ،مردان علم در میدان عمل ، ج 4 ، ص379 .

دعا در فرهنگ اسلامی از جایگاه بسیار والایی برخوردار است و از آن به عنوان سلاح مؤمن و یكی از بهترین راه‌های كمال و رسیدن به اهداف متعالی و ارتباط با خداوند متعال یاد شده است. در روایات معصومین و دستورات بزرگان، همواره توصیه به دعا كردن شده كه دعا در هر شرایط زمانی و مكانی و روحی افراد امكان پذیر و مؤثر است، امّا برخی از مكانها و زمانها با توجه به اهمیت آنها، جهت استجاب دعا تأثیر خاصی دارند و خداوند برخی از زمانها و مكانها را نسبت به دیگر مكانها و زمانها فضیلت و برتری داده است؛ مانند برتری شهر مكه نسبت به دیگر سرزمینها و فضیلت شب قدر نسبت به هزار ماه. خداوند این فضیلتها را برای آن قرار داده تا انسان بتواند با استفاده از آنها هرچه بهتر و بیشتر به خداوند تقرب جوید.
در این نوشتار، اول به مكان‌های مقدسی كه دعا در آن اوقات سفارش شده است، اشاره می‌كنیم سپس به بیان زمان‌های خاص دعا می‌پردازیم:

مكانهای دعا

1. مسجد: درباره فضیلت مسجد نسبت به سایر مكانها، امام صادق ـ علیه السّلام ـ می‌فرمایند: » رسول خدا ـ صلّی الله علیه و آله ـ از جبرئیل پرسید چه مكانی نزد خدا محبوب‌تر است. جبرئیل فرمود مساجد، و محبوبترین مردم اهل مسجد كسی است كه اول از همه داخل مسجد شود و آخر از همه خارج شود.[1]« دعا در مكان محبوب خدا به اجابت نزدیكتر است چنانكه »امام باقر وقتی حاجتی داشت به مسجد می‌رفت و دعا می‌كرد.[2]«
2. مسجد كوفه: این مسجد مكانی است كه سالكان و عارفان بسیاری با عبادت در آنجا، خود را به درجات بلند عرفانی رساندند. مسجدی است كه به فرموده امام صادق ـ علیه السّلام ـ »هزار نبی و هزار وصی در آن نمازگزارده‌اند.[3]« و علمای بزرگ شیعه عملا فضیلت این مسجد و تاثیر دعا و مناجات در آن را ثابت كرده‌اند.
3. مكه: مكه از ابتدای خلقت سرزمین برگزیده خداوند بوده است. برای همین خانه خدا در آن مكان مقدس بنا شده است و خداوند به درخواست حضرت ابراهیم، مكه را شهری امن برای ساكنان آن قرار داده است. ( بقره/126) و به خاطر فضیلتی كه دارد دارای احكام ویژه‌ای است و این فضیلت باعث استجابت دعا می‌شود چنانكه »امام رضا ـ علیه السّلام ـ در حالیكه اشاره به مكه و كوههای اطراف می‌كرد، فرمود: كسی در آن كوهها توقف نمی‌كند مگر اینكه دعایش مستجاب می‌شود لاكن دعای مومن در آخرتش اجابت می‌شود و دعای كافر در دنیایش.[4]
4. مسجد النبی: همانگونه كه مساجد نسبت به سایر اماكن برتری دارند، در میان مساجد نیز برخی از آنها نسبت به برخی دیگر برترند. از امام صادق ـ علیه السّلام ـ روایت است كه: » رسول اكرم فرمود نماز در مسجد من برابر است با هزار نماز در مساجد دیگر غیر از مسجد الحرام.[5]«
5. حرم امام حسین ـ علیه السّلام ـ: امام صادق ـ علیه السّلام ـ می‌فرمایند: » خداوند در روی زمین مكانهایی دارد كه دعا در آنها مستجاب می‌شود و حرم امام حسین ـ علیه السّلام ـ یكی از این اماكن است.[6]«
6. سرزمین عرفات: امیرمومنان ـ علیه السّلام ـ می‌فرمایند: »رسول خدا در حجة الوداع فرمود روز عرفه هنگام عصر خداوند به سبب اهل موقف عرفات، مباهات می‌كند و به ملائكه می‌فرماید به بندگانم نگاه كنید كه از اطراف عالم با تحمل سختی به اینجا آمده‌اند. آیا می‌دانید از من چه می‌خواهند؟ ملائكه گویند درخواست بخشش و مغفرت می‌كنند خداوند می‌فرماید گواه باشید كه آنها را بخشیدم[7]«

زمانهای دعا

زمانهای دعا به دو نوع تقسیم می‌شوند: نوع اول زمانهای نامتعین و نسبی كه در هر ساعت از شبانه‌روز می تواند پیش بیاید و بستگی به اعمال خود شخص یا حوادث پیرامون دارد.
دوم زمانهای متعین و خاص كه از طرف شارع معین شده است.

اول ـ زمانهای نامتعین:

1. بعد از نماز: بهترین وسیله تقرب به خدا، نماز است كه پیامبر آن را محراج مومن نامیده است و این از بهترین اوقات دعاست. امام باقر می‌فرمایند:» دعا بعد از نماز از نماز مستحبی بهتر است.[8]« به ویژه نمازظهر كه قرآن كریم در سوره بقره به صورت جداگانه آن را مورد تاكید قرار داده است.(بقره/238) پیامبر اسلام ـ صلّی الله علیه و آله ـ می‌فرمایند: » هنگام ظهر همه چیز پروردگار را تسبیح می‌كنند، پس خداوند در آن ساعت امر به نماز كرد و آن ساعتی است كه درهای آسمان گشوده است و بسته نخواهد شد تا بعداز نمازظهر و در آن ساعت دعا مستجاب می‌شود.[9]«
و از امام صادق ـ علیه السّلام ـ روایت است كه: »وقتی پدرم می‌خواست حاجتی طلب كند هنگام ظهر آن را طلب می‌كرد.[10]«
2. هنگام قرائت قرآن: تلاوت قرآن، گوش دادن به سخنان خداوند متعال است و خداوند كریم‌تر از آن است كه در مقابل به سخن بنده خود توجه نكند. امیرمومنان ـ علیه السّلام ـ توصیه به دعا در چهار وقت می‌فرمایند كه یكی از آنها هنگام تلاوت قرآن است.[11]
3. دعا قبل از بلا: انسان باید همیشه پروردگار خود را به یاد داشته باشد و با توكل بر او همه كارهای خود را انجام دهد. اما معمولا انسان در وقت راحتی خدا را فراموش می‌كند و در حال سختی و ناچاری به یاد او می‌افتد مثل اینكه خدا فقط خدای سختی‌ها و مشكلات است در حالیكه در راحتی‌ها به یاد خدا بودن، باعث جلب توجه خداوند در سختی‌ها می‌شود. امام صادق ـ علیه السّلام ـ می‌فرمایند: » كسی كه قبل از نزول بلا دعا كند، هنگام بلا دعایش مستجاب می‌شود و به آسمان می‌رود و ملائكه گویند این صدا آشناست. و كسی كه قبل از گرفتاری و بلا دعا نكند، دعایش هنگام بلا مستجاب نمی‌شود و ملائكه گویند این صدا را نمی شناسیم.[12]«

دوم- زمانهای متعین:

1. چهار وقت روز: امام صادق ـ علیه السّلام ـ می‌فرمایند: دعا در چهار وقت به اجابت می‌رسد: قبل از اذان صبح، بعد از طلوع فجر، بعدازظهر و بعد از مغرب[13]« دعا در هر یك از این چهار وقت در امر خاصی تاثیر بیشتری دارد. چنانكه امام صادق ـ علیه السّلام ـ می‌فرمایند: » بعد از طلوع فجر تا طلوع خورشید مخصوص تقسیم رزق و روزی است.[14]«
2. روز جمعه: حضرت علی ـ علیه السّلام ـ می‌فرمایند:» روز جمعه بر درگاه خدا تضرع و بسیار دعا كنید و از خداوند طلب بخشش و رحمت كنید. خداوند در این روز دعای هر مومنی را اجابت می‌كند.[15]« و امام صادق(و یا امام باقر ـ علیه السّلام ـ) می‌فرمایند: » گاهی بنده مومن از خداوند حاجتی طلب می‌كند و خداوند برآوردن حاجت او را تا روز جمعه به تاخیری می‌اندازد.[16]«
3. شب عید قربان و اول رجب: امیر مومنان ـ علیه السّلام ـ می‌فرمایند: » من تعجب می‌كنم از كسی كه در چهار شب از سال، فارغ از عبادت باشد: شب عید فطر، شب عید قربان، شب نیمه شعبان و شب اول رجب[17]«
4. روز عرفه: امام سجاد ـ علیه السّلام ـ می‌فرمایند: » عصر روزعرفه خداوند ملائك را به آسمان دنیا نازل می‌كند و به آنان می‌فرماید: به بندگانم نگاه كنید كه با سختی و زحمت به سوی من آمده اند و به آنان پیام فرستاده ام كه مرا بخوانید و از من درخواست كنید من شما ملائك را شاهد می‌گیرم كه همین امروز دعای آنان را اجابت كنم.[18]«
5. نیمه شعبان: شب نیمه شعبان از شبهای بافضیلت سال است كه با ولادت امام زمان(عج) بر فضل و بركت آن افزوده شد. امام صادق ـ علیه السّلام ـ می‌فرماید: » پدرم فرمود این شب، بعد از شب قدر برترین شب سال است. در این شب خداوند از روی فضل و كرم به مردم نظر می‌كند و بندگان خود را می‌بخشد پس دراین شب برای رسیدن به خدا بسیار تلاش كنید. شبی است كه خداوند بر خود فرض كرده كه دعاكننده‌ای را ناامید برنگرداند مادامی كه معصیت و گناه طلب نكند.[19]« و امام رضا در فضیلت این شب فرمودند: » شبی است كه خداوند بندگان خود را از آتش می‌رهاند و گناهان بزرگ را می‌بخشد. پدرم می‌فرمود دعا در این شب مستجاب است.[20]« و سیره معصومین شب زنده‌داری و مناجات در این شب بوده است چنانكه امام سجاد این شب را سه قسم می‌كرد: قسمتی را نماز می‌خواند، قسمتی را دعا می‌كرد و اهل خانه ‌آمین می‌گفتند سپس استغفار می‌كرد و از خدا بهشت طلب می‌كرد و این كار تا طلوع فجر ادامه داشت.[21]«
6. شب عید فطر: یك ماه مهمانی خدا و دوری انسان از بسیاری از گناهان و تابیدن نور الهی بر دل بندگان در شبهای قدر انسان را به خالق خود نزدیك می‌كند و این از بهترین اوقات دعاست.
در این شب پاداش عمل یك ماه بندگان داده میشود. پیامبراسلام می‌فرمایند:»وقتی شب‌ عیدفطر فرا می‌رسد- كه به آن شب پاداش گویند - خداوند اجر عاملین را می‌دهد ولی بدون حساب.[22]« در این حال دعا می‌تواند باعث جلب رضایت الهی و دریافت پاداش بیشتر شود. از امام رضا ـ علیه السّلام ـ روایت است» در سه شب روزیها و مرگها و مقدرات یك سال تقسیم می‌شود. شب بیست و سوم ماه مبارك رمضان، نیمه شعبان و شب عید فطر.[23]«
7. ماه مبارك رمضان: ماه مبارك رمضان، ماه رحمت خداست كه درهای بهشت باز و درهای جهنم بسته است. ماهی است كه خداوند بركات خود را بر بندگان نازل می‌كند و همه آنان را مهمان سفره فضل و كرم خویش می‌نماید و میزبان هرچه در توان دارد مهمان خود را شاد و راضی نگه می‌دارد. و برآوردن تقاضای مهمان را بر خود وظیفه می‌داند.
بنابراین ماه مبارك رمضان از بهترین فرصتهای طلب حاجت از خداوند متعال است. امیر مومنان ـ علیه السّلام ـ می‌فرمایند: » در ماه رمضان بسیار دعا كنید.[24]«
و رسول خدا می‌فرمایند: »دعا در ماه رمضان مقبول است.[25]«
8. شب قدر: امام صادق ـ علیه السّلام ـمی‌فرمایند: » شب قدر، قلب ماه رمضان است.[26]شبی است كه از هزار ماه بهتر است و به بیان امام صادق ـ علیه السّلام ـ: »شبی كه عمل درآن بهتر است از عمل در هزار ماهی كه شب قدر در آن نباشد.[27]« دعا در این شب به سبب فضیلتی كه دارد هم به اجابت نزدیكتر است و هم می‌تواند سرنوشت یك سال انسان را با خیر و عافیت رقم زند چنانكه امام باقر ـ علیه السّلام ـ می‌فرمایند: »در شب قدر همه مسائل مربوط به یكسال تا شب قدر دیگر مقدر می‌شود. مسائلی همچون خیر و شر، طاعت و معصیت، ولادت و مرگ یا رزق و روزی. پس هرچه درآن سال مقدر شود حتمی است و قطعا محقق خواهد شد.[28]«

پی نوشت:

[1]. همان، ج 3، ص 489.
[2]. همان، ج 2، ص 477.
[3]. همان، ج 3، ص 492.
[4]. میرزا جواد ملكی تبریزی، المراقبات، ص 208.
[5]. شیخ كلینی، كافی، ج 4. ص 556.
[6]. ابن فهد حلی، عده الداعی، ص 57.
[7]. علامه مجلسی، بحارالانوار، ج 96، ص 49.
[8]. شیخ حر عاملی، وسائل الشیعه، ج 6، ص 437.
[9]. قطب الدین راوندی، فقه القرآن ج 1، ص 114.
[10]. شیخ كلینی، كافی، ج 2، ص 477.
[11]. شیخ كلینی، كافی، ج 2، ص 477.
[12]. شیخ كلینی، كافی، ج 2، ص 472.
[13]. همان، ص 477.
[14]. همان، ص 478.
[15]. قطب راوندی، الدعوات، ص 36.
[16]. شیخ حر عاملی، وسائل الشیعه، ج 7، ص 381.
[17]. علامه مجلسی، بحارالانوار، ج 88، ص 122.
[18]. علامه مجلسی، بحارالانوار، ج 96، ص 254.
[19]. همان، ج 94، ص 85.
[20]. همان، ج 94، ص 84.
[21]. همان، ج 80، ص 115.
[22]. علامه مجلسی، بحارالانوار، ج 93، ص 337.
[23]. همان، ج 88، ص 123.
[24]. شیخ صدوق، من لا یحذره الفقیه، ج 2، ص 108.
[25]. همان، ج 2، ص 98.
[26]. شیخ كلینی، كافی، ج 4، ص 65.
[27]. شیخ كلینی، كافی، ج 4، ص 57.
[28]. همان، ص 157.

عرفه، روز دلدادگی

شانه‏های متلاطم امروز، از مرور اشک‏های حسین علیه‏السلام آمده است. گُلِ آوایی در رگانِ لحظه‏های دشت جاری است. هوای تب‏دارِ عشق از دلِ کلمات عرفات برمی‏خیزد. هر واژه، قطعه فراگیر شوق و دریایی پر از مرهم بر کویر دلتنگی‏ها است. عرفه، سرمایه معنویِ حاصل از سوز و گدازهای حسین علیه‏السلام است. بضاعت خیسِ دلدادگی و وصالِ در دسترس است. معبودا! پاره‏های دل ما را با حاضران در وادی آسمانی عرفات، قرین ساز و با قلم گرفتن بر خطاهای دیروز، این قطراتِ اُنس را رهتوشه فردای معادمان کن.

دیدگاه بزرگان نسبت به نیایش

امام خمینی (رحمت ‏الله علیه) دعا و نیایش را منشأ حرکت و رهایی از ظلمت می‏داند و می‏فرماید: «توجه به مبدأ موجب می‏شود که انسان علاقه‏اش به خود کم شود و نه تنها مانع فعالیت نمی‏شود، بلکه فعالیت هم می‏آورد... . ادعیه انسان را از ظلمت نجات می‏دهد.» از نگاه استاد شهید مطهری رحمت ‏الله علیه ، نیایش راستین به مشاهده لطف الهی و تماس مستقیم با ذات حق تعالی خواهد انجامید. علامه محمدتقی جعفری رحمت ‏الله علیه نیز چنین می‏نگارد: «اگر می‏خواهید تمام شئون زندگیِ شما اصالتی به خود گرفته و قابل تفسیر بوده باشد، بروید دمی چند در حال نیایش باشید.» نکته قابل توجه اینکه هر چه میزان معرفت در انسان فزون‏تر باشد، پرواز در آسمان عرفان و نیایش سبکبال‏تر صورت می‏گیرد. امام حسین علیه‏السلام فاتح قلّه‏های نیایش، اوج عرفان و معرفت را در زمینه‏های حرکت و پویایی، تماس با حق و اصالت‏بخشی به زندگی در دعای پرنغز عرفه به نمایش گذاشته و با این شناخت والا، عالمیان را در حسرت عشقِ خود گداخته است.

نیایش در ادب پارسی

نیایشْ‏گران پاک‏سیرت با سُرایش زمزمه‏ها و نجواهای جاودانه و واداشتن واژه‏ها به کُرنش رویاروی حق، خداپسندانه‏ترین زندگی و پربهاترین شیوه بندگی را برای خویش پی‏ریزی کردند:
دل گفت وصالش به دعا باز توان یافت عمری است که عمرم همه در کار دعا رفت
از دیرباز شاعران پارسای پارسی‏زبان، دیوان خویش را به زیور نیایش آراسته‏اند و «با نامِ بهترین سرآغاز» دیباچه سخن را از جنبه‏های درخشانِ مناجات معطّر ساخته‏اند. ابیاتی از این دست فراوانند:
از تو عذر گناه می‏خواهم
چون تو گفتی: بخواه، می‏خواهم
مگرم رحمت تو گیرد دست
ورنه اسباب ناامیدی هست
گر ببخشی تو، جای آن دارم
ور بسوزی، سزای آن دارم
ضمیرم را سپاس اندیشه گردان
زبانم را ستایش پیشه گردان
حتی راز و نیاز به گونه نثر مسجّع نیز در ادبیات غنی و جذّاب ما توجه بسیاری از سوته‏دلان را به خود معطوف داشته است که با دلنوشته‏های پرگداز و ماندگار خواجه عبداللّه همراه شوند و بگریند که «الهی آن ده که آن به».

استجابت دعا

از کتاب‏های شریف روایی، سخنان گهربار و ارزنده پیشوایان دین در زمینه استجابت دعا به دست می‏آید که می‏توان فهرست‏وار تحت عناوین زیر به برخی از آنها اشاره کرد: شرایط استجابت دعا عبارتند از: شناخت خدا، عمل شایسته، غذای حلال و حضور قلب؛ موانع استجابت دعا عبارتند از: گناه و منافات داشتن با حکمت خداوندی؛ انواع اجابت دعا عبارتند از:به گونه ذخیره شدن، به صورت برآورده شدن در دنیا و از راه دفع بلا. سخن اساسی اینکه نیایش‏هایی که به استجابت نمی‏رسد، نمی‏تواند دلیلِ بیهوده بودن نیایش باشد؛ زیرا خودِ یاری‏طلبی و تقاضای مطلوب از بارگاه خداوندی، موجب نزدیکی به خداست که نوعی از کمال به شمار می‏آید.

عرفات، پذیرای نیایش‏های حسینی

عرفات، منطقه‏ای خارج از محدوده حرم و در شرق مکه با مساحت حدود هجده کیلومتر مربع است. در شمال شرقی عرفات، جبل الرحمه (کوه رحمت) است که روایت شده رسول خدا صلی‏الله‏علیه‏و‏آله خطبه حجة الوداع را بر فراز آن ایراد فرمود. سرور آزادگان جهان، حسین بن علی علیه‏السلام دعای جاودانه خویش را در دامنه این کوه خواند. عرفات همچون رصدگاهی است که رو به بی‏نهایت نصب شده است و نیایش‏کنندگان، با دوربین‏های مختلفی آن بی‏نهایت را نظاره کرده‏اند. سلام بر عرفات، صحرای شورگستر سرشار از عشق که پذیرایِ نیایش‏های حسینی است و درود بر دل‏های کربلاییِ حاجیان که از زمزمه‏های اشکبارشان، آن بیابان، عطر بارانِ معرفت گرفته است.

تداعی رحمت

عرفه و عرفات، تداعی‏بخش رحمت و آمرزش است. در روایتی، بزرگ‏ترین جُرم برای آن گروه از اهلِ عرفات در نظر گرفته شده که از عرفات باز می‏گردند و گمان می‏کنند مورد بخشش قرار نگرفته‏اند.
در این زمینه، متون روایی دریچه‏های روشن امید را چنین می‏گشایند که پس از گذشتِ ماهِ مبارک رمضان و آمرزیده نشدن شخص، او می‏تواند از فرصت روز عرفه با شرایط کامل آن برای آمرزش خویش بهره بَرَد. بر هیچ‏کس پوشیده نیست که این جایگزینی، بر مقام ویژه عرفه دلالت می‏کند.

عرفه، یادآور نیازهای عزتمند

بارها در نماز، دلاویز و سرمستِ توحید، خدا را بی‏نیاز خوانده‏ایم. روز عرفه نیز همه در کنار هم، هر یک به نوع و درجه‏ای سهیم بودن خود را در نیازمندی اشک می‏ریزیم. چه‏قدر عزیزند این نیازها. می‏توان از نَفَس‏های این خیلِ نیازمند، عزّت را استشمام کرد؛ عزّتی که تنها رو به درگاهِ اوست. کسی که دستان پُرِ عرفه را فراموش کند، محرومیتِ واقعی را ضمیمه خویش کرده است. هم از این روست که زینت عبادت‏کنندگان ـ امام سجاد علیه‏السلام ـ به سائلی که روز عرفه گدایی می‏کرد، فرمود: «وای بر تو! آیا در چنین روزی دست نیاز به سوی غیر خدا دراز می‏کنی. در چنین روزی برای کودکانِ در رَحِم امید سعادت می‏رود».

کوچه‏ای از جنس عرفات

روز نهم ذیحجّة فرا رسیده است.اکنون وقت آن است که خود را طاهر کنی؛ چرا که خداوند تو را در این روز به عبادت و اطاعت خود خوانده است. «امروز شیطان، خوارترین و حقیرترین موجود است. روزی است که خداوند روزی و فضلش را برای بچه‏های درشکم نیز قرار می‏دهد».
پس بیا، هر چند پریشان و پشیمان باشی.آری جایگاه ناگفته‏ها، مقدس‏ترین کوچه اجابت است؛ کوچه‏ای از جنس عرفات. بیا و اشکی بریز که جانت موطن آن شود. در این سرزمین وقوفی کن و تنها سرمایه، یعنی سرشک دیده‏ات را سلاح خویش قرار بده و با تمام وجود لبیک بگو.

عرفه، روز پیوند

روز عرفه را روز نیایش و مناجات با خالق هستی نامیده‏اند؛ چرا که سلاح و سپر بنده مؤمن، دعاست و خداوند دعا را عبادت قرار داده تا با آن، بلای نازل و غیر نازل برگردانده شود. انسان، با دعا به خدای خویش نزدیک‏تر می‏شود. عرفه نیز روز نیایش نامیده شده است؛ چرا که درهای رحمت الهی بر روی همه بندگان به ویژه گنهکاران گشوده است و همه گنهکاران در این روز، چشم امید خود را به خدای خود دوخته‏اند و از دنیا بریده و به خدا نزدیک می‏شوند. در این روز دعا به استجابت نزدیک است و هر ناامیدی، امیدوار بر در خانه الهی دست‏هایش را به دعا باز می‏کند.

عرفات، سرزمین دعا

عرفات مکانِ دعاست. در خبر است که خدای سبحان در این روز به ملائکه می‏گوید:«ای فرشتگان من، آیا بندگان و کنیزانم را می‏بینید که از گوشه و کنار دنیا، ژولیده موی و غبارآلوده آمدند. آیا می‏دانید چه می‏خواهند؟» فرشتگان عرضه می‏دارند از تو در خواست آمرزش دارند. پس خدای می‏فرماید: «شاهد باشید که من ایشان را آمرزیدم». نیز روایت شده که: گناهانی هستند که جز در عرفه و مشعر بخشوده نمی‏شوند. خدای تعالی فرمود: «وقتی از عرفات روانه شدید، در مشعر خدای را یاد آورید؛ زیرا شب مشعر، از شب‏های بیدار ماندنی است».

حضرت امام حسین علیه‏السلام و عرفه

یکی از آداب روز عرفه، خواندن دعای این روز است که از لبان مبارک امام حسین علیه‏السلام جاری شد. حضرت در این دعا پس از حمد و ثنای خداوند متعال و ذکر نعمت‏های او، با حالت تضرع و خشوع از او می‏خواهد که:«ای خداوند، بر محمد و آل برگزیده او درود فرست و به عفو و گذشتت گناهان ما را بپوشان... برای ما ای خدا در این شب، بهره‏ای از هر خیری که میان بندگانت قسمت می‏نمایی قرار بده، به همراه نوری که به آن هدایت فرمایی، رحمتی که آن را بگسترانی، برکتی که آن را نازل کنی، عافیتی که می‏پوشانی و روزی‏ای که گسترده می‏کنی، ای مهربان‏ترین مهربانان».

کیفیت دعا

خواستن از پروردگار و دعا نمودن، آدابی دارد که رعایت آن، ضمن ایجاد فضای معنوی، در برآورده شدن حاجت نیز مؤثر است. شایسته است دعا کننده، پاکیزه و با طهارت باشد و از بوی خوش استفاده کند. بعد به طرف قبله بایستد و صدقه دهد و بداند که خداوند فرموده است: «به من ایمان آورند (که دعایشان را اجابت کنم)، و به یقین بدانند که من بر برآوردن درخواستشان قدرت دارم.» رسول خدا صلی‏الله‏علیه‏و‏آله هم فرمود: خدای تعالی می‏فرماید: «هر کس مرا بخواند و بداند که سود و زیانش به دست من است، دعایش اجابت می‏شود».

راه دعا

شخصی از امام جعفر صادق علیه‏السلام پرسید: چرا دعا می‏کنیم، ولی اجابت نمی‏شود؟ امام فرمود: آیا نظر تو این است که خدای تعالی خلف وعده کرده است؟ گفت: خیر. حضرت فرمود: پس برای چه اجابت نمی‏شود؟ گفت: نمی‏دانم. فرمود: هر کس اطاعت اوامر الهی کند، پس او را از راه دعا بخواند، خدای تعالی اجابت می‏کند. مرد پرسید: راه دعا کدام است؟ فرمود: دعا را به ستایش و حمد خدای شروع می‏کنی و نعمت‏هایی را که به تو داده یاد آور می‏شوی، سپس شکرش می‏نمایی. آن گاه بر پیامبر و آلش درود می‏فرستی و سپس یادآور گناهانت می‏شوی و بدان اقرار می‏کنی و بعد از آنها استغفار می‏نمایی. این راه دعاست.

عرفات سرزمین صعود

عرفات، سرزمین شناخت و نخستین سرزمین هبوط و صعود دوباره انسان است. سرزمین آدم و ابراهیم علیهماالسلام و محمّد صلی‏الله‏علیه‏و‏آله ، سرزمین تجلّی کامل جبرئیل بر پیغمبر. سرزمین برّ و برهوت، بی‏هیچ نشانه و ساختمانی. در اینجا انسان است و آسمان و زمین. عصر درخشنده بازگشت و توبه و انابه. در اینجا آدمی در هاله‏ای از عظمت و سکوت، الهام و معنویّت، اندیشه و تأمّل، راز و نیاز و مناجات، و دعا و عبادت محو می‏شود. پیغمبر فرمود: «الحَجُّ عرفه؛ حج همان عرفه است.» اما باید دانست که رسیدن به درگاه وصال حضرت حق، مکان و زمان نمی‏شناسد و در محدوده این دو نیست. ما نیز از زیر آسمان خداوند می‏توانیم به او برسیم؛ چرا که در عرفه، هر زمینی عرفات است.
عرفات است وادی ایمن
نیست جای کمند اهریمن
باید آنجا وقوف بنمایی
سر تسلیم بر زمین سایی
خلوت عشق کن در این صحرا
می‏دهد بوی یوسف زهرا

دعای عرفه منشور جاویدان توحید

عرفه روز دعا و روز نیایش و مناجات با پروردگار عالمیان است، دعائی که طبق فرموده علی(ع) همه هستی انسانهاست. اساساً انسان از خودش چیزی ندارد و در این عالم او فقط مالک دعاست. علی(ع) با اشاره به این معنی در دعای کمیل می‏فرماید: یا سریع الرّضا اغفر لمن لایملک الّا الدّعا؛(1) دعا تنها وسیله و ابزار در دست انسان است و او با همین سلاح می‏تواند به خواسته‏هایش برسد که همان سلاح انبیاء است. امام رضا(ع) فرمود: «علیکم بسلاح الانبیاء؛(2) بر شما باد که خود را به سلاح انبیاء مجهز کنید» و توضیح می‏داد که آن سلاح همان دعاست. امام حسین(ع) ناتوانترین مردم را کسی می‏داند که از دعا کردن عاجز باشد و می‏فرماید: اعجز النّاس من عجز عن الدّعاء؛(3) به همین جهت در روز عرفه گرچه روزه گرفتن مستحب است امّا به خاطر اهمیت آن فرموده‏اند که اگر روزه موجب ضعف می‏شود و از دعا کردن باز می‏دارد دعا خواندن بر روزه تقدم دارد.(4)
یکی از زیباترین و شیرینترین دعاها مناجات امام حسین(ع) در روز عرفه می‏باشد. آن‏حضرت در این دعای پرمحتوا و شیوا که در عصر روز عرفه و مناسبترین وقت دعا عرضه شده است، عالیترین مضامین توحیدی را در قالب کلماتی دلنشین بیان می‏کند. روح عرفان و معرفت در عرصه توحید الهی در فرازهای مختلف این دعا موج می‏زند و سالکان راه حقیقت را در طی مراحل سیر و سلوک استوارتر، مصمم‏تر و مشتاق‏تر می‏سازد. امام حسین(ع) این مناجات عاشقانه را در فضائی معنوی و در کنار کعبه مقدسترین جایگاه مسلمانان و با دلی پرسوز و چشمانی اشکبار قرائت کرده و به عنوان منشور جاویدان توحید برای اهل ایمان به یادگار گذاشته است.
به حقیقت می‏توان گفت که اگر از آن بزرگوار به غیر از همین مناجات سخن دیگری برای رسیدن به حق و معرفت الهی
به جای نمانده بود اهل عرفان و ایمان را همین کلمات عارفانه و حیاتبخش بس بود در حالی که دعای عرفه بخش اندکی از معارف بلند و اندیشه‏های عبادی، عرفانی، اجتماعی و سیاسی حضرت اباعبداللّه الحسین(ع) را به پیروان حقیقت جوی آن حضرت ارائه می‏کند.
حضرت آیت اللّه جوادی آملی در مورد این دعای دلنشین و انسان ساز می‏نویسد: مهمترین نیایشی که جنبه سیاسی، عبادی حج و زیارت را به خوبی تبیین می‏کند دعای عرفه عارف معروف در بین اهل معرفت و سیر شاهدان کوی شهود و شهادت، سالار جانبازان میدان نبرد توحید علیه طاغوت، و سرور پاکان و آزادگان، در ساحت فضیلت حضرت حسین بن علی(ع) است. این دعا هم دستور کفر ستیزی و راه طاغوت زدایی و رسم سلحشوری و سنت سرکوبی جنایتکاران را ارائه می‏کند و هم ستایش حکومت اسلامی و تقدیر دولت مکتبی و ظهور ولایت الهی را نشان می‏دهد و هم
تجلی هستی و ذات اقدس خداوند و ظهور گسترده و همه جانبه آن ذات مقدس و خفای هرچه غیر اوست در پرتو نور او و پی‏بردن به او از خود او به غیر او بها ندادن و غیر او را به او شناختن و ذاتش را عین شهود و مستغنی از استشهاد دانستن را تفهیم می‏کند.(5)

فرجام ستمگران

امام در نخستین فرازهای دعا بعد از حمد و ثنای الهی و شمارش صفات جمیل حضرت حق می‏فرماید: هو للدّعوات سامعٌ و للکربات دافعٌ و للدّرجات رافعٌ و للجبابرة قامعٌ فلا اله غیره؛او نیایش دعا کنندگان را می‏شنود و گرفتاری‏هایشان را رفع می‏کند و درجات آن را بالا می‏برد و جبّاران و ستم‏گران را ریشه کن و سرکوب می‏سازد چرا که هیچ معبود حقی به غیر از او نیست.
حضرت ابا عبداللّه ستم گران را به عنوان مهمترین مانع راه سعادت و توحید بیان می‏کند و تا فرهنگ ظلم و ستم و قدرت بیداد حاکم باشد مردم نخواهند توانست به سوی کمال قدم بردارند. برای همین یکی از سنت‏های الهی در طول تاریخ مجازات ستم پیشه‏گان بوده است. قرآن در این زمینه می‏فرماید: فلمّا نسوا ماذکّروا به فتحنا علیهم ابواب کلّ شی‏ءٍ حتّی اذا فرحوا بما اوتوا اخذناهم بغتةً فاذا هم مبلسون؛(6) هنگامی که «ستمگران نعمتها و اندرزهای ما را» فراموش کردند ما نخست درهای نعمت را به رویشان گشودیم و آنان کاملاً خوشحال شده (و به آن دل بستند) امّا ناگهان (حال) آنها را گرفتیم و همگی مأیوس و ناامید شدند. فقطع دابر القوم الّذین ظلموا؛(7) و به این ترتیب دنباله زندگی ستم پیشگان بریده شد. به گفته صائب تبریزی:
ظالم به ظلم خویش گرفتار می‏شود
از پیچ و تاب نیست رهائی کمند را
شوق و افتخار به مقام بندگی
سعدی تو کیستی که دم دوستی زنی
دعوی بندگی کن و اقرار چاکری
بی تردید اگر انسانها مقام و موقعیت خویش را در برابر آفریدگار هستی دریابند و با کمال بندگی به آن اعتراف کنند هرگز از موازین و حدود الهی پافراتر نخواهند گذاشت و به حقوق دیگران نیز بی‏اعتنائی نخواهند کرد شناخت مقام عبودیت در مقابل حضرت رب الارباب و رعایت حدود آن بنده را به مقامات عالی انسانی نائل کرده و او را به اوج افتخار خواهد رسانید.
گر تو خواهی حرّی و آزادگی
بندگی کن بندگی کن بندگی
از خودی بگذر که تا یابی خدا
فانی حق شو که تا یابی بقا
حضرت امام حسین(ع) در بخش دیگری می‏فرماید: «اللّهم انّی ارغب الیک و اشهد بالرّبوبیّة لک مقرّاً بانّک ربّی و الیک مردی ابتدأتنی بنعمتک قبل ان اکون شیئاً مذکورا؛ خداوندا! من مشتاق تو هستم و به ربوبیت تو گواهی می‏دهم بارالها! من اقرار می‏کنم که تو پروردگار منی و بازگشت من به سوی تو خواهد بود. خداوندا (تو آنقدر مهربان و رئوف هستی که) قبل از آنکه من چیزی قابل ذکر باشم مرا نعمت وجود و هستی بخشیدی!». حضرت علی(ع) نیز در این زمینه مقام بندگی را تبیین کرده و آنرا بالاترین افتخار انسانی قلمداد می‏کند و می‏فرماید: «الهی! کفی بی عزّاً ان اکون لک عبدا و کفی بی فخراً ان تکون لی ربّا؛(8) خدایا این عزت و شکوه مرا بس که عبد تو باشم و این افتخار و سعادت مرا کافی است که تو پروردگار من باشی».

سپاس از فضای توحیدی

امام حسین(ع) از والاترین نعمتهای الهی پرورش در فضای عطرآگین توحیدی و حکومت الهی می‏شمارد. چرا که یکی از مؤثرترین عوامل تربیتی و تأثیرگذار در شخصیت انسانی محیط و جامعه ایست که در آن گام می‏نهد. هر فردی که در خانواده‏ای و محیطی سالم به دنیا آمده و پرورش می‏یابد شایسته است که اوّلاً از خداوند متعال و ثانیاً از والدین و دست اندرکاران و مربیان و عوامل به وجود آورنده چنین جامعه و فضای سالم سپاسگزار و ممنون باشد. چرا که اگر این بستر مناسب برای رشد صحیح شخصیت انسانها فراهم نمی‏شد معلوم نبود که سرنوشت آنان چگونه بوده و به کجا منتهی می‏گشت. به همین جهت انسانهای حق شناس همواره از خداوند متعال و پدر و مادر و مربیان و عواملی که موجب شده‏اند آنان در فضائی آکنده از کمالات و معنویات رشد یافته و نفس بکشند شکرگزاری می‏کنند. حضرت با تبیین این واقعیت می‏فرماید: «لم تخرجنی لرأفتک بی ولطفک لی و احسانک الیّ فی دولة ائمة الکفر الّذین نقضوا عهدک و کذّبوا رسلک لکنّک اخرجتنی للّذی سبق لی من الهدی؛ بارالها! از نشانه‏های لطف و احسان تو بر من اینکه مرا در فضای حکومت سردمداران کفر و شرک به دنیا نیاوردی آنانکه عهد تو را شکسته و پیامبرانت را تکذیب کردند بلکه مرا در عصر هدایت و روزگار معرفت (توسط پیامبر خاتم(ص)) به وجود آوردی!».

نعمتهای بی‏شمار

سپاس و شکر به درگاه حضرت حق از جمله خصلت‏های اولیاء الهی و بندگان شایسته است. پیشوای سوم در مقام سپاس و قدردانی از نعمتهای فراوان الهی می‏فرماید: «فایّ نعمک یا الهی احصی عدداً و ذکراً ام ایّ عطایاک اقوم بها شکراً و هی یا ربّ اکثر من ان یحصیها العادّون او یبلغ علماً بها الحافظون؛ بارالها! کدامیک از
نعمتهای فراوان ترا می‏شود ذکر کرده و به شمار آورد. یا کدامیک از بخششها و عطایای بی‏حد ترا می‏شود سپاس گفت در حالی‏که حساب آنان از دست حسابگران و آمار نگاران بیرون است.» امام در فراز دیگری به ناتوانی بندگان در ادای شکر و سپاس الهی پرداخته و عرضه می‏دارد: «لوحاولت و اجتهدت مدی الاعصار و الاحقاب لو عمّرتها ان اؤدّی شکر واحدةٍ من انعمک ما استطعت ذلک الّا بمنّک الموجب علیّ به شکرک آنفاً جدیداً؛ خداوندا! اگر من در طول عصرها و قرنها عمری داشته باشم و تلاش کنم که شکر یکی از نعمتهایت را بجای آورم نخواهم توانست مگر به عنایت و فضل تو که آن هم نیز شکری جدید لازم دارد.»
و سعدی این مضمون را چه زیبا سروده است:
فضل خدای را که تواند شمار کرد؟
یا کیست؟ آنکه شکر یکی از هزار کرد؟
آن صانع قدیم که بر فرش کاینات
چندین هزار صورت الوان نگار کرد
ترکیب آسمان و طلوع ستارگان
از بهر عبرت نظر هوشیار کرد
بحر آفرید و برّ و درختان و آدمی
خورشید و ماه و انجم و لیل و نهار کرد
الوان نعمتی که نشاید سپاس گفت
اسباب راحتی که نشاید شمار کرد
آثار رحمتی که جهان سر بسر گرفت
ما را به حسن عاقبت امیدوار کرد
چندین هزار منظر زیبا بیافرید
تا کیست کو نظر ز سر اعتبار کرد
شکر کدام فضل بجای آورد کسی؟
حیران بماند هرکه در این افتکار کرد.
توحید گوی او نه بنی آدمند و بس
هر بلبلی که زمزمه برشاخسار کرد(9)

خواسته‏های حیاتبخش

امام بعد از اشاره به نعمتهای بی‏حد و حصر الهی و ناتوانی بندگان در شکرگزاری از آن به درخواست‏های مشروع خویش پرداخته و شیوه دعا کردن و از خدا خواستن را به ما می‏آموزد. مقام خشوع و خضوع در مقابل حق، سعادت و نیک بختی بر اساس تقوا و طاعت، سرنوشت مبارک و خوشایند، کسب رضایت حق، غنای در نفس، یقین قلبی، اخلاص در عمل، روشنائی و بینائی بصیرت در دین، بهره‏مندی از اعضا و جوارح، یاری در مقابل ستم گران، پیروزی بر دشمنان و اجابت دعاها بعنوان چشم روشنی، رفع غم و غصه، پوشیدن عیبها، بخشش گناهان، خوارکردن وسوسه گران و شیاطین، آزادی ذمّه از حقوق دیگران، عطای بهترین و عالیترین درجه اخروی و دنیوی بخشی از خواسته‏های حضرت اباعبداللّه (ع) از درگاه حضرت پروردگار در این دعا می‏باشد.
حضرت در این فرازهای از دعای عرفه علاوه بر چگونه خواستن و چه چیزهائی را از خدا خواستن، به ما می‏فهماند که آنچه را که نیاز دارید از درگاه ربوبی بخواهید به زبان بیاورید چرا که این از شرایط و آداب دعا است و به اجابت نزدیکتر می‏باشد. امام صادق(ع) فرمود: «انّ اللّه تبارک و تعالی یعلم ما یرید العبد اذا دعاه، ولکنّه یحب ان تبث الیه الحوائج فاذا دعوت فسمّ حاجتک؛(10) خداوند تبارک و تعالی آنچه را که در دل دارید می‏داند امّا دوست دارد که آنرا بر زبان بیاورید و نیازهایتان را به درگاهش اطلاع دهید. پس هرگاه دعا می‏کنید نیازها و خواسته‏های خود را یک به یک بشمارید».

در اوج عرفان

امام در این مناجات آن چنان عاشقانه و عارفانه سخن می‏گوید که دل هر حقیقت جوی عارف را به شوق آورده و به سوی خداوند جلب می‏کند. آن حضرت با زیباترین واژه‏های انسانی راز و نیاز می‏کند و عالیترین ارتباط عرفانی را به نمایش می‏گذارد: «ایکون لغیرک من الظّهور ما لیس لک حتی یکون هو المظهر لک، متی غبت حتّی تحتاج الی دلیلٍ یدلّ علیک و متی بعدت حتّی تکون الآثار هی الّتی توصل الیک؟(11)؛ معبودا! آیا برای غیر تو ظهوری هست که برای تو نیست تا آن تو را آشکار و ظاهر سازد؟ خدایا! تو کی غائب بوده‏ای که تا نیاز به راهنما و دلیلی باشد که به سوی تو رهنمون گردد؟ و کی دور بوده‏ای تا نشانه‏ها و آثار بندگان را به تو رساند؟».
کی رفته‏ای زدل که تمنّا کنم ترا
کی گشته‏ای نهفته که پیدا کنم ترا
غایت نگشته‏ای که شوم طالب حضور
پنهان نبوده‏ای که هویدا کنم ترا
باصد هزار جلوه برون آمدی که من
با صد هزار دیده تماشا کنم ترا
امام در این فراز معرفت و رسیدن به خدا را بوسیله ذات مقدّسش بیان می‏کند و برهان صدیقین را به انسانهای خداجوی و حکمای سعادت طلب آموزش می‏دهد. و این همان از خدا به خدا رسیدن است و مقام سلوک و وصول و شهود ورود به وادی ایمن الهی را به سالکان حقیقت نشان می‏دهد امام سجاد(ع) نیز با اشاره به این سخن در دعای ابوحمزه ثمالی می‏فرماید: «و انّک لاتحتجب عن خلقک الّا ان تحجبهم الاعمال دونک؛(12) خدایا! تو از مردم پنهان نیستی اعمال و آرزوها آنان را از تو جدا کرده است».

پى‏نوشت ها:

1. مصباح المتهجد، ص 850.
2. الدعوات راوندی، ص 18.
3. بحارالانوار، 90، ص 294.
4. بحارالانوار، ج 94، ص 123.
5. صهبای حج، ص 428.
6. سوره انعام، آیه 44 و 45.
7. الامام علی (ع)، ص 140.
8. کلیات سعدی، ص 1058.
9. تفسیر نورالثقلین، ج 2، ص 552.
10. اقبال الاعمال، ج 2، ص 74، مستدرک الوسائل، ج 10، ص 23 ؛ مفاتیح الجنان، اعمال روز عرفه.
11. مصباح المتهجد، ص 583.

منابع:
ماهنامه گلبرگ، ش47
ماهنامه گلبرگ، ش59
ماهنامه گلبرگ، ش82
ماهنامه پاسدار اسلام، ش195
ماهنامه پاسدار اسلام، ش196
ماهنامه پاسدار اسلام، ش289
www.askquran.ir

روز عرفه، روز شناخت

روز عرفه، روز شناخت است و هرچند نام عید بر آن نهاده نشده ولی یکی از اعیادبزرگ اسلام به شمار می‏رود. امروز روزی است که خدای سبحان بندگان خود را به عبادت‏و اطاعت‏خویش فرا می‏خواند و خوان کرم و احسان و لطف خود را برای آنان می‏گسترد ودرهای مغفرت و بخشش و رحمتش را بر روی آنان می‏گشاید.
امروز روز دعا و به خاک افتادن در برابر خدا و نیایش و توجه به معبود است. هرکس به اندازه معرفت و شناختش باید دست راز و نیاز را به سوی حضرت ذی‏الجلال بلندکند و مناجات و استغفار نماید و هر اندازه تضرع و خشیت‏بیشتر باشد، قرب به خداافزون‏تر خواهد بود.
باید از امام حسین علیه السلام فرا گرفت که چگونه در این روز باعظمت، بااشک دیده و قلب شکسته و نیت‏خالص، خدا را می‏خواند. او است که شناخت واقعی ازپروردگارش دارد و می‏داند که در این روز، در کنار «جبل الرحمه عرفات‏»، چگونه‏با خدایش گفت‏وگو کند و او را نه از روی خوف و نه از روی طمع، بلکه چون شایسته‏عبادت است، پرستش نماید و نیازهایش را برشمرد و درخواست عفو و بخشش از او کندبا این که خود معصوم از هر خطا و اشتباهی است ولی مقام الهی را قدری است که‏تنها بندگان زبده‏اش به آن معرفت دارند و عارفان حقیقی از خاندان اهل‏بیت عصمت‏اندکه می‏دانند چگونه او را بخوانند و در درگاهش تضرع و زاری کنند و از پیشگاه‏ربوبی علی رغم هیچ گناهی عذر تقصیر بخواهند.
بارالها ! چقدر به من لطف داری با آن همه جهل و نادانیم، و چه اندازه بر من‏ترحم می‏کنی با آن همه کارهای ناشایسته‏ام.
خدایا! چقدر به من نزدیکی و چقدر من از تو دورم. و تو که به من اینقدر محبت‏می‏کنی، پس چه مرا از تو پنهان نگه داشته؟ ! کور باد دیده‏ای که تو را مراقب‏رفتارهایش نداند و زیان‏بار باد تجارت بنده‏ای که از محبتت، نصیبی برایش معین‏نکرده‏ای... خدایا! من به وسیله خودت، تو را می‏شناسم، پس با فروغ نورت مرا به‏سوی خود رهنما باش و بردگی و بندگی راستین را به من بیاموز تا در پیشگاهت،خالصانه پرستش کنم.
خدایا! از دانش نهانت، مرا دانش بخش و در پوشش نگه دارنده‏ات مرا نگه دار.
بارالها! مرا با حقایق «اهل قرب‏» آشنا ساز و راه «اهل جذب‏» را به من‏بنمایان...
خداوندا! تویی که پرده‏ها را از دل‏های محبان و عاشقانت پس زدی تا جز تو دوستی‏بر نگیرند و جز به سوی تو، دستی دراز نکنند. تو مونس آنان هستی در وقتی که تمام‏جهان‏ها و عوالم برایشان غریب است و تو راهنمایشان می‏باشی آن‏جا که راه‏ها را بررویشان می‏گشایی.
کسی که تو را دارد چه ندارد و کسی که تو را ندارد چه دارد! بی‏گمان نومید شدکسی که به جز تو دل بست و زیان دید کسی که از تو روی گرداند.
چه گونه به سوی دیگران روی آورد در حالی که تو هرگز یک آن از او احسانت راقطع نکردی و چگونه از غیر تو رخواست‏یاری کرد، در حالی که تو منت را بر اوپیوسته داشتی.
ای کسی که شیرینی هم نشینیش را به محبانش چشاند، پس در پیشگاهش، متملقانه رازو نیاز کردند و ای کسی که لباس‏های هیبتش را بر اولیایش پوشاند تا در برابرش سربه خاک افتادند. تو پیش از یاد یادکنندگان به یاد آنهایی و قبل از توجه بندگان،آغازگر احسانی و پیش از درخواست درخواست کنندگان، از دریای بی‏کران کرمت،بخشنده‏ای; پس مرا شامل رحمتت قرار ده تا به تو برسم، و بر من منت گذار و مراجذب خویش گردان تا بر تو وارد شوم.
خداوندا! هرگز امیدم از رحمتت قطع نمی‏شود هرچند نافرمانیت کنم و هرگز ترسم ازقهرت نمی‏ریزد، هرچند اطاعتت کنم، و اینک که از همه چشم برگرفته و به تو دیده‏دوخته‏ام، آماده دریافت لطف و بخشندگیت هستم.
الها! چه گونه نومید گردم در حالی که تو امیدم هستی و چه‏گونه اهانت‏شوم درحالی که تکیه گاه و پشتیبانم می‏باشی...
راستی اگر دعای عرفه امام حسین علیه السلام را با شناخت‏بخوانیم، تااندازه‏ای شیرینی و لطافت عبارت‏های عرفانی آن حضرت را لمس می‏کنیم; زیرا حسین خدارا می‏شناسد و او را نزدیک‏تر از «حبل الورید» به خود می‏داند، پس روش سخن گفتن‏با او و راز و نیاز کردن در پیشگاهش را خوب درک می‏کند و ما باید این سخنان رابخوانیم و تکرار کنیم و دقت نماییم و در معانیش غرق شویم و از یم عرفانش نمی‏برداریم، تا شاید نظر لطف خدا شامل حالمان گردد و پوششی از رحمت و مغفرتش بر آن‏همه گناهان و نافرمانی‏هایمان کشیده شود چرا که خداوند خود را به لطف و رحمت ورافت توصیف نموده، پس هرگز از خود نمی‏راند بنده‏ای را که در این روز شناخت، بابرشمردن گناه‏هایش، به سویش روی آورده و از مقام ربوبیش درخواست عفو و بخشش‏نموده است.
آری! اگر پوشش او نبود رسوا می‏شدیم و اگر ابر رحمتش آنی بر سر ما نمی‏بارید،هلاک می‏گشتیم. اگر با تاییدات پنهانیش ما را یاری نمی‏کرد، شکست می‏خوردیم و اگرما را پناه نمی‏داد، پناهگاهی نداشتیم.
اگر خمینی، این بنده شایسته خدای، در او فانی نمی‏شد و جز او را نمی‏دید، نه‏انقلاب به پیروزی می‏رسید و نه مستضعفین رهایی می‏یافتند. و این راز موفقیت امام‏بود. این راز نهان بود که ملت ایران یک پارچه آوایی از صدای رسایش شدند و همراه‏او «لا اله الا الله‏» سر دادند و همسان با او مشت‏ها را گره کردند و همگام با اودر برابر جباران و ستمگران و ابرجنایتکاران ایستادند و تا «احدی الحسنیین‏»مقاومت و پایداری کردند، و قطعا هرچه پیروزی به دست آمد به خاطر صبغه اللهی‏انقلاب و راهبرش بود و مردم هم چون گام در گام او نهادند و خدا را مد نظر خویش‏قرار دادند، به این مقام والا دست‏یافتند و خداوند به آنها توجه کرد و دعایشان‏را مستجاب نمود و بر دشمنان غلبه‏شان داد. باز هم باید از خدا خواست و از درگاهش‏در این روز مبارک خاضعانه و متضرعانه درخواست نمود که این انقلاب الهی را تارسیدن صاحب اصلیش حضرت ولی الله الاعظم نگه دارد و لحظه‏ای این ملت‏خداجوی را ازرحمت گسترده‏اش دور نکند و از فتنه‏های زمان در امان دارد. آمین یا رب العالمین.

عطر بندگی

شادباش
عرفه، روزی بسیار پرارزش است. عرفه روز اشک، روز راز و نیاز، روز عشق ورزیدن و روز گریه در عرفات است.
عرفه، روزی است که حاجیان، از ظهر تا غروب آفتاب، میهمان «عرفات» می‏شوند تا در سایه سار لطف الهی، در زیر نگاه مهربان آفتاب، در زلالی چشمه سار عرفه، زنگار گناه از آینه دل بزدایند.
عرفه، لحظه شکفتن است، لحظه اوج و پرواز، لحظه‏ای که فراسوی مرزهای زمان و مکان، می‏شود دل به رحمت پروردگاری سپرد که مهربان‏ترینِ مهربانان است. این روز را به همه مسلمانان شادباش می‏گوییم.

عرفه و عرفات

آفتاب روز نهم ذی حجه، مهربان می‏تابد تا عرفات را آماده پذیرایی ازمیهمانانی کند که از دور و نزدیک، لبیک گویان، می‏آیند. امروز روز عرفه است؛ روز فتح قله‏های بلند معنویت، روز تطهیر روح، روزی که درهای آسمان به روی زمینیان باز است و روزی که لب‏ها از تسبیح خداوند سبحان سرشارند. عرفه، روزی است که دل‏های بی‏قرار، می‏آیند تا بی‏پرده و پشیمان از کرده‏ها و ناکرده‏ها، خود را به بی‏کران رحمت خداوند بسپارند و هر که امروز را دریابد، خوش‏بختی و رستگاری را در خواهد یافت.

وقوف در عرفات

با مناسک ویژه‏ای هم‏چون احرام، وقوف همراه با زاری و تضرع در سرزمین عرفات و مشعر، یادآور روز رستاخیز است؛ همه، با هر رنگ و زبانی، فریاد اطاعت و بندگی بر لب، چون سیل، به سوی عرفات روانند. وقوف درسرزمین عرفات، گوشه‏ای از مناسک حج است که در آن، حاجیان می‏آیند، تا لبیک گوی فرمان خداوند باشند؛ پس، سر بر خاکی می‏گذارند که بوی استغفار می‏دهد؛ بوی بهشت، بوی بندگی.

سرزمین بخشایش

عرفات، سرزمین اشک و دعا است؛ عرفات سرزمین عشق است؛ صحرایی که در بی‏کرانش هنوز عطرِ مناجات حسین علیه‏السلام می‏آید. هنوز می‏توان امام باقر علیه‏السلام را دید که از ظهر تا غروب، دو دست خود را به سوی آسمان بالا برده و دعا می‏کند. سرزمینی که می‏شود در آن، آینه دل را از زنگار گناه زدود. همه در عرفات یکسانند و هر کس به اندازه ظرفیت خویش، از رحمت خداوند، بهره‏مند می‏شود. عرفات، سرزمین طلوع خورشید مهربانی و مغفرت است.

عرفه و مناسک حج

اولین مرحله از مناسک حج تمتع، پس از احرام، وقوف در سرزمین عرفات است. حاجیان، در روز هشتم ذی حجه، که آن را روز «ترویه» می‏گویند، احرام می‏بندند، تا بتوانند شب نهم، در سرزمین عرفات بمانند و وقوف لازم در روز نهم ـ که روز عرفه است ـ را درک کنند؛ اگرچه مستحب است شب نهم را در سرزمین منا بمانند. امام صادق علیه‏السلام درباره عرفه فرمودند: اگر ماه مبارک رمضان بر کسی گذشت و او آمرزیده نشد، امید به آمرزش او تا ماه مبارک آینده نیست، مگر آن که عرفه را با شرایطش درک کند». و نیز روایت شده است که برخی گناهان، جز در عرفات و مشعرالحرام بخشیده نخواهد شد.

قرارگاه استجابت

روز عرفه را روز دعا و نیایش نامیده‏اند، دعا سلاح انسان، هنگام سختی‏ها و تنگناهاست. دعا، هدیه‏ای الهی است که نصیب آدمیان شده است. دعا، پلی است که میان آفریدگار و آفریده. نیایش دری که همیشه به روی بندگان باز است. چشمه‏ای است که در زلال آن، می‏شود غبار گناه را شست و روح را تطهیر کرد، و عرفه، روز دعاست؛ روز توبه، روز ندبه. عرفه، روزی است که دعادر آن، به استجابت نزدیک است. امام صادق علیه‏السلام فرمود: «دعا، قرارگاه اجابت است، همان طور که ابر، قرارگاه باران است».

عرفات، سرزمین دعا

عرفه، روز دعا و عرفات، سرزمین نیایش است. عرفات، سرزمینی است که انسان را از زمین تا عرش بالا می‏برد، سرزمینی است که در آن، دیواری بین خدا و بنده وجود ندارد. عرفات، سرزمین اشک و حاجت است؛ سرزمینی که گویی، آسمان به زمین نزدیک است. آری! گاه برخی از مکان‏ها، انقلابی در دل به پا می‏کنند که می‏تواند باعث نزدیکی بیش‏تر انسان به خداوند شود و عرفات، یکی از همین سرزمین‏هاست.

آداب دعا

یکی از آداب سخن گفتن، آن است که انسان، در نظر بگیرد که در مقابل چه کسی ایستاده و با چه کسی گفت وگو می‏کند. دعا سر بندگی، بر آستان حضرت دوست ساییدن است. دعا، بی‏پرده با خداوند مهربان، سخن گفتن است؛ با خداوند پاک و منزه. پس گفت‏وگو با پروردگار زمین و آسمان، دلی پاک، به زلالی آب و به روشنی آفتاب می‏خواهد. باید خانه دل را از غبار گناه و زشتی تکاند، از غبار غفلت زدود و از هر چه غیر خداست، تهی کرد. باید دل را خدایی کرد، از حرام، چشم پوشیده و سرانجام، آن گاه که خدایی شد، سجده کرد و سر بر خاک بندگی نهاد و با خداوند یکتا راز ونیاز کرد.

مستحبات عرفات

هنگام وقوف در سرزمین عرفات، چند چیز مستحب است؛ دوری از هر آن‏چه موجب غفلت و دوری از خداوند است، صد بار سوره توحید خواندن، از شیطان رانده شده، به خدا پناه بردن، زیارت امام حسین علیه‏السلام خواندن، تن را به زلال آب سپردن واز گناه و زشتی غسل کردن، لب راسرشار از زمزمه «زیارت جامعه» کردن و سرانجام، پابه‏پای «دعای عرفه»، اشک پشیمانی ریختن.

یک راز از عرفات

شایسته است در روز عرفه، حاجی از «جَبَلُ الرَّحْمه» ـ که در سرزمین عرفات است ـ بالا رود و دعایی که سالار شهیدان، حسین بن علی علیه‏السلام ، در سمت چپ آن کوه خواندند را در حالی که رو به کعبه ایستاده است، بخواند. امام سجاد علیه‏السلام در این باره فرمود: «راز بالا رفتن از «کوه رحمت» این است که انسان بداند خداوند نسبت به هر مرد و زن مسلمان، مهربان است و او را درپناه خود حفظ می‏کند».

روز عرفه، روز خواری شیطان

عرفه، روزی است که حاجیان به عرفات می‏آیند و از ظهر تا غروب آفتاب، در آن‏جا می‏مانند و به نیایش و عبادت مشغول می‏شوند. روز عرفه، سخت‏ترین روز برای شیطان است و عید برای مؤمنین. روزی است که خداوند، بندگان خویش را به عبادت و فرمان برداری از خود فراخوانده و سفره بخشش و احسان خویش را بر زمین گسترده است. شیطان، در این روز، خوار و کوچک شمرده می‏شود. روز عرفه، روز درخواست است؛ روز دعاهای به اجابتْ نزدیک.

امام حسین علیه‏السلام و عرفه

زیباترین مناجات روز عرفه، دعای امام حسین علیه‏السلام است. هنوز از هر گوشه از سرزمین عرفات، صدای مناجات حسین علیه‏السلام به گوش می‏رسد و هنوز نوای ملکوتی‏اش، زمین را می‏لرزاند و ستون‏های عرش را به لرزه در می‏آورد. هنوز «اللهم»های حسین بن علی علیه‏السلام به گوش می‏رسد که خدا را به زیباترین نام‏هایش می‏خواند. آخرین حج امام حسین علیه‏السلام است و امام علیه‏السلام در سرزمین عرفات است و روز، روز عرفه. از خیمه بیرون می‏آید، جمعی با او همراه می‏شوند، امام علیه‏السلام دست‏ها را به نشانه دعا بالا می‏آورد و سپس دعا می‏خواند؛ دعایی که جاودانه شد چون خودِ امام علیه‏السلام .

عطر بندگی

دعای عرفه امام حسین علیه‏السلام سرشار از زیباترین کلمات در گفت‏وگو با پروردگار است؛ کلماتی که لبریز از عشق به خداوند است، کلماتی که عطر بندگی می‏پراکند.
«ای حسین علیه‏السلام ! تو در این دشت چه خواندی که هنوز سنگ‏های «جبلُ الرَّحمة»، از گریه‏های تو نالانند؟ عشق را هم ز تو باید آموخت. خدا را هم باید از کلام تو شناخت. در دعای عرفه، چه فرمودی و چه خواندی که هنوز رد عرفان تو در پهنه این دشت، جاری است... زیر هر خیمه گرم، یا که در سایه هر سنگ بزرگ، یا که در دامن کوه، حاجیان گریانند؛
با تو در نغمه و در زمزمه‏اند...»

عرفه، روز درک است

آنان که در عرفات نیستند، در عرفه که هستند! سزاوار است روز عرفه را عید بدانیم و پاک و پاکیزه، از ظهر تا غروب آفتاب، در هر جا که هستیم، دست دعا به آسمان بلند کنیم و به راز و نیاز و نیایش با آفریدگار هستی بپردازیم.
روز عرفه، تنها ویژه حاجیان و سرزمین عرفات نیست. می‏توانیم در هر مکانی که هستیم، دل را عرفاتی کنیم و روز عرفه را درک کنیم؛ دعایی بخوانیم و عذر به درگاه خدای آوریم؛ با او سخن بگوییم، و از او مدد بخواهیم که خود، آفریدگار این زمین و آسمان است. آنان که در عرفات نیسند، اگر عرفه را دریابند، گویی چون حاجیان، حج به جا می‏آورند و در سرزمین عرفات، عرفه را درک کرده‏اند و به فیض عرفه رسیده‏اند.

عرفه، عید رحمت

آن هنگام که آفتاب، در میان آسمان است، درهای رحمت خداوند، به روی زمینیان گشوده می‏شود، فرشتگان، سبدْ سبدْ گل‏های رحمت و مغفرت می‏آورند و چشم‏ها به آسمان است، دست‏ها بالا می‏رود و از حنجره‏ها، ندای «الّلهم»، بلند است. امروز، عرفه است؛ روز بیداری از غفلت‏ها، روز درک آفریدگار هستی؛ روز بارش رحمت الهی و روز استغفار است.
«عرفات»، جلوه بندگی

پهن دشت عرفات

جلوه گاهی است که در آینه‏اش
چهره روشن وحدت پیداست
همه در زیر یکی سقف بلند آسمان نیلی
به مناجات و عبادات مشغول
اشک بر دیده، غم‏ها بر دل، بار گناهان بر دوش
همه در گریه و در راز و نیاز، جامه‏ای ساده و یکسان و سفید، جامه‏ای ضدّ غرور، همه بر تن دارند».

ویژگی‏ها، مراتب و درجات نیایش

دعا، دعوت است و خواندن و مغز عبادت. پس عبادتی که دعا در آن نباشد، بی‏محتواست. همچنین نیایش به آن حالت روحی گویند که میان انسان و معبودش، رابطه انس و کشش ایجاد می‏کند. نیایش سبب نگرش مثبت به زندگی می‏شود. نیایش همانند عبادتِ تاجران و بردگان و آزادگان، دارای مراتب و درجاتی است. از طمع به بهشت و ترس از دوزخ تا شوق لقای پروردگار. رسول خدا صلی‏الله‏علیه‏و‏آله می‏فرماید: «بهترین مردم کسی است که به پرستش و نیایش عشق ورزد.» امام علی علیه‏السلام در این‏باره می‏فرماید: «طمع بهشت و ترس از دوزخ، او را برای نیایش وادار نمی‏کند، بلکه مقتضای بندگی و عظمت خداییِ خداوند، او را به ایجاد ارتباط وادار می‏سازد».

عید عرفه

ساز و کار نیایش، مانند ساز و کارهای تبادل امواج فیزیکی، تحت شرایطی قوّت و شدّت می‏گیرد. در مکان‏هایی مانند مساجد، زیارت‏گاه‏ها و همچنین در جهت قبله، میدان‏های مغناطیسی مادی و معنوی برای تصعید امواج ذکر و نیایش، مناسب‏تر است. زمان‏هایی مانند سحر، شب قدر، شب جمعه و روز عرفه نیز امتیاز ویژه‏ای در خود نهفته دارند.
عرفه؛ یعنی دعا و دعا؛ یعنی ابزاری مناسب برای رابطه سریع عاشقانه با شکستنِ قفسِ آهنین خودپرستی. دعا؛ یعنی شیوه‏ای در فاصله‏افکنیِ ممدوح میان دل و گناه. گرایش به سپیدی و شست‏وشوی تیرگی‏های پیشین و این؛ یعنی عید. عید بر عاشقان مبارک.

جایگاه دعا در قرآن و احادیث

از جمله صفات پسندیده که قرآن کریم برای حضرت ابراهیم علیه‏السلام برمی‏شمارد، اوّاه است که در فرمایشِ امام باقر علیه‏السلام به معنایِ «بسیار دعاکننده به درگاه خداوند» آمده است. همسو با چنین اهمیتی در قرآن، در روایات نیز دعا به روح عبادت، سلاح مؤمن و کلید رحمت تعبیر شده که از جایگاه خاص دعا در اسلام خبر می‏دهد. این بیانات شریف، نقش‏محوری دعا و نیایش را در دین به روشنی تشریح می‏کند. برای نمونه، امام صادق علیه‏السلام به میسِّر بن عبدالعزیز می‏فرماید: «ای میسِّر! به درگاه خدا دعا کن و از پیش خود نگو که دعا فایده ندارد و آنچه شدنی است، خواهد شد. به درستی که بنده در نزد خدای متعالی مقامی دارد که جز با خواهش و تمنّا به آن نمی‏رسد و اگر بنده‏ای دهان خود را ببندد و هیچ خواهش نکند، چیزی به او داده نخواهد شد. ای میسِّر! هر دری که کوبیده شود، امید باز شدنش خواهد رفت».

دانش نوین و نیایش

تأثیر دعا در رفع گرفتاری‏های روحی و حتی جسمی انکارناشدنی است. دکتر الکسیس کارل در کتاب نیایش به اثر دعا و نیایش در جسم انسان تصریح می‏کند. بررسی‏های دامنه‏دار دانشمندان و تحلیل‏های روان‏شناختی و کاربردی، مفید بودن نیروی سحرآفرین ایمان را در سلامت روانی و جسمانی تأیید کرده است. حتی برخی موارد، درماندگی دانش در بیان قدرت اثربخش ایمان آشکار است. ایمان به انسان امید می‏بخشد و سبب تسلط وی بر خویشتن می‏شود؛ به طوری که می‏تواند فشارهای روحی را تا سرحدّ امکان مهار سازد. دکتر هارولد جی. کویینگ معتقد است پای‏بندی به نظام اعتقادی، افراد را توانا می‏کند تا بیماری‏های کُشنده، درد و رنج یا اندوهِ از دست رفتنِ کسی را بهتر برتابند. در قرآن نیز اساسی‏ترین معالجه بیماری‏های روانی، ذکر، نیایش و یاد خدا معرفی شده است.

عرفات، سرزمین اشك و دعا

عرفات سرزمین اشك و دعاست. (1) عرفات سرزمینى است كه خداوند به خاطر اشك‎ها و دعاهاى زائران به فرشتگان مباهات مى‏ورزد. سرزمینى كه گناهان در آن بخشیده مى‏شوند. (2)
سرزمینى كه خیال بخشیده نشدن در آن، خود گناه بزرگى است. (3) حتى كسانى كه هنوز متولد نشده‏اند، امید است مورد لطف قرار گیرند. (4)
عرفات سرزمینى است كه به عرصات قیامت ماند كه خلایق همه جمعند و هر كس به دعا مشغول، و در انتظار رد و قبول، بیرون دروازه‏اند. مى‏خواهند نزد مولایشان حضور یابند. ابتدا باید پشت در بایستند تا اجازه ورود بگیرند. باید بنالند تا به حرم(مشعر) راه یابند چقدر بنالند؟ چگونه بنالند؟... تا ننالند به حرم راه نیابند آنگاه كه پاك شوند، وارد حرم شوند. خانه خدا پاك است و مهمان پاك مى‏پذیرد. (5)
پس دعا كنند. روز عرفه روز دعاست. انسان جز دعا مالك چیزى نیست نه تنها مالك مال نیست ‏بلكه مالك اجزاء و جوارحش نمى‏باشد. ما جز تضرع و دعا سلاحی نداریم، دشمن درون ما تنها با اشك رام مى‏شود. و "سلاحه البكاء". (6) یا از ترس جهنم مى‏نالد یا گریه شوق دارد كه چرا به بهشت نرسیده، چرا از هجرانش ننالد؟
عرفات سرزمینى است كه بهترین مردان خدا در آن توقف كرده، دعاها و اشك‏ها داشته‎اند، و در هر سوى این دشت ردّ پاى مهدى فاطمه است. (7) عرفات با اشك‎هاى مقدس سیدالشهدا اباعبدالله الحسین‏ علیه السلام در روز عرفه به هنگامه خواندن دعاى عرفه متبرك‏تر شد.

پی نوشت :

1- كنزالعمال، جلد 5، ص 13.
2- مستدرك الوسایل، جلد 2، ص 168/ وافى، جلد 2، ص 45.
3- بحارالانوار، ج 99، ص 264.
4- همان، ص 293 .
5- جوادى آملى، صهباى صفا، ص 85 .
6- همان، صص 85 و 86 .
7- محسن قرائتى، حج، دفتر انتشارات اسلامى، چاپ چهارم .

منابع:

ماهنامه گلبرگ، ش47
ماهنامه گلبرگ، ش59
ماهنامه گلبرگ، ش82
ماهنامه پاسدار اسلام، ش195
ماهنامه پاسدار اسلام، ش196
ماهنامه پاسدار اسلام، ش289

منبع: www.askquran.ir

مطالب این نوشتار، برگرفته از اثری است تحت عنوان: «شرح گزیده‏ای از دعای عرفه» از عارف نامور، حضرت آیت‏اللّه‏ جوادی آملی، که اکنون مراحل تحقیق را، جهت تکمیل و انتشار، طی می‏کند تا به فضل الهی از سوی مؤسسه تحقیقاتی اِسراء منتشر شود و تشنگان معارف زلال اهل بیت عصمت و طهارت علیهم‏السلام را سیراب نماید.
امید آن‏که توفیق شرح و تبیین فرازهای باقیمانده این دعای شریف نصیب استاد محترم گردد.
بدیهی است احاطه استاد محترم به تفسیر قرآن کریم و مبانی حکمتی و عرفانی، این شرح را امتیاز خاصی بخشیده و درک مضامین بلند کلمات امام حسین علیه‏السلام را در پیشگاه با عظمت الهی، که بدون آشنایی با مبانی یاد شده امکان‏پذیر نیست، بر علاقمندان مقدور ساخته است.
اکنون چکیده‏ای از چند فراز این شرح:

چند نکته مقدماتی

دعای عرفه سالار شهیدان حضرت ابا عبداللّه‏ الحسین علیه‏السلام یکی از دعاهای مأثوری است که از مضامین بلند و معارف عمیق برخوردار است. شرح تفصیلیِ همه فقره‏های آن، به چندین جلد کتاب نیازمند است.
قبل از شرح دعا، در این اثر، نکاتی به عنوان مقدمه مورد توجه قرار گرفته، از آن جمله:
دعا، عبادت و مراتب آن‏ها، طولانی بودن درجات، شیوه‏ای نو در تفسیر متون وحیانی، ائمه علیهم‏السلام مرجع تفسیر معارف، ویژگی‏ها و آثار موجودات زمانی و مکانی، تعلّق مشهود به زمان و مکان، اهمیت عرفه در امت‏های گذشته، فضیلت عرفات، مأذون بودن انسان کامل برای دعا، گوناگونی معارف دعای عرفه و انتساب بخش پایانی دعای عرفه به امام حسین علیه‏السلام .
در توضیح نکته اخیر آمده است:
«قسمت نخست دعای شریف عرفه را همه نقل کرده‏اند، اما بخش پایانی آن را برخی مانند علاّمه مجلسی رحمهم‏الله نقل نکرده است. از این رو، بعضی احتمال داده‏اند که از امام حسین علیه‏السلام نباشد. لیکن قرائن و شواهدی بر صدور آن از سالار شهیدان گواهی می‏دهد.
در بررسی اسناد روایات، آنچه اصل است و موضوعیت دارد، صدور آن از امام معصوم است؛ یعنی یک حدیث پژوه باید اطمینان یابد که محتوای مورد نظرِ وی، از معصوم علیه‏السلام صادر شده است. این اطمینان گاهی از راه وثاقت و اصالت و صداقت راوی به‏دست می‏آید، گاهی از راه بلندی محتوا و اتقان متن و گاهی نیز از راه شواهد و قرائن منفصل و متصل. از این رو، بررسی سندی احادیث از آن جهت مورد توجه قرار می‏گیرد که راهی برای حصول این اطمینان است و به اصطلاح موضوعیت ندارد، بلکه طریقیت دارد».
سپس در ادامه چند شاهد و قرینه ذکر شده و آمده است:
1 ـ سید بن طاووس قدس‏سره که از بزرگان امامیه است، آن را در کتاب قیّم اقبال الأعمال نقل کرده ودرنقل او هیچ خدشه‏ای نیست. گرچه بر اثر شهود نسیان برخی ازنسخه‏نویسان در برخی نسخ دست نویس اقبال، ذیل دعای عرفه نیامده، لیکن استاد بزرگوار مرحوم علامه شعرانی نوشته‏اند:
در کتابخانه آستان قدس رضوی به نسخه‏ای قدیمی و معتبر از اقبال الاعمال برخوردم که ذیل دعا در آن آمده است:
2 ـ محتوای بلند این دعای نورانی نشانه صدور این متن از زبان معصوم علیه‏السلام است.
3 ـ بخش آغازین دعای شریف عرفه محتوای عمومی دارد، مسألت کردن از خدا، در میان گذاشتن مشکلات با ذات اقدس الهی، حوائج علمی و عینی را از او خواستن و... این‏ها در سایر دعاها نیز هست، لیکن سلطان مباحث دعای عرفه و کوهان بلند معارف آن، قسمت‏های پایانی دعاست که شباهت محتوایی با سخنان دیگر امام حسین علیه‏السلام دارد.
در ذیل یکی دیگر از نکات یاد شده، استاد معظم در تبیین تفاوت اولیای الهی با دیگران، اظهار نموده‏اند:
«اولیای الهی زمانی لب به دعا می‏گشایند و دست نیاز به سوی بی‏نیاز دراز می‏کنند که به تجربه درونی دریابند. برخی مقامات جز با دعا به دست نمی‏آید؛ یعنی با توجه به آگاهی آنان از سرّ قدر و اسباب نزول مقدّرات الهی، هنگامی که دانستند سبب دستیابی به آن مقام والا فقط دعاست، دست به دعا بلند می‏کنند، چنان‏که برای امام حسین علیه‏السلام ، مقامی بود که جز با شهادت به آن نمی‏رسید و در حقیقت تنها سبب نیل به آن فیض و فوز عظیم، شهادت بود و چون رسیدن به آن مقامات بلند مطلوب خدای سبحان است، اسباب منحصر آن نیز مطلوب اوست. این همین اذن و امر الهی به شمار می‏رود».
در یک نکته دیگر از مباحث مقدماتی، دعای شریف عرفه مانند هر سوره قرآن کریم که آیات فراوانی داشته و مطالب گوناگونی را در بر دارد، حاوی مطالب متنوع شمرده شده است.

ادب دعا

در نخستین فراز شرح دعای عرفه، ضمن اشاره به «استحباب ستودن خداوند به صفات جمال و جلال»، پیش از بیان حاجات خویش یادآور شده که امام علیه‏السلام نیز این ادب دعا را مراعات نموده و در این بخش از دعا نکاتی را مطرح فرموده است: همه جهان هستی فعل خداست، حاکمِ مطلقِ نظامِ هستی، ذات اقدس الهی است، حکومت خدا گاهی به صورت قضا و گاهی به صورت عطا ظهور می‏کند، قدرت الهی نامحدود است و هیچ موجودی توان جلوگیری از قضا و عطای او را ندارد.
شارح محترم با استناد به آیات قرآن کریم، هر یک از نکات چهارگانه فوق در کلام امام را تفسیر نموده است.
در تبیین و تحلیل «مانع نداشتن عطای الهی» آمده است:
«مانع عطای خداوندی یا بیرون از ذات اقدس پروردگار است یا درون او؛ یعنی از ناحیه خود خداست، یا از سوی غیر او. مانع بیرونی با توجه به بیان صحیح قضای الهی فرض صحیحی ندارد؛ یعنی نمی‏توان تصور کرد در نظام هستی که سراسر آن قضا و قدر خداست، چیزی باشد که در برابر عطای او مانع تراشی کند. مانع درونی نیز ندارد؛ زیرا آن، چیزی جز جهل و عجز و بخل نیست. یعنی اگر مشکل دیگران را حل نکردن از آن جهت است که فرد راه حلّ مشکل را نمی‏داند یا توانایی آن را ندارد یا بخل می‏ورزد، هیچ‏یک از این سه، در باره خدا فرض ندارد؛ زیرا همگی جزو صفات سلبیّه آن جمیل مطلق و کامل بی‏همتاست.»

لزوم قدرشناسی و سپاسگزاری

امام حسین علیه‏السلام در یکی از فرازهای دعای عرفه می‏فرمایند:
«لَمْ تُخْرِجْنِی لِرَأْفَتِکَ بِی وَ لُطْفِکَ لِی ]بِی [وَ إِحْسَانِکَ إِلَیَّ فِی دَوْلَةِ أَئِمَّةِ الْکُفْرِ الَّذِینَ نَقَضُوا عَهْدَکَ وَ کَذَّبُوا رُسُلَکَ لَکِنَّکَ أَخْرَجْتَنِی ]رَأْفَةً مِنْکَ وَ تَحَنُّنا عَلَیَّ [ لِلَّذِی سَبَقَ لِی مِنَ الْهُدَی الَّذِی لَهُ یَسَّرْتَنِی وَ فِیهِ أَنْشَأْتَنِی...»
استاد این جمله را در حقیقت قدرشناسی از یک نظام الهی و اسلامی شمرده و با استناد به آیات قرآن کریم که از نبوت و رسالت و ولایت و امامت و هدایت و ایمان به عظمت یاد شده، آن‏ها را منّت‏های الهی بر بندگانش دانسته‏اند. آنگاه با اشاره به فرازی از دعای عرفه امام سجاد علیه‏السلام که وجود امام عادل و حاکمیت او را مایه احیای آثار دین دانسته «اللَّهُمَّ إِنَّکَ أَیَّدْتَ دِینَکَ فِی کُلِّ أَوَانٍ بِإِمَامٍ أَقَمْتَهُ عَلَماً لِعِبَادِکَ، ... وَ اجْعَلْنَا لَهُ سَامِعِینَ مُطِیعِینَ»، افزوده‏اند:
«آن حضرت نیز مانند امام حسین علیه‏السلام تولّد خود را در دوران حاکمیت اسلام و رخت بربستن جاهلیت را نعمت مشکور می‏داند؛ زیرا حکومت اسلامی یکی از پاک‏ترین میوه‏های شجره طیّبه دین الهی است که مایه حفظ دین و تباه نشدن حق می‏گردد و حاکم دینی مجری احکام اوست. بنابراین، به دنیا آمدن و همچنین زندگی کردن در سایه نظام اسلامی نعمتی است که شکر آن لازم است، چنان که زوال جاهلیت و ظلم که ظهور قهر الهی است، شکر گزاری می‏طلبد. فَقُطِعَ دابِرُ الْقَوْمِ الَّذِینَ ظَلَمُوا وَ الْحَمْدُ لِلّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ(1) امام حسین علیه‏السلام با اشاره به همین نعمت، شکر می‏کند که درحاکمیت کفر و رواج بت‏پرستی به دنیا نیامد؛ زیرا گر چه با نورانیت غیبی حق را می‏دید، اما توان زنده کردن حق و احیای جامعه بر محور حق را نداشت. حتی اگر زمانی به دنیا می‏آمد که عمرش در عصر معاویه به پایان می‏رسید، باز هم آن توفیق بزرگ نصیبش نمی‏شد. چون معاویه با مکر خویش از پیدایش حماسه جاوید عاشورا می‏توانست جلوگیری کند و حسین‏بن علی علیهماالسلام را مانند برادرش مسموم سازد و زمام قدرت را به دست گیرد، اما خامی و ناپختگیِ خمّاری همانند یزید، زمینه ایثار و نثار را برای امام حسین علیه‏السلام فراهم ساخت تا احیاگر نظام اسلامی باشد.»

ناتوانی ستایش خدا

استاد در شرح این جمله امام حسین علیه‏السلام : «لَوْ حَاوَلْتُ وَ اجْتَهَدْتُ مَدَی الاْءَعْصَارِ وَ الاْءَحْقَابِ لَوْ عُمِّرْتُهَا أَنْ أُوءَدِّیَ شُکْرَ وَاحِدَةٍ مِنْ أَنْعُمِکَ مَا اسْتَطَعْتُ ذَلِکَ إِلا بِمَنِّکَ الْمُوجَبِ عَلَیَّ بِهِ شُکْرُکَ أَبَدا جَدِیدا وَ ثَنَاءً طَارِفا عَتِیدا»، با تبیین ناتوانی انسان از ستایش خدا و این‏که بهترین راه ستایش خدا اظهار ناتوانی است، چنان که توجه به عجز از معرفت، معرفت خداست اظهار داشته‏اند:
«امام حسین علیه‏السلام در این قسمت از دعا با حقیقت ایمان، با عهد و پیمان قلبی، با توحید خالص، با باطن نادیدنی خود و... شهادت می‏دهد که اگر عمر طولانی به او دهند و او در این مدت با کوشش فراوان شکر یکی از نعمت‏های خدا را بخواهد به جا آورد، هرگز نمی‏تواند؛ زیرا توفیق شکر هر یک از نعمت‏های خدا، نعمت جدید است که نیاز به شکر تازه دارد و این شکر جدید نیز نعمت تازه‏ای است.... و این سلسله تا بی‏نهایت و در حقیقت این نعمت‏های نو از لوازم آن نعمت اصلی است. بنابراین، شکر یک نعمت با تمام لوازم آن توان فرساست.»
حکیم متأله، آیت اللّه‏ جوادی آملی در تشریح فراز دیگری از سخنان امام مبنی بر این‏که «وجود شریک در فرمانروایی خدا موجب می‏شود در آفرینش به ناسازگاری با وی برخیزد» به تشریح بی‏همتایی خداوند پرداخته و به تفصیل آیه مبارکه لَوْ کانَ فِیهِما آلِهَةٌ إِلاَّ اللّه‏ُ لَفَسَدَتا را تفسیر کرده و پرسش‏های پیرامون آن را پاسخ گفته‏اند.

درخواست بی‏نیازی از دیگران

استاد در شرح این جمله دعا «اَللَّهُمَّ اجْعَلْ غِنَایَ فِی نَفْسِی» ضمن بیان غنی مطلق بودن خدا و فقیر مطلق بودن غیرخدا، با استناد به آیات قرآن، انسان‏ها را در برخورداری از مواهب طبیعت سه گروه شمرده:
1 ـ فقیری که چیزی ندارد.
2 ـ گداخویی که مال دارد ولی در اندرون خود گرفتار بخل است و به بیان دیگر مستغنی است؛ یعنی نیازمندی است که با دارایی‏هایش نیاز خود را می‏تواند برآورده سازد.
3 ـ بی‏نیازی که اساساً به چیزی احتیاج ندارد.
در این میان تنها گروه سوم به اندازه غنای خود، آیت خدای سبحان هستند و مهم همین بی‏نیازی است نه استغنا؛ زیرا بی‏نیازی نه زحمتی به دنبال دارد و نه سبب گناه می‏شود. ولی رسیدن به چیزی و استغنا به وسیله آن غالباً با رنج همراه است و چه بسا مایه عصیان و طغیان می‏شود.

امام حسین علیه‏السلام مظهر عزت خدا

در شرح این جمله دعا «یَا مَنْ خَصَّ نَفْسَهُ بِالشُّمُوخِ وَ الرِّفْعَةِ فَأَوْلِیَاوءُهُ بِعِزِّهِ یَتَعَزَّزُونَ وَ یَا مَنْ وَضَعَتْ لَهُ الْمُلُوکُ نِیرَ الْمَذَلَّةِ عَلَی أَعْنَاقِهِمْ فَهُمْ مِنْ سَطَوَاتِهِ خَائِفُونَ» با تشریح عزّت خدا، رسول خدا و مؤمنان، در جمع میان عزت خدا و عزت غیرخدا سه راه حل ارائه شده است:
1 ـ خدای سبحان اولاً و اصالتاً عزیز است و دیگران ثانیاً و تبعاً از عزت برخوردارند.
بنابراین، احتمال عزت خدا اصلی و به خود او انتساب دارد، اما عزت رسول خدا و مؤمنان برگرفته از انتساب و ارتباط آنان با خداست.
2 ـ خدای سبحان اولاً و بالذات عزیز است ولی دیگران ثانیاً و بالعرض از عزّت برخوردارند.
در این دو قسم، اسنادِ عزّت به غیرخدا، اسناد الی ما هو له است، لیکن به جهت تبعیت و عرضی.
3 ـ خداوند حقیقتاً عزیز است و دیگران مجازاً عزیزند.
سپس در مقام قضاوت فرموده‏اند:
«مقتضای بینش توحیدی آن است که هر کمالی ویژه ذات اقدس الهی است، از این‏رر عزت نیز مختص اوست و دیگران اصلاً عزتی ندارند، پس اگر بخواهند از عزّت یا سایر کمالات بهره‏مند شوند، در سایه خلافت الهی و آیت حق بودن، شدنی است.»
در این قسم اصطلاحاً، اسناد عزّت به غیر خدا اسناد الی غیر ما هو له است.
سپس افزوده‏اند:
«جمله امام حسین علیه‏السلام به یکی از سه راهِ پیش‏گفته تفسیر می‏شود، هر که ولیّ خداست به یکی از راه‏های سه‏گانه، از عزّت برخوردار است و امام حسین علیه‏السلام از نوادر اولیای الهی و مظهر عزّت خداست و دیگران نیز بر اثر ارتباط با او و دیگر معصومان علیهم‏السلام ـ این ارتباط به صورت پیروی از خدا ظهور می‏کند ـ به عزّت می‏رسند. اما اگر سرکشی و گناه کنند، نه تنها عزّت اصلی و ذاتی و حقیقی ندارند، بلکه از عزّت تبعی و عرضی و مجازی نیز بی‏بهره‏اند. از این رو، در مقابل سرفرازی مجازی انبیا و اولیای الهی، جبابره و سلاطین ستم پیشه هیچ عزّتی، حتی عزّت مجازی ندارند. سربلندی ادعایی آن‏ها درونی و غلط و پنداری و برگرفته از گناه است. و بر اثر طغیان و عصیان، خودشان را عزیز می‏پندارند... از این رو، امام حسین علیه‏السلام عرضه می‏دارد: تنها اولیای خدا بر اثر پیوند با او عزیز می‏شوند، اما سلاطین و عزیزان خیالی که چنین ارتباطی با خداوند ندارند، یوغ ذلّت بر گردن خویش نهاده‏اند.»

کرامت و بزرگواری در عفو

استاد محقق در شرح این فراز از دعا که امام خدای سبحان را توصیف می‏کند: «وَ أَکْرَمُ مَنْ عَفَا»، به تشریح کرامت و بزرگواری خداوند در عفو و بخشش انسان‏ها پرداخته‏اند. چون عفو و گذشت انسان‏ها مراتب مختلفی دارد؛ بعضی پس از مدتی اعتذار و التماس می‏بخشند، برخی در برابر دریافت دیه و جریمه می‏بخشند و... و کریم‏ترین بخشنده‏ها بدون هیچ توقعی می‏بخشند، اما ناخودآگاه نشانه‏های انتقام در گفتار یا کردارشان ظهور می‏کند و در مقابل انسان بخشوده شده، احساس خجلت‏زدگی می‏کند. و هر چه بخشش بیشتر و کریمانه‏تر باشد، حس شرمندگی انسان بیشتر می‏شود. هیچ کریمی انفعال درونی انسان را که عذاب دردناکی است، نمی‏تواند برطرف کند. خدای سبحان تنها بخشنده‏ای است که نه تنها زشتی‏ها را می‏پوشاند و زیبایی‏ها را آشکار می‏سازد، بلکه بر صفحه نفس و ذهن انسان سلطه دارد و گناه انسان را از یاد او می‏برد و با عفو خویش شرمساری درونی انسان را می‏تواند با فراموشاندن نابود سازد. لذا در بهشت هیچگونه خجلت‏زدگی نیست.

منشأ ظهور هستی

شارح محترم در تفسیر جملات عارفانه دعای عرفه «أَ یَکُونُ لِغَیْرِکَ مِنَ الظُّهُورِ مَا لَیْسَ لَکَ حَتَّی یَکُونَ هُوَ الْمُظْهِرَ لَکَ...» به بحث «منشأ ظهور هستی» می‏پردازد و با نفی استقلال در آثار و صفات غیرخدا، ابتدا تفسیری عمومی از کلام امام ارائه می‏کند و در ادامه می‏افزاید:
«برداشت دقیق‏تر و لطیف‏تر آن است که نه تنها ظهور تو کمتر از ظهور دیگران نیست و تو برای آشکار شدن به دیگران نیازمند نیستی و نه تنها ظهور آنان برگرفته از توست و از خود چیزی ندارند، بلکه معنایش این است که هرگونه خودنمایی و ظهوری که دیگران دارند، از آنِ تو و مال توست و چیز دیگری نیست. در نتیجه این جلوه‏ها پیش از آن‏که دیگران را بنماید، تو را نشان می‏دهد. چگونه از ظهور دیگران تو را می‏توان روشن کرد؟...
به بیان دیگر، سخن او این نیست که دیگران توان راهنمایی به سوی تو را ندارند، بلکه سخن او این است که تو از چنان جلوه‏ای برخورداری که به راهنمایی به سوی تو نیازی نیست؛ زیرا اگر بخواهیم وجود یا مفهوم واقعی چیزی را با علم حصولی یا شهودی برهانی کنیم، باید از ظاهر به باطن، از حاضر به غایب و از نزدیک به دور پی ببریم. درحالی که ظهور، حضور و نزدیکی خدای سبحان نه تنها کمتر از ظهور، حضور و نزدیکی دیگران نیست، بلکه برخورداری دیگران از این صفات به برکت افاضه ذات اقدس الهی است؛ چون او این خصال را به صورت نامحدود داراست و اگر چیزی از جهتی نامحدود است، جای خالی نمی‏گذارد تا دیگران آن را پر کنند. در نتیجه هر ظهور، حضور و قربی که در جهان هست، از آن خداست.
بنابراین، نمی‏توان تصور کرد که دیگران ظهوری داشته باشند که خدای سبحان از آن برخوردار نباشد.»

سلوک شیفتگان ناب

استاد در شرح فراز دیگری از دعا، که امام از خدای سبحان درخواست می‏کند: «إِلَهِی حَقِّقْنِی بِحَقَائِقِ أَهْلِ الْقُرْبِ وَ اسْلُکْ بِی مَسْلَکَ أَهْلِ الْجَذْبِ»، سالکان کوی الهی را چهار گروه معرفی می‏کنند:
1 ـ سالکان مطلق که همواره با استدلال علمی و سلوک عملی، آرام آرام طی طریق می‏کنند. این گروه تا آخر عمر در راهند.
2 ـ شیفتگان ناب که از آغاز تا پایان با جذبه الهی می‏نگرند و پیش می‏روند، نه با استدلال علمی و نه با سلوک عملی.
3 ـ سالکان مجذوب که ابتدا با استدلال علمی و سلوک عملی پیش می‏روند، ولی در پایان راه لطف خدا آن‏ها را در بر می‏گیرد و بقیه راه را با جذبه و کشش راه می‏پیمایند.
4 ـ مجذوبان سالک که در آغاز جذبه‏ای حرکتشان می‏دهد ولی در میانه راه به حال عادی بر می‏گردند و باقیمانده راه را با استدلال علمی و سلوک عملی می‏پیمایند.
امام حسین علیه‏السلام در این جمله از خداوند می‏خواهد که سلوک شیفتگان ناب را نصیب او گرداند تا عشق برای او ملکه شود و در پرتو آن تمام کارهایش فقط با جاذبه الهی انجام گیرد. آنان بندگان مقرّب الهی و فرشتگان و انسان‏های کاملند.

فراز و نشیب در دعای عرفه

در پایان این معرفی اجمالی، به دو مطلب مهم دیگر که در شرح این دعا تذکر داده شده، اشاره می‏شود.
نخست آن‏که، انسان کامل چون جلوه‏های مختلف دارد، گاهی در اوج از خدا چیزی می‏طلبد و گاهی در حضیض و فرودستی مطلبی را می‏خواهد، این فراز و نشیب در دعای عرفه نیز مشهود است. امام گاهی خواستار مقام احسان از خداست «اَللَّهُمَّ اجْعَلْنِی أَخْشَاکَ کَأَنِّی أَرَاکَ» و گاهی مسائل جزئی دنیایی می‏طلبد و می‏گوید: «وَ انْصُرْنِی عَلَی مَنْ ظَلَمَنِی وَ أَرِنِی فِیهِ ثَارِی وَ مَآرِبِی وَ أَقِرَّ بِذَلِکَ عَیْنِی».
استاد در تشریح علت این فراز و فرود در دعا می‏گویند:
«سرّ این فراز و نشیب آن است که خواسته‏های مادی، امور دنیای محض نیست، بلکه در باطن آن‏ها مسائل معنوی و اخروی نیز نهفته است. زیرا ظلم به آن حضرت، شخصی نیست بلکه کسی که به دین مقدس اسلام و شخصیت حقوقی وی که همان امامت است، ستم روا می‏دارد، به آن حضرت جفا می‏کند».
سپس با استناد به آیاتی که وعده حتمی و قطعی الهی را تبیین می‏کند، خواسته امام را وعده ضمنی برای یاری دین خدا می‏شمارند که برای رسیدن به آن مقام و تحقق بخشیدن به این وعده از خدا می‏خواهد که قله‏های کمال دنیا و آخرت یعنی شهامت و شجاعت و جهاد فی سبیل اللّه‏ و شهادت را بهره او سازد «وَ اجْعَلْ لِی یَا إِلَهِی الدَّرَجَةَ الْعُلْیَا فِی الآْخِرَةِ وَ الاْءُولَی».

ادب ورود به حرم الهی

مطلب دوم آن‏که چون هر مهمانی آداب و شرایطی دارد که مهمان باید آنرا بیاموزد، و طهارت درونی و آمادگی روحی شرط اصلی ورود به میهمانی خداست. از این رو به هر زائر بیت اللّه‏ دستور داده‏اند که برای انجام مناسک حج و میهمان شدن خدا، نخست از حرم بیرون آید و در صحرای عرفات با زمزمه دعاهای روح‏انگیز و مناجات‏های معرفت‏آمیز روح خود را صفا بخشد تا پاکیزه شود و لیاقت ورود به حرم را پیدا کند. آنگاه در صحرای مشعر از هر گونه علقه‏ای و علاقه‏ای بریده، به یاد خدا باشد ... فَاذْکُرُوا اللّه‏َ عِنْدَ الْمَشْعَرِ الْحَرامِ...(2) سپس در سرزمین منا، نماد ابلیس را با انگیزه رجم شیطان درون سنگ باران کند و پس از راندن وی، تمام امیال و خواسته هی درونی را سر ببرد و سرانجام با تراشیدن موی سر، تمام جمال و زیبایی را زیر پای محبوب قربانی کند و آنگاه آهنگ خانه خدا و پرداختن به مناسک حج را پیدا کند.
دعای امام در سرزمین عرفه را نیز بر همین اساس باید ارزیابی کرد:
«همه تضرع و ناله‏های امام حسین علیه‏السلام در بیرون حرم برای آن است که شایستگی ورود به حرم و ضیافت الهی به چنگ آید».

پی نوشت :

1 . انعام : 45
2 . بقره : 198

منبع: فصلنامه میقات حج