تبیان، دستیار زندگی

كسی كه روزه او را از غذاهای مورد علاقه‏اش باز دارد برخداست كه به او از غذاهای بهشتی بخورانند و از شرابهای بهشتی به او بنوشاند.
هر كس كه در روز بسیار گرم برای خدا روزه بگیرد و تشنه شود خداوند هزار فرشته را می‏گمارد تا دست‏به چهره او بكشند و او را بشارت دهند تا هنگامی كه افطار كند.
1- پایه‏های اسلام

قال الباقر علیه السلام : بنی الاسلام علی خمسة اشیاء، علی الصلوة و الزكاة و الحج و الصوم و الولایه.
اسلام بر پنج چیز استوار است، برنماز و زكات حج و روزه و ولایت (رهبری اسلامی). 1
2- فلسفه روزه

قال الصادق علیه السلام : انما فرض الله الصیام لیستوی به الغنی و الفقیر.
خداوند روزه را واجب كرده تا بدین وسیله دارا و ندار (غنی و فقیر) مساوی گردند. 2
3- روزه آزمون اخلاص

قال امیرالمومنین علیه السلام : فرض الله الصیام ابتلاء لاخلاص الخلق
خداوند روزه را واجب كرد تا به وسیله آن اخلاص خلق را بیازماید. 3
4- روزه یاد آور قیامت

قال الرضا علیه السلام : انما امروا بالصوم لكی یعرفوا الم الجوع و العطش فیستدلوا علی فقر الاخر.
مردم به انجام روزه امر شده‏اند تا درد گرسنگی و تشنگی را بفهمند و به واسطه آن فقر و بیچارگی آخرت را بیابند. 4
5- روزه زكات بدن

قال رسول الله صلی الله علیه و آله : لكل شیئی زكاة و زكاة الابدان الصیام.
برای هر چیزی زكاتی است و زكات بدنها روزه است. 5
6- روزه سپر آتش

قال رسول الله صلی الله علیه و آله : الصوم جنة من النار.
روزه سپر آتش (جهنم) است. 6
7- اهمیت روزه

قال رسول الله صلی الله علیه و آله : الصوم فی الحر جهاد.
روزه گرفتن در گرما، جهاد است. 7
8- روزه نفس

قال امیرالمومنین علیه السلام : صوم النفس عن لذات الدنیا انفع الصیام.
روزه نفس از لذتهای دنیوی سودمندترین روزه‏هاست. 8
9- روزه واقعی

قال امیرالمومنین علیه السلام : الصیام اجتناب المحارم كما یمتنع الرجل من الطعام و الشراب.
روزه پرهیز از حرامها است همچنانكه شخص از خوردنی و نوشیدنی پرهیز می‏كند. 9
10- برترین روزه

قال امیرالمومنین علیه السلام : صوم القلب خیر من صیام اللسان و صوم اللسان خیر من صیام البطن.
روزه قلب بهتر از روزه زبان است و روزه زبان بهتر از روزه شكم است. 10
11- روزه چشم و گوش

قال الصادق علیه السلام : اذا صمت فلیصم سمعك و بصرك و شعرك و جلدك.
آنگاه كه روزه می‏گیری باید چشم و گوش و مو و پوست تو هم روزه‏دار باشند. 11
12- روزه اعضا و جوارح

عن فاطمه الزهرا سلام الله علیها : ما یصنع الصائم بصیامه اذا لم یصن لسانه و سمعه و بصره و جوارحه.
رزه‏داری كه زبان و گوش و چشم و جوارح خود را حفظ نكرده روزه‏اش به چه كارش خواهد آمد. 12
13- روزه ناقص

قال الباقر علیه السلام : لا صیام لمن عصی الامام و لا صیام لعبد ابق حتی یرجع و لا صیام لامراة ناشزة حتی تتوب و لاصیام لولد عاق حتی یبر.
روزه این افراد كامل نیست:
1 - كسی كه امام (رهبر) را نافرمانی كند.
2 - بنده فراری تا زمانی كه برگردد.
3 - زنی كه اطاعت‏شوهر نكرده تا اینكه توبه كند.
4 - فرزندی كه نافرمان شده تا اینكه فرمانبردار شود. 13
14- روزه بی ارزش

قال امیرالمومنین علیه السلام : كم من صائم لیس له من صیامه الا الجوع و الظما و كم من قائم لیس له من قیامه الا السهر و العناء.
چه بسا روزه‏داری كه از روزه‏اش جز گرسنگی و تشنگی بهره‏ای ندارد و چه بسا شب زنده‏داری كه از نمازش جز بیخوابی و سختی سودی نمی‏برد. 14
15- روزه و صبر

قال الصادق علیه السلام : عن الصادق علیه السلام فی قول الله عزوجل «واستعینوا بالصبر و الصلوة‏» قال: الصبر الصوم.
امام صادق علیه السلام فرمود: خداوند عزو جل كه فرموده است: از صبر و نماز كمك بگیرید، صبر، روزه است. 15
16- روزه و صدقه

قال الصادق علیه السلام : صدقه درهم افضل من صیام یوم.
یك درهم صدقه دادن از یك روز روزه مستحبی برتر و والاتر است. 16
17- پاداش روزه

قال رسول الله صلی الله علیه و آله : قال الله تعالی الصوم لی و انا اجزی به
روزه برای من است و من پاداش آن را می‏دهم. 17
18- جرعه نوشان بهشت

قال رسول الله صلی الله علیه و آله : من منعه الصوم من طعام یشتهیه كان حقا علی الله ان یطعمه من طعام الجنة و یسقیه من شرابها.
كسی كه روزه او را از غذاهای مورد علاقه‏اش باز دارد برخداست كه به او از غذاهای بهشتی بخورانند و از شرابهای بهشتی به او بنوشاند. 18
19- خوشا بحال روزه داران

قال رسول الله صلی الله علیه و آله : طوبی لمن ظما او جاع لله اولئك الذین یشبعون یوم القیامة
خوشا بحال كسانی كه برای خدا گرسنه و تشنه شده‏اند اینان در روز قیامت‏سیر می‏شوند. 19
20- مژده به روزه‏داران

قال الصادق علیه السلام : من صام لله عزوجل یوما فی شدة الحر فاصابه ظما و كل الله به الف ملك یمسحون وجهه و یبشرونه حتی اذا افطر.
هر كس كه در روز بسیار گرم برای خدا روزه بگیرد و تشنه شود خداوند هزار فرشته را می‏گمارد تا دست‏به چهره او بكشند و او را بشارت دهند تا هنگامی كه افطار كند. 20
21- شادی روزه دار

قال الصادق علیه السلام : للصائم فرحتان فرحة عند افطاره و فرحة عند لقاء ربه
برای روزه دار دو سرور و خوشحالی است:
1 - هنگام افطار
2 - هنگام لقاء پروردگار (وقت مردن و در قیامت) 21
22- بهشت و باب روزه‏دارن

قال رسول الله صلی الله علیه و آله : ان للجنة بابا یدعی الریان لا یدخل منه الا الصائمون.
برای بهشت دری است‏بنام (ریان) كه از آن فقط روزه داران وارد می‏شوند. 22
23- دعای روزه‏داران

قال الكاظم علیه السلام : دعوة الصائم تستجاب عند افطاره
دعای شخص روزه‏دار هنگام افطار مستجاب می‏شود. 23
24- بهار مومنان

قال رسول الله صلی الله علیه و آله : الشتاء ربیع المومن یطول فیه لیله فیستعین به علی قیامه و یقصر فیه نهاره فیستعین به علی صیامه.
زمستان بهار مومن است از شبهای طولانی‏اش برای شب زنده‏داری واز روزهای كوتاهش برای روزه داری بهره می‏گیرد. 24
25 -روزه مستحبی

قال الصادق علیه السلام : من جاء بالحسنة فله عشر امثالها من ذلك صیام ثلاثة ایام من كل شهر.
هر كس كار نیكی انجام دهد ده برابر آن پاداش دارد و از جمله آنها سه روز روزه در هر ماه است. 25
26- روزه ماه رجب

قال الكاظم علیه السلام : رجب نهر فی الجنه اشد بیاضا من اللبن و احلی من العسل فمن صام یوما من رجب سقاه الله من ذلك النهر.
رجب نام نهری است در بهشت از شیر سفیدتر و از عسل شیرین‏تر هركس یك روز از ماه رجب را روزه بگیرد خداوند از آن نهر به او می‏نوشاند. 26
27- روزه ماه شعبان

امام صادق علیه السلام : من صام ثلاثة ایام من اخر شعبان و وصلها بشهر رمضان كتب الله له صوم شهرین متتابعین.
هر كس سه روز آخر ماه شعبان را روزه بگیرد و به روزه ماه رمضان وصل كند خداوند ثواب روزه دو ماه پی در پی را برایش محسوب می‏كند. 27
28- افطاری دادن

قال الصادق علیه السلام : من فطر صائما فله مثل اجره
هر كس روزه داری را افطار دهد، برای او هم مثل اجر روزه دار است. 28
29- افطاری دادن

قال الكاظم علیه السلام : فطرك اخاك الصائم خیر من صیامك.
افطاری دادن به برادر روزه دارت از گرفتن روزه (مستحبی) بهتر است. 29
30- روزه خواری

قال الصادق علیه السلام : من افطر یوما من شهر رمضان خرج روح الایمان منه
هر كس یك روز ماه رمضان را (بدون عذر)، بخورد - روح ایمان از او جدا می‏شود 30
31- رمضان ماه خدا

قال امیرالمومنین علیه السلام : شهر رمضان شهر الله و شعبان شهر رسول الله و رجب شهری
رمضان ماه خدا و شعبان ماه رسول خدا و رجب ماه من است. 31
32- رمضان ماه رحمت

قال رسول الله صلی الله علیه و آله : ... و هو شهر اوله رحمة و اوسطه مغفرة و اخره عتق من النار.
رمضان ماهی است كه ابتدایش رحمت است و میانه‏اش مغفرت و پایانش آزادی از آتش جهنم. 32
33- فضیلت ماه رمضان

قال رسول الله صلی الله علیه و آله : ان ابواب السماء تفتح فی اول لیلة من شهر رمضان و لا تغلق الی اخر لیلة منه
درهای آسمان در اولین شب ماه رمضان گشوده می‏شود و تا آخرین شب آن بسته نخواهد شد. 33
34- اهمیت ماه رمضان

قال رسول الله صلی الله علیه و آله : لو یعلم العبد ما فی رمضان لود ان یكون رمضان السنة
اگر بنده «خدا» می‏دانست كه در ماه رمضان چیست [چه بركتی وجود دارد] دوست می‏داشت كه تمام سال، رمضان باشد. 34
35- قرآن و ماه رمضان

قال الرضا علیه السلام : من قرا فی شهر رمضان ایة من كتاب الله كان كمن ختم القران فی غیره من الشهور.
هر كس ماه رمضان یك آیه از كتاب خدا را قرائت كند مثل اینست كه درماههای دیگر تمام قرآن را بخواند. 35
36- شب سرنوشت‏ساز

قال الصادق علیه السلام : راس السنة لیلة القدر یكتب فیها ما یكون من السنة الی السنة.
آغاز سال (حساب اعمال) شب قدر است. در آن شب برنامه سال آینده نوشته می‏شود. 36
37- برتری شب قدر

امام صادق علیه السلام : قال لابی عبد الله علیه السلام كیف تكون لیلة القدر خیرا من الف شهر؟ قال: العمل الصالح فیها خیر من العمل فی الف شهر لیس فیها لیلة القدر.
از امام صادق (علیه السلام) سوال شد: چگونه شب قدر از هزار ماه بهتر است؟
حضرت فرمود: كار نیك در آن شب از كار در هزار ماه كه در آنها شب قدر نباشد بهتر است. 37
38- تقدیر اعمال

قال الصادق علیه السلام : التقدیر فی لیلة تسعة عشر و الابرام فی لیلة احدی و عشرین و الامضاء فی لیلة ثلاث و عشرین.
برآورد اعمال در شب نوزدهم انجام می‏گیرد و تصویب آن در شب بیست ویكم و تنفیذ آن در شب بیست‏سوم. 38
39- احیاء شب قدر

عن فضیل بن یسار قال: كان ابو جعفر (علیه السلام) اذا كان لیلة احدی و عشرین و لیلة ثلاث و عشرین اخذ فی الدعا حتی یزول اللیل فاذا زال اللیل صلی.
فضیل بن یسار گوید:
امام باقر (علیه السلام) در شب بیست و یكم و بیست‏سوم ماه رمضان مشغول دعا می‏شد تا شب بسر آید و آنگاه كه شب به پایان می‏رسید نماز صبح را می‏خواند. 39
40- زكات فطره

قال الصادق علیه السلام : ان من تمام الصوم اعطاء الزكاة یعنی الفطرة كما ان الصلوة علی النبی (صلی الله علیه و آله) من تمام الصلوة.
تكمیل روزه به پرداخت زكاة یعنی فطره است، همچنان كه صلوات بر پیامبر (صلی الله علیه و آله) كمال نماز است. 40

آسیب شناسی روزه از منظر روایات اسلامی
نویسنده: محتشم مؤمنی





در مقاله حاضر نویسنده با استناد به برخی آیات و روایات آسیب ها و خطراتی را كه عبادات و بخصوص روزه را تهدید می كند مورد بررسی قرار داده و آنها را واكاوی كرده است كه با هم آن را از نظر می گذرانیم.
در میان تمامی عباداتی كه خداوند عزیز بر بندگان خویش واجب فرموده، بدون تردید «روزه» از جایگاه ویژه ای برخوردار است، چرا كه در كلامی قدسی، این عمل پر ارج را منتسب بخود نموده و پاداش آن را نیز خود برعهده گرفته:
حضرت مصطفی(صلّی الله علیه و آله و سلّم)از جناب احدیت نقل می فرماید كه: «آن حضرت عز شانه فرموده كه: روزه از برای من است و مختص به من و من خود ثواب او را چنانكه لایق به من است به روزه دار خواهم داد.”( 1)
و نیز در شرافت قدر این عبادت گرانسنگ همان بس كه در روایات اسلامی آن را به عنوان سپر و محافظی در برابر آفات و خطرات دنیوی و عذاب اخروی معرفی كرده اند، كما اینكه امام صادق(علیه السّلام)از جد گرامی اش حضرت رسول(صلّی الله علیه و آله و سلّم)نقل می فرماید كه آن حضرت(صلّی الله علیه و آله و سلّم)فرمود:
«روزه سپری است برای روزه دار از آفتهای دنیا و مانعی است از عذاب آخرت برای او.”( 2)
ولی باید دانست اگرچه «روزه» در میان عبادات اسلامی از چنین جایگاه رفیع و مرتبه والایی برخوردار است، و لكن چنان نیست كه هر «روزه» گرفتنی مشمول این پاداشها و فواید عظیم دنیوی و اخروی گشته و در نزد خداوند درخور ثواب باشد. زیرا با نگاهی به احادیث و بیانات اولیاء دین و حضرات معصومین علیهم السلام این نكته بسیار مهم اثبات می گردد كه این عمل با تمام اهمیتی كه داراست از جهات گوناگون و بوسیله عوامل متعدد در معرض آسیب و خطر می باشد، كه هرگاه از جانب حتی یكی از آنها تهدید واقع گردد، نه تنها هیچیك از پاداشهای فوق را شامل نمی شود بلكه خود تبدیل به وسیله ای می شود برای رنج و عذاب دنیوی و اخروی!! از همین رو در نوشتار حاضر به برخی از اعمال و صفات روحی و جسمی كه این عبادت عظیم الشان را تهدید می كنند اشاره كرده و پیرامون هر یك توضیحاتی كوتاه ارائه می نمائیم:
1- ریا

«ریا» و یا به عبارت دقیق تر «شرك خفی» كه نقطه مقابل «اخلاص» می باشد از جمله گناهان مهلكی است كه در كتب اخلاقی به شدت از آن نهی شده و اعلام گردیده كه هر عملی كه به اندازه ذره ای آلوده به ریا و خود نهائی باشد، در نزد پروردگار بی ارزش بوده و سزاوار عقوبت و كیفر است. در وخامت این گناه بزرگ همین بس كه در لسان پیامبر گرامی(صلّی الله علیه و آله و سلّم)، از آن با عنوان «شرك اصغر» یاد شده:
«از حضرت رسول(صلّی الله علیه و آله و سلّم)مروی است كه فرمودند بدرستی كه بدترین چیزی كه بر شما می ترسم شرك اصغر است عرض كردند چیست شرك اصغر فرمود: ریا...”( 3)
و همانگونه كه گفته شد این صفت ناپسند و عمل قبیح، دشمنی سخت برای اعمال و عبادات بوده تا جایی كه بنا بفرموده رسول مكرم اسلام(صلّی الله علیه و آله و سلّم): «خداوند قبول نمی فرماید عملی را كه در آن بقدر ذره ای از ریا باشد.”( 4)و «ریا» بنا بفرموده امام خمینی( ره)در كتاب شریف «اربعین حدیث» عبارت است از: «نشان دادن و وانمود كردن چیزی از اعمال حسنه یا خصال پسندیده یا عقاید حقه به مردم، برای منزلت پیدا كردن در قلوب آنها و اشتهار پیدا كردن پیش آنها بخوبی و صحت و امانت و دیانت، بدون قصد صحیح الهی.”( 5)
2- عجب

یكی از مفاسد اخلاقی بسیار خطرناك و مهلك، كه بر باد دهنده سرمایه های مادی و معنوی انسان است، مفسده عظیم و موحش «عجب و خودبینی» می باشد، كه تعریف آن عبارت است از: «بزرگ شمردن عمل صالح و مسرور شدن به آن و خود را از حد تقصیر خارج دانستن است.”( 6)و در خباثت این خصلت ناپسند همین بس كه در احادیث بسیاری آن را عامل هلاكت آدمی دانسته اند، كما اینكه از امیرمومنان علی(علیه السّلام)نقل شده كه فرمودند: «من دخله العجب هلك: كسی كه عجب در او راه یابد هلاك شود.”( 7)و نیز آورده اند كه: «موسی بن عمران( علی نبینا و آله و علیه السلام)از شیطان پرسید: «خبر ده مرا به گناهی كه( بدان وسیله)تو بر اولاد آدم راه یابی و تسلط پیدا كنی. )گفت: «وقتی عجب كند بر نفس خود و بزرگ شمارد عملش را و كوچك شود در چشمش گناه او»( 8)
با عنایت به مطالب و احادیث ذكر شده در پیرامون نقش ویرانگر «عجب و خودبینی» كه به برخی از آنها اشاره شد، دانسته می شود كه یكی از مهمترین آسیب هایی كه عبادت و طاعت آدمی را مورد تهدید قرار می دهد و بیم آن می رود كه با نفوذ آن در دل و جان انسان، زحمات طاقت فرسای او را در راه بندگی پروردگار از بین برده و به اصطلاح قرآن كریم «هباء منثوراً» گرداند، همین صفت رذیله «عجب» است. و روزه گرفتن كه خود عبادتی بزرگ و نشانه تسلیم انسان در برابر خداوند است، نیز به شدت از جانب این رذیله مهلك در معرض خطر قرار دارد، زیرا از آنجا كه این عبادت برخلاف سایر عبادات، با سختی و مشقت بیشتری همراه است( مخصوصاً در فصول گرم سال)، انسان غیر مهذب و غافل می پندارد به صرف تحمل این سختی ها، كاری كرده و حتماً و بی برو و برگرد مستحق پاداش است و چنانچه در مقابل این زحمات از سوی خداوند كوچكترین بی توجهی به او شود در حق او ظلم روا داشته اند!! و از همین رو گستاخانه خود را از ذات باریتعالی طلبكار دانسته و در نتیجه به گناه بزرگ «عجب» گرفتار آمده و نه تنها هیچگونه پاداشی را در مقابل «روزه گرفتن» دریافت نمی كند بلكه با ابتلا به عجب و خودبینی، مستحق دخول در عذاب الهی می گردد.
3-گناه و پیروی از شیطان

در روایات اسلامی وارد شده است كه «چه بسا افرادی كه بهره آنها از روزه و ماه مبارك رمضان، تنها گرسنگی و تشنگی است و بجز این دو، بهره و پاداشی از آن نصیبشان نمی شود.” و این نیست مگر به خاطر آنكه این گروه از افراد، مقلدوار تنها به امساك از خوردن و آشامیدن اكتفاء كرده و دلخوش به همین هستند كه آری ما هم روزه گرفته ایم!! اینان كسانی هستند كه درهمان حال كه روزه گرفته و می گیرند، از گناه پرهیز نداشته و با دست یازیدن به انواع و اقسام گناهان، به عبادت عظیم خود آسیب وارد كرده اند.
اگر در خطبه شریف شعبانیه كه در آستانه ماه مبارك رمضان از سوی رسول گرامی اسلام(صلّی الله علیه و آله و سلّم)ایراد گردیده می خوانیم كه: زبانهای خود را حفظ كنید و بپوشانید چشمهای خود را از آنچه حلال نیست برای شما نگاه كردن بدان و گوشهایتان را نگاه دارید از آنچه شنیدن آن برای شما حلال نیست.”، این سفارشات پیامبر(صلّی الله علیه و آله و سلّم)برای آن است كه هر گناهی كه در ماه مبارك رمضان از آدمی سرزند علاوه بر آنكه خود گناه و نافرمانی ذات اقدس الهی محسوب می شود و عقوبت سختی در پی دارد، آسیب جدی به «روزه» انسان روزه دار وارد كرده و این عبادت بزرگ را از اثر وفایده مطلوب ساقط می كند و زحمات او را بر باد می دهد. و درست به همین دلیل است كه در سفارش گرانسنگی از وجود مبارك امام صادق(علیه السّلام)می خوانیم كه:
هرگاه اراده كردی كه روزه بگیری، لازم است قصد بازداشتن نفس از خواهشهای نفسانی بكنی مثل فحش و مجادله با كسی و قسم دروغ خوردن و لغو گفتن و شنیدن؛ چرا كه ارتكاب اینها در روزه موجب نقصان ثواب روزه و باعث حرمان از قبول آن است.”( 9)
پس آن كس كه حقیقتا طالب بهره بردن از فرصت ماه مبارك رمضان است و از دل و جان می خواهد كه روزه گرفتن او مورد رضای خداوند باشد و او را به پاداش های الهی واصل گرداند، بایستی مردانه كمر همت بسته و ازابتدای ماه مبارك، مراقب اعمال، اعضا و جوارح خود باشد تا مبادا مرتكب گناهی شده و در نتیجه از ثواب روزه خود كاسته و یا در صورت تكرار به طور تام و تمام از پاداش روزه محروم گردد. و ما در ادامه این نوشتار به برخی از گناهان كه سفارش اكید بر ترك آنها در ماه مبارك رمضان شده نیز اشاراتی خواهیم داشت.
4-غیبت

چنان كه گفته شد یكی از عوامل آسیب رساننده به «روزه» گناه و پیروی از شیطان است و اینك باید توجه داشت كه در میان گناهان، گناه عظیم «غیبت» در آسیب رساندن به روح و جان آدمی و نیز عبادات او و از جمله «روزه» نقش ویژه ای داشته و سفارش اكید شده كه از آن پرهیز شود.
غیبت همان گناه عظیمی است كه در قرآن كریم به صراحت از آن نهی شده و در آیه شریفه 12 از سوره مباركه حجرات آمده كه: غیبت نكند بعضی از شما بعضی دیگر را، آیا دوست دارد یكی از شما گوشت برادر خود را بخورد در صورتی كه مردار است، پس كراهت دارید او را...”
«از رسول خدا(صلّی الله علیه و آله و سلّم)مروی است كه فرمود: بنده ای را در موقف حساب قیامت می آورند و نامه عملش را به او می دهند، كارهای خیری را كه در دنیا انجام داده در آن نمی بیند می گوید خدایا این نامه عمل من نیست زیرا حسنات خود را در آن نمی بینم. به او گفته می شود خدای تو اشتباه نمی كند و فراموش نمی نماید، كارهای نیكت به واسطه غیبت كردنت از مردم، از بین رفت. پس دیگری را می آورند و نامه عملش را به او می دهند و در آن حسناتی را كه بجا نیاورده می بیند می گوید پروردگارا این نامه عمل من نیست چون این همه حسنات كه در آن ثبت است من بجا نیاورده ام. به او می گویند اینها حسنات فلان شخصی است كه از تو غیبت كرده در عوض، حسناتش به تو داده شده است.”(10)
حال كه دانستیم این گناه چه اثراتی در نامه عمل آدمی بجا می گذارد، باید این نكته مهم را یادآور شویم كه «غیبت» اگرچه در همه زمانها و مكانها ممنوع بوده و مورد خشم و غضب خداوند است و لكن در ماه مبارك رمضان بیشتر مورد نهی واقع شده و سفارش گردیده كه از آن پرهیز شود، چرا كه موجب بطلان معنوی روزه و پوك شدن روزه از درون است:
حضرت صادق(علیه السّلام)از حضرت رسول خدا(صلّی الله علیه و آله و سلّم)روایت كرده كه فرمود: من اغتاب امرء مسلما بطل صومه...: كسی كه غیبت كند مرد مسلمی را، باطل شود روزه او...”( 11)
آری، غیبت، یكی از مهمترین آسیب های روزه است و آدمی را از فضیلت روزه محروم كرده و باعث از دست دادن پاداش هایی می شود كه در اثر این عبادت نصیب آدمی می گردد.
در رابطه با تاثیر «غیبت» در روزه و بی خاصیت كردن آن ذكر حدیث زیر را ضروری می دانیم كه پیامبر اكرم(صلّی الله علیه و آله و سلّم)فرمودند:
«روزه دار از آن هنگام كه صبح می كند تا به شب در رود، مادام كه غیبت نكند در عبادت است و همین كه غیبت كرد روزه او پاره( بی خاصیت)می شود.”( 12)
5-دروغ

در میان گناهان كبیره ای كه خداوند عزیز ما را از آنها نهی فرموده و فرمان داده كه بدانها نزدیك نشویم، «دروغ» است كه گناهی عظیم بوده و خطرناك می باشد و شاید بتوان گفت احادیثی كه در زشتی این گناه وارد شده در مقایسه با احادیثی كه در رابطه با گناهان دیگر وارد شده بی نظیر بوده و حتی قابل مقایسه نمی باشند! برای نمونه توجه به احادیث زیر خالی از لطف نیست:
امام باقر(علیه السّلام)فرمود: به راستی خدا برای شر و بدی قفل ها مقرر كرده و كلیدهای آنها را شراب قرار داده و دروغ بدتر از شراب است.”( 13)و:
«عن ابی جعفر علیه السلام قال: ان الكذب هو خراب الایمان: براستی كه دروغ ویران كننده ایمان است.”( 14)
امام علی(علیه السّلام)فرمود: هیچ بنده ای مزه ایمان را نچشد تا دروغ را وانهد، چه شوخی باشد و چه جدی».( 15)
باتوجه به احادیث فوق كه به واقع بخش اندكی از صدها حدیثی است كه در رابطه با زشتی «دروغ» وارد شده، دانسته می شود كه اصولاً «دروغ» با «ایمان» به شدت ناسازگار بوده و انسان تا از دروغ در جنبه های مختلف آن چه به صورت شوخی و چه به صورت جدی پرهیز نداشته باشد، بهره ای از ایمان نبرده و طعم شیرین آن را احساس نخواهد كرد.
و اما جدای از آنچه گفته شد، یكی دیگر از ثمرات زشت و عظیم این گناه یعنی «دروغ» آن است كه عبادتی همچون «روزه» را تحت الشعاع قرار داده و آن را باطل كرده و انسان روزه دار را از نتایج و ثمرات مبارك و ارزشمند آن محروم می گرداند:
پیامبر اكرم(صلّی الله علیه و آله و سلّم)فرمود:
پنج كار است كه روزه را باطل می كند و وضو را می شكند: اول دروغ و...”( 16)
براستی آیا این عاقلانه است كه آدمی رنج گرسنگی و تشنگی را برخود هموار كند و چندین ساعت این بار طاقت فرسا را بردوش كشد وآن گاه با آلوده نمودن خود به گناه عظیم «دروغ» همه نتایج حاصل از این تلاش و مجاهدت را برباد دهد؟! و آیا جای آن ندارد كه انسان روزه دار به هنگام اشتغال به این عمل گرانبها، بیش از گذشته «زبان» خود را از آلوده شدن به «دروغ» محافظت نماید تا هرچه بیشتر از ثمرات این ماه عظیم و فیوضات «روزه» بهره مند گردد؟! و صدالبته همانطور كه گفته شد پرهیز از دروغ و دروغگویی تنها مختص به ماه مبارك رمضان و دوران روزه گیری نمی باشد بلكه انسان مؤمن همواره از این عمل ناپسند پرهیز می كند و لكن در این ایام كه پاداش عمل او بسته به دوری از این گناه بزرگ است بیش از گذشته از خود مراقبت می كند كه مبادا حتی به شوخی نیز بدان آلوده نگردد.
6-دشنام و بدگویی

از جمله رفتارهای ناپسندی كه متأسفانه قبح آن كم شده و برخی ها آن را گناه محسوب نمی كنند درحالی كه خداوند و اولیا و دین از آن نهی كرده اند، عمل ناپسند «دشنام و بدزبانی» است. رفتاری كه با ادب انسانی و اسلامی مغایر بوده و در قرآن كریم سفارش شده كه حتی نسبت به غیرمسلمانان نیز از آن پرهیز شود( انعام آیه 108)و در احادیث اسلامی نیز به شدت از آن نهی گردیده است:
«حضرت صادق(علیه السّلام)فرمود: هرزه گویی و بدزبانی از جفاكاری است و جفاكاری در آتش است.”( 17)
آلوده كردن زبان به بدزبانی، دشنام و هرزه گویی، علاوه بر آنكه ناپسند و مورد نهی است از آفات و آسیب های «روزه» بوده و موجب می شود عمل روزه دار نتیجه و ثمره مطلوب را دربر نداشته و مورد رضای خداوند قرار نگیرد. در روایت وارد شده است كه:
«پیغمبر(صلّی الله علیه و آله و سلّم)شنید كه زنی به كنیز خود ناسزا می گوید، فرمود: غذایی به نزدش آورند. وی گفت: یا رسول الله من روزه ام! فرمود: چگونه روزه ای كه كنیزت را ناسزا می گویی؟! روزه كه تنها امساك از غذا و آب نیست روزه را قرار داده اند كه از هر كار زشتی بازدارد، چه اندكند روزه داران و بسیارند گرسنگان( به نام روزه دار)»!( 18)
پرهیز از ناسزاگویی و بدزبانی به هنگام روزه گرفتن آنچنان مهم و باارزش است كه حتی سفارش شده چنانچه به هنگام روزه بودن، دیگری با شخص روزه دار به نادانی برخورد كرد و او را با بدزبانی خود آزرد، بر شخص روزه دار است كه از پاسخگویی به او و مقابله به مثل كردن با او خودداری كرده و زبان به ناسزاگویی او نگشاید: رسول خدا(صلّی الله علیه و آله و سلّم)فرمود: «روزه سپر آتش است و هركه روزه گرفت آن روز سبكسری نكند. و اگر كسی با او جهالت كرد به او ناسزا و بد نگوید و بگوید من روزه دارم.”( 19)
پرهیز از بدگویی و ناسزاگویی به هنگام روزه بودن آنگاه اهمیت خود را آشكار می كند كه دریابیم انسان روزه دار در اثر گرسنگی و تشنگی، كم حوصله شده و احتمال می رود با كوچكترین عاملی صبر و آرام خود را ازدست داده و زبان به بدگویی بازكند. از همین رو پرهیز از ناسزاگویی و خودداری از این عمل ناهنجار به هنگام روزه بودن، خود در زمره «جهاد با نفس» محسوب شده و بر مراتب قرب انسان روزه دار افزوده و پاداش او را نیز افزون می گرداند.
7-بهتان و تهمت

مهمترین سرمایه هر انسانی در زندگی، آبرو و اعتباری است كه با زحمت بدست آورده و در راه كسب و حفظ آن سختی های بسیاری متحمل گردیده است. به همین دلیل در اسلام بسیار سفارش شده كه این سرمایه عظیم نباید مورد تعرض قرار گیرد و هرگونه عاملی كه باعث خدشه دار شدن آن گردد ازنظر اسلام مطرود و منفور است. یكی از اموری كه این سرمایه گرانبها را مورد تهدید قرار می دهد دست یازیدن به عمل غیراخلاقی «تهمت» و «بهتان» است كه متأسفانه گاه از سوی عده ای ناآگاه عملی ساده انگاشته شده و بدون كوچكترین احساس مسئولیتی با ارتكاب آن، آبروی چندین ساله افراد را دستخوش اغراض نفسانی خود قرار می دهند. درحالیكه این گناه در پیشگاه پروردگار آنچنان عظیم است كه در روایتی وارد شده كه هرگز از صفحه نامه اعمال محو نخواهد شد!!: رسول خدا(صلّی الله علیه و آله و سلّم)فرمود: پنج گناه است كه محوشدنی نیست( وكفاره ندارند)، شریك قراردادن برای خدا و كشتن كسان بناحق و بهتان زدن به مؤمن...”( 20)
اما جدای از عقوبت هایی كه برای این گناه ذكر شده، باید دانست كه این گناه عظیم در عبادت آدمی نیز تأثیرات نامباركی بدنبال خواهد داشت كه یكی از آنها محروم شدن از پاداش روزه و مورد خشم پروردگار قرارگرفتن است:
«پیامبر اكرم(صلّی الله علیه و آله و سلّم)فرمود: هركه ماه رمضان را روزه بدارد و از حرام و بهتان اجتناب ورزد خداوند از او راضی شود و بهشت را برای او واجب كند.”( 21)
8-سخن چینی

زندگی اجتماعی آدمی همواره در معرض كدورت ها و اختلافات ریز و درشت میان انسان هاست و این نیست جز به خاطر تفاوت در نحوه تفكر، اختلاف در سلیقه ها، سوءتفاهمات و... كه فی الواقع اجتناب ناپذیرند. در این میان نقش اطرافیان در برطرف كردن این كدورت ها بسیار مهم است و میتواند روابط سرد انسان ها را به روابط گرم و صمیمی تبدیل كند. ولی متاسفانه همواره در اجتماع افرادی بوده اند كه از مشاهده كدورت و تیرگی روابط دیگران شادمان شده و نه تنها قدمی در جهت برطرف كردن این كدورت ها برنمی دارند بلكه با شیطنت و لطایف الحیل سعی در شعله ور كردن آتش كینه و دشمنی می كنند. اینان با رفت و آمد بین دو طرف دعوا و نقل سخنان ناهنجار هر یك در نزد دیگری و به اصطلاح «سخن چینی» و «نمامی»، آنچنان بر میزان اختلافات می افزایند كه گاه دیگر كوچكترین نقطه امیدی برای اصلاح و سازش باقی نمی گذارند. به قول سعدی علیه الرحمه:
میان دو كس جنگ چون آتش است
سخن چین بدبخت هیزم كش است
و درست بدلیل همین تأثیر ویرانگر است كه در روایات اسلامی به شدت از «نمامی» نهی شده و برای نمام مجازات های سنگین بیان شده است:
«از رسول خدا(صلّی الله علیه و آله و سلّم)مروی است: كسی كه برای سخن چینی بین دو نفر حركت كند خداوند بر او در قبرش آتشی مسلط می كند كه او را میسوزاند و چون از قبرش بیرون می آید ماری بزرگ و سیاه را بر او مسلط میفرماید كه گوشت او را میخورد تا داخل جهنم شود.”( 22)
و نیز فرمود: «چون به معراج رفتم زنی را دیدم كه سرش مانند سرخوك و بدنش مانند بدن الاغ بود و بر او هزار هزار جور عذاب بود. پس از آن حضرت پرسیده شد كه كار آن زن چه بود؟ فرمود: سخن چینی و دروغگوئی.”( 23)
و اما این عمل شیطانی آنچنان زشت و ناپسند است كه حتی عبادات انسان و از جمله «روزه» از تأثیرات سوء آن در امان نمانده و باعث بطلان آن شده و روزه دار نمام( !)را از فیوضات عبادت بی نظیر خود محروم میسازد:
«رسول اكرم(صلّی الله علیه و آله و سلّم)فرمود: پنج كار است كه روزه را باطل میكند و وضو را می شكند:... و سخن چینی.”( 42)
9-نگاه حرام

یكی از سفارشات پیامبر اكرم(صلّی الله علیه و آله و سلّم)در خطبه شعبانیه پیرامون آداب روزه و ماه مبارك رمضان، چشم فرو بستن از آنچه خداوند نگاه بدان را حرام فرموده میباشد:
«... وغضوا ابصاركم عما لایحل النظر الیه: و چشم های خود را بپوشید از آنچه حلال نیست برای شما نگاه كردن بدان.”
و از آنجا كه نگاه حرام بنا به فرموده امام صادق «ع» «تیری است زهرآلود از تیرهای شیطان كه به قلب صاحبش می خورد...”( 25)و در نتیجه تخم گناه را در سرزمین دل آدمی می پاشد و در صورت تكرار به گناهان بزرگی همچون زنا می انجامد، به خوبی میتوان علت آن سخن رسول اكرم(صلّی الله علیه و آله و سلّم)و تحریم نگاه حرام بویژه در ماه مبارك رمضان را دریافت. چرا كه نگاه حرام جدای از اینكه فی نفسه مبطل روزه است( چنانكه از پیامبر اكرم(صلّی الله علیه و آله و سلّم)نقل شده كه فرمود: «پنج كار است كه روزه را باطل میكند و وضو را می شكند:... ونظر و نگاه آمیخته با شهوت.”( 26))، مقدمه گناهان دیگر است كه هر یك به تنهایی مبطل روزه بوده و دست یازیدن به آنها ابطال روزه را در پی خواهد داشت كه به برخی از آنها در رساله های عملیه و در بخش مبطلات روزه اشاره شده است.
10-پرخوری

آنچه تاكنون و در این نوشتار پیرامون عوامل آسیب رساننده به «روزه» گفتیم تماماً اموری بودند كه در ردیف محرمات الهی قرار داشتند. ولی باید دانست كه روزه تنها از جانب این امور آسیب نمی بیند بلكه برخی عوامل هستند كه اگرچه نام گناه بر آنها نمی نهند و حرام نمی باشند ولی انجام آنها «روزه» را كم فایده كرده و روزه دار را از دست یابی به اهداف اصلی این عمل باز می دارند، كه یكی از این عوامل غیرمحرم و مكروه «پرخوری» است.
از جمله امور مكروهی كه آدمی را در تهذیب نفس و آراسته شدن به فضائل نفسانی با شكست مواجه میكند امر «پرخوری» و «شكم پروری» است. به همین دلیل علمای علم اخلاق همواره توصیه كرده اند كه طالب فلاح و تهذیب نفس باید از این عمل بپرهیزد، و در احادیث معصومین علیهم السلام نیز به این امر سفارش شده است:
امام صادق(علیه السّلام)فرمود: هیچ چیز برای قلب مؤمن زیان بارتر از پرخوری نیست زیرا دو اثر بد به جای می گذارد: اول سنگدلی( تاریكی قلب)و دوم شهوترانی و طغیان شهوت...”( 27)
در مقابل از سوی اولیای دین توصیه اكید شده كه باید نفس و شكم را به گرسنگی و كم خوری عادت داد زیرا این عمل اخلاقی و ارزشمند تاثیر بسزایی در پاك شدن دل و جان از كدورات نفسانی و اخلاقی داشته و سهم بسزایی در تهذیب نفس دارد. كما اینكه امام صادق(علیه السّلام)در ادامه حدیث فوق الذكر فرمودند:
«... و الجوع ادام للمومن و غذاء للروح و طعام القلب و صحه للبدن: گرسنگی نان خورش مؤمن و غذای روح و طعام قلب و موجب سلامتی بدن اوست.”( 28)
و مولوی عارف و شاعر نامی قرن هفتم نیز در فضیلت جوع و گرسنگی چنین سروده:
«گر نباشد جوع، صد رنج دگر
از پی هیضه برآرد از تو سر
رنج جوع از رنجها پاكیزه تر
خاصه در جوع است صد نفع و هنر
جوع، خود سلطان داروهاست هین
جوع در جان نه چنین خوارش مبین
جمله ناخوش از مجاعت خوش شدست
جمله خوشها بی مجاعتهاردست
جوع مرخاصان حق را داده اند
تا شوند از جوع شیر زورمند
جوع هر جلف گدارا كی دهند؟
چون علف كم نیست، پیش اونهند
كه بخور كه هم بدین ارزانیی
تونئی مرغاب، مرغ ناپنی»( 29)
فوائد گرسنگی بسیار است، كه از آن جمله می توان به موارد زیر اشاره كرد: «آئینه قلب را صفا می دهد، دل را رقیق می سازد، از فرمانبرداری خدا لذت می برد، خاكساری تولید می كند، از نافرمانی و غفلت از خدا دوری می دهد، شخص را بیاد گرسنگی روز قیامت می افكند، سورت شهرت را می شكند، طبع را بلند می سازد، عمر را طولانی می كند، بیداری شب و عبادت را آسان می گرداند، مواظبت بر طاعت را مهیا می كند و بیماری ها دور می دارد.”( 30)
و یكی از حكمتهای وجوب «روزه» نیز همین است كه خداوند رئوف چون عالم به صلاح بندگان خویش بوده برای نورانی شدن دل و جان آنها، امر به «روزه» و تحمل گرسنگی فرمود. حال اگر انسان روزه دار به هنگام افطار و سحری با پرخوری، آنچه را در طول روزه از خوردنش خودداری كرده، جبران كند بهره چندانی از «روزه» خود نخواهد برد ساقط نموده پس:
«سزاوار آن است كه در هنگام افطار از حلال اینقدر چیز بخورد كه كل بر معده او نباشد چه سر امر روزه داشتن آن است كه قوه شهویه مقهور و ضعیف شود و تسلط شیطان كمتر گردد تا نفس قدسی از درجه بهیمیت ترقی نموده متشبه به ملائكه گردد و در او آثار تجرد و روحانیت حاصل شود و هرگاه كسی آنچه چاشت نخورده مقابل آن را در شام بخورد چگونه این مطلب دست می دهد... پس چون( روزه دار)در وقت افطار الوان طعام را بقدر چاشت و شام بلكی زیادتر بخورد لذت آن بیشتر و قوت آن( نفس)فزونتر می گردد و قوه شهویه او به هیجان می آید و آنچه مقصود از روزه بود نتیجه برعكس می بخشد پس روزه دار باید لااقل همان غذائی كه در شبهای غیر روزه میخورد بخورد و خوراك روز خود را به آن اضافه نسازد تا سودی از روزه ببیند.”( 31)
بهرحال، از آنچه در این نوشتار آورده شد این نتیجه حاصل می شود كه برای رسیدن به پاداش واقعی «روزه»، باید در طول ایام روزه گیری و ماه مبارك رمضان، انسان روزه دار در مراقبتی دائمی از اعمال، رفتار و گفتار خود بسر برد تا مبادا با ارتكاب گناه، به عمل عبادی و مبارك خود یعنی «روزه» آسیب وارد نماید و در نتیجه آنچنان كه شایسته و بایسته است از فیوضات این ماه عزیز بهره مند نشده و در پایان یكماه تحمل رنج گرسنگی و تشنگی از پاداشهای بزرگی كه خداوند در شب عید فطر به روزه داران حقیقی عطا می فرماید و تنها یكی از آنها «مغفرت و آمرزش» می باشد، محروم گردد.

ماهیت روزه در اسلام
نویسنده: زینب شریفی اسدی

چکیده:
پژوهش حاضر به تبیین ماهیت روزه در اسلام پرداخته از این در گام نخست به بیان پیشینه روزه در ادیان ابراهیمی و اسلام پرداخته شده سپس تعریفی از ماهیت روزه (با تکیه بر نمود ظاهری آن) ارائه شده است. سپس در گام اصلی پژوهش، به بیان شرایط و ماهیت اصلی روزه پرداخته شده شرایطی که نخوردن و ... را تنها شروط لازم می‌داند نه کافی و شروط دیگری هم در آن طرح می‌نماید که توجه انسان را از ظواهر به معنویات و روحیات درونی انسان سوق می‌دهد که شرایط کمال یک روزه است.
در قدم بعد آثار روزه در مراحل مختلف مطرح می‌شود، خصوصاً اینکه در مرحله کمال روزه، آثار واقعی آن و بزرگی از آن نصیب روزه دار می شود.
پس از آن، به کاربرد روزه در قوانین اجتماعی پرداخته شده و اینکه مثلاً دو مقوله کفاره و قصاص در برخی موارد با روزه سامان گرفته است.
مقدمه
این پژوهش بر آن است تا به بررسی جایگاه، روزه در اسلام بپردازد. از این رو با بررسی قرآن و احادیث سعی شده تا برداشت مفیدی از روزه ارائه گردد، بر خلاف سایر تحقیقات مشابه از بیان احکام و فضایل روزه، که معروف همگان است تا حد امکان خودداری گردیده و به بیان ماهیت اصلی روزه پرداخته شده.
روزه، عملی عبادی است که خداوند آنرا به همه ادیان ابراهیمی قبل از اسلام و بعد از اسلام نیز نازل نمود. ازاین رو با پرداختن به ماهیت و شرایط عمیق روزه می‌توان به هدف خداوند از روزه و جایگاه آن و سپس وظیفه اصلی روزه دارای پی برد.
تاریخچه روزه:
تاریخ روزه، برای اولین بار در اسلام به سال 6 ه.ق می‌رسد، زمانی که پیامبر صلی‌الله علیه و آْله و سلم پس از صلح حدیبیه، راهی مدینه شدند، ایشان در مدینه اعمال ماه رمضان و سپس شوال را بجا آوردند. اسلام جایگاه خاصی برای روزه قائل می‌باشد، تا آنجا که در حدیثی از پیامبر صلی‌الله علیه و آْله و سلم یکی از ستون‌های محکمی که اسلام برآن استوار گردیده را، روزه‌داری در ماه رمضان می‌شمردند. و در جایی دیگر یکی از سه ساحت بهره‌برداری از اسلام را روزه می‌دانند.
روزه گرفتن تنها متعلق به دین اسلام نمی‌باشد، در قرآن کریم آمده: « ... روزه بر شما واجب شده، همانطور که بر اقوام قبل از شما واجب شده بود.» طبق این آیه روشن می‌شود که روزه در همه ادیان پیشین وجود داشته. خداوند برای شفاف نمودن بیشتر این موضوع به ذکر نمونه‌ای از آن در قرآن می‌پردازد، قرآن کریم به جریان تولد حضرت عیسی اشاره نموده و خطاب به حضرت مریم می‌فرماید: «... اگر کسی از آدمیان را دیدی، بگو برای خدا روزه نذر کرده‌ام.» البته روزه ایشان مستحبی بود که به واسطه نذر واجب می‌گشت اما از دیگر سو، پیام دیگر آیه عنایت خاصی است که خداوند به روزه دارد و آنرا به افراد برگزیده خود سفارش می‌نمایند.
تعریف روزه:
روزه از جمله اعمال عبادی است که خداوند به آن امر فرموده است که در آن، انسان در طول مدت معین و ساعات خاصی از شبانه روز، از خوردن و آشامیدن و ... در برخی موارد، حتی صحبت کردن دست می‌کشد.
روزه در گام اول عبارت است از حفظ شکم و شهوت از خوردن و آشامیدن و بهره گیری از غریزه جنسی و رعایت آداب ظاهری که در توضیح المسائل‌ها بیان شده.
در گام بعد حفظ زبان، گوش، چشم، دست و پا و سایر اعضا و جوارح از گناهان را دربر می‌گیرد که در صورت عدم رعایت آنها، روزه باطل می‌گردد. اما همه اینها بهانه‌ای است تا انسان بیشتر به نفس خود توجه پیدا کند.
هدف نهایی روزه، رسیدن به این مرحله است که آن روزه قلب از هموم دنیوی و افکار پست و نگهداری او از ماسوی الله می‌باشد.
علی علیه‌السلام می‌فرماید: «روزه دل با ارزش‌تر از روزه زبان و روزه زبان، باارزش‌تر از روزه شکم است.»
شرایط روزه:
همانطور که بیان گردید، روزه دست کشیدن و خودداری از خوردن و آشامیدن است البته، آسان‌ترین چیزی که خداوند بر روزه‌دار واجب نموده، همین امر می‌باشد.
این حداقل کار، نیز تاثیرات خاص خود را در انسان می‌گذارد، در حدیثی از معصوم علیه‌السلام آمده: «با گرسنگی، مجاری شیطان را تنگ نمایید، که او مانند خون در بدن انسان جاری است.» در همین راستا، پیامبر صلی‌الله علیه و آْله و سلم می‌فرماید: « کسی که شکم خود را گرسنه نگه دارد، اندیشه‌اش تربیت می‌شود.» ایشان همچنین می‌فرمایند: «با تشنگی و گرسنگی با نفس‌هایتان مبارزه کنید، همانا پاداش این کار همانند پاداش مبارزه در راه خداست و عملی دوست داشتنی‌تر از گرسنگی و تشنگی نزد خدا نیست.» ایشان همچنین فرمودند: «گرسنگی بکشید و بر بدن‌هایتان سخت بگیرید، شاید دل‌هایتان خداوند متعال را ببیند.» «برترین شما روز قیامت، نزد خدا، کسی است که گرسنگی بیشتری کشیده باشد و در خداوند متعال تکفر بیشتری نموده باشد.»
خداوند متعال به روحیه و طبیعت بشر توجه داشته و روزه را بر اساس آن برای بشر مقرر نموده است. احکامی هم برای روزه قرار داده تا اشخاصی نظیر مسافر و بیمار، تحت فشار قرار نگیرند و بتوانند عوض آن را با فضای روزه و یا اطعام به مساکین جبران نمایند.
با همه اوصافی که به عمل آمده، روزه تنها خودداری از خوردن و آشامیدن نیست، بلکه طبق احادیث، «باید گوش، چشم، زبان، فرج و شکمت نیز روزه بگیرند. دست و پایت را نگه دار و بسیار سکوت کن مگر از خیر. با نوکرت رفق و مدارا نما. هنگام روزه باید گوش و چشم تو نیز از حرام و زشتی روزه بگیرند. از جدال و آزار رساندن به نوکر خودداری کن و وقار روزه را داشته باش. روزی که روزه هستی با روزی که روزه نیستی باید باهم فرق داشته باشند.»
آنچه از احادیث برمی‌آید این است که روزه آدابی دارد که در تحمل گرسنگی محدود نمی‌شود و خداوند اهداف بلندی را در آن قرار داده، به همین خاطر، پیامبر صلی‌الله علیه و آْله و سلم فرمودند: « .... چه بسیار روزه‌دارانی که سودشان از روزه، تنها گرسنگی و تشنگی است.»
همه آداب و اعمالی که در ماه مبارک رمضان مورد توجه می‌باشد فلسفه‌ای دارد. تا آنجا که یکی از سخنرانی‌های پیامبر اعظم صلی‌الله علیه و آْله و سلم به تبیین این مقوله و اهمیت ماه مبارک رمضان اختصاص یافته است. در بخشی از این سخنان چنین آمده: « ... با تشنگی و گرسنگی خود در آن، گرسنگی روز قیامت را به یاد آورید. به فقیران خود صدقه بدهید، بزرگان خود را احترام کنید، کوچکترها را مورد رحمت خود قرار دهید و صله رحم را بجا آورید. زبان‌های خود را حفظ کرده. دیدگان خود را از آنچه نگاه به آن حلال نیست و گوش‌های خود را از آنچه گوش دادن به آن حلال نیست، نگه دارید. با یتیمان مردم مهربانی کنید تا با یتیمان شما مهربانی شود. به درگاه خداوند از گناهان خود توبه کنید. هنگام نماز دستهایتان را با دعا به طرف او بلند کنید، زیرا این وقت، بهترین اوقات است و خداوند در آن هنگام با نظر رحمت به بندگانش نگاه کرده و هنگامی که از بخواهد و با او مناجات نمایند، جواب آنان را می‌دهد. و اگر او را صدا بزنند، به آنان لبیک می‌گوید و اگر دعا کنند، دعایشان را مستجاب می‌کند.
از دیگر اعمالی که پیامبر صلی‌الله علیه و آْله و سلم به آن اشاره نمودند شامل موارد زیر می‌باشد:
استغفار، سجده و عبادت زیاد، افطاری دادن، اصلاح اخلاق، آسان گرفتن بر زیردستان، تکریم ایتام، خواندن نمازهای مستحبی، عمل به واجبات، ختم صلوات فراوان، تلاوت قرآن، دعا. در راستای اعمال مذکور کارهایی هم وجود دارد که روزه‌دار را از انجام آن نهی می‌نمایند. کارهایی که هم روزه و هم وضو را باطل می‌سازد، شامل: دروغ، غیبت، سخن چینی، نگاه شهوت انگیز، سوگند ناروا و دروغ.
پیامبر صلی‌الله علیه و آْله و سلم فرمودند: روزه سپری است، در برابر عذاب خدا، تا آن گاه که روزه دار آن را به وسیله دروغ یا غیبت پاره نکند.
از دیگر شرایط روزه، رعایت اخلاق روزه‌داری است. در این راستا، حدیثی از پیامبر صلی‌الله علیه و آْله و سلم زینت‌بخش می‌باشد، ایشان فرمودند: «کسی که روزه گرفت، آن روز، نادانی و سبک سری نورزد و اگر کسی در مورد او نادانی کرد، نه به او ناسزا گوید و نه بدرفتار کند، بلکه باید بگوید: من روزه دارم و زبان به زشتی باز نخواهم کرد.»
از جمله شرایط روزه «سکوت» می‌باشد. پیامبر صلی‌الله علیه و آْله و سلم فرمودند: «سکوت روزه دار، ستایش خداست.» و ثمره بزرگ سکوت، تذکر می‌باشد. که حکمت را به ارمغان می‌آورد.
در سوره مریم به صورت شفاهی به مقوله سکوت در روزه پرداخته . در این سوره به حضرت مریم وحی می‌شود: بگو برای خدا روزه نذر کرده‌ام، پس امروز با بشری سخن نمی‌گویم. در این راستا حدیثی از امام صادق علیه‌السلام مقوم بحث است. ایشان روزه‌دار را حتی از مجادله و سوگند راست منع می‌نماید.
همه شرایطی که در مورد روزه ذکر گردید، باید در ظرف زمانی خاص واقع گردد، زیرا تنها ماه مبارک رمضان است که ماه برگزیده خداست تا مسلمانان ابتدا تا انتهای آن روزه بگیرند. هیچ کس، حق ندارد بدون دلیل موجه شرعی، روزه این روزها را ترک نماید. آنچه ارزش روزه را مضاعف می‌نماید، واقع شدن آن در ماه مبارک رمضان است، ماهی که قرآن در آن نازل شده و پیامبر صلی‌الله علیه و آْله و سلم در این ماه شروع به تنزیل قرآن نموده.
پس از همه آنچه ذکر گردید، شخص روزه دار، باید شرایط روحی خود را برای روزه گرفتن آماده سازد. امام صادق علیه‌السلام فرمود: « موقعی که روزه می‌گیری، خود را به آخرت، نزدیک ببین و با خضوع و خشوع و شکستگی و خواری‌اش، مانند بنده‌ای که از مولای خود ترسان است. دلت را از عیوب و باطنت را از حیله‌ها و منکرها پاک کن و از هرچه غیرخداست. بیزاری جوی، در روزه خود، تنها خدا را سرپرست خود بدان و آن گونه که شایسته است از خداوندی که بر همه غالب است بترس. در روزهایی که روزه می‌گیری، روح و بدنت را به خدای متعال بده و قلب خود را برای محبت او و بدنت را برای عمل به دستوراتش و چیزهایی که از تو خواسته ، آزاد گردان .... »
نتیجه روزه، معرفت به خداوند است و شکرگزاری از او بخاطر اینکه ما را هدایت نموده، کسانی که به این مرحله برسند، مورد آمرزش خدا قرار گرفته به اجر عظیمی می‌رسند. ماه مبارک رمضان، بهترین فرصت برای کسب آمرزش خداوند است. پیامبر صلی‌الله علیه و آْله و سلم فرمود: «هرکس ماه مبارک را از دست دهد و آمرزیده نشود، خدا او را نیامرزد.»
آثار روزه:
روزه، آثار ظاهری و باطنی فراوانی را در پی دارد. روزه در حداقل و اولین پیامد، به انسان سلامتی می‌دهد.
البته، این همه اهداف آن نمی‌باشد، هدف و اثر اصلی روزه در حدیثی قدسی به خوبی بیان شده؛ «نتیجه روزه کم خوری و کم گویی است که حکمت را به ارمغان می‌آورد. حکمت نیز، معرفت و یقین را در پی دارد. وقتی بنده‌ای به یقین برسد، باکی ندارد که چگونه روزگار را سپری کند در سختی یا آسایش و این مقام خوشنودهاست.
هرکس طبق خشنودی من رفتار کند، سه خصلت به او می‌دهم: شکری که نادانی همراه آن نباشد، یادی که فراموشی نداشته باشد و دوستی‌ای که دوستی مرا به دوستی آفریدگانم ترجیح ندهد. هنگامی که او مرا دوست داشت. من هم او را دوست خواهم داشت؛ دوستی او را در دل بندگانم انداخته و چشم قلب او را به عظمت جلالم می‌گشایم و علم آفریدگانم را از او پنهان نمی‌دارم؛ در تاریکی شب و روشنایی روز با او مناجات می‌کنم... »
در پایان انسانی که به حقایق روزه دست یافته، به قرب و معرفت الهی نایل می‌شود و خدا هیچ مانعی بین او و خود قرار نمی‌دهد که این مقام دوستان خداوند است.
کاربرد روزه در قوانین اجتماعی:
روزه وسیله‌ای برای تنبیه و تهذیب نفس است از این رو، خداوند آن را برای بهبود عمیق روابط اجتماعی دایر نموده، در قرآن به کاربرد روزه درد و مورد قصاص و کفاره می‌پردازد.
الف- قصاص: از جمله کاربردهای مهم و جالب روزه در شرع اسلام قصاص می‌باشد. خداوند می‌فرماید: «... در قصاص نفس غیرعمد مسلمان، کسی که مال برای دیه ندارد، دو ماه پیاپی ، روزه بگیرد که بخشایشی است از ناحیه خداوند.» با این آیه، دو ماه روزه، بر شخصی بی‌بضاعت که توانایی پرداخت دیه را ندارد واجب می‌شود.
ب- کفاره: از دیگر کاربردهای روزه در فقه اسلامی در مقوله کفاره می‌باشد، کفاره به معنای پوشاندن و عبارت است از عملی که به گونه‌ای، زشتی معصیتی را بپوشاند. کفاره چیزی است که گناه را بپوشاند.
ج- قسم: خدا قسم‌هایی را که منجر به بستن پیمان می‌شود، مواخذه نموده و کفاره ای برای آن تعیین می‌نماید. در مورد کسی هم که استطاعت مالی ندارد، سه روز روزه را در نظر می‌گیرد. تا با این کار، عمل به سوگندها را محکم نماید.
مورد دیگری که قرآن از روزه به عنوان کفاره، اشاره می‌نماید آیه 59 مائده می‌باشد برای کسی که در حال احرام شکار کند، در حالی که استطاعت ندارد. «به جای اطعام هر مسکین، یک روز، روزه بگیرد تا کیفر نافرمانی را بچشد.» این گونه خداوند، تنبیه لازم را اجرا می‌نماید.

روزه در ادیان و فرهنگ ها
نویسنده: محدثه میری


یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا كُتِبَ عَلَیْكُمُ الصِّیَامُ كَمَا كُتِبَ عَلَى الَّذِینَ مِنْ قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ (سوره بقره / ١٨٣) این آیه موضوع وجوب روزه را به مسلمانان خاطر نشان می كند و بلافاصله می فرماید: این حكم به شما منحصر نبوده، بلكه حكمی است كه در امتهای پیشین نیز تشریع شده بود.
از ظاهر جمله كما كتب... بر می آید كه امتهای نامبرده اهل ملت و دین بوده اند. در غیر قرآن گرفتن روزه از اقوام بی دین نیز نقل شده، همچنان كه از یونانیان، هندی ها و... تا به امروز نقل شده كه هر یك برای خود روزه ای داشتند و دارند، بلكه می توان گفت عبادت بودن و وسیله تقرب بودن روزه از اموری است كه فطرت آدمی به آن حكم می كند.
روزه مسیحیان

تاریخ روزه داری در مسیحیت به قبل از قرن 8 می رسد. در انجیل آمده است كه حضرت مسیح پیروان خود را امر به روزه داری نموده است. نصارا در ماه رمضان روزه می گرفتند اما چون این ماه با فصل گرمای شدید تابستان مواجه می شد، ماه رمضان را به ماههای شمسی انتقال دادند تا ماه رمضان ثابت بماند.
به مرور زمان و به میل و سلیقه كشیشان و اسقفها 10 روز دیگر نیز به این روزه اضافه شد و در مجموع روزه اهل نصارا 50 روز شد. اما آنچه بیشتر در میان پیروان مسیح مرسوم است این است كه آنها به مدت چهل روز از اغذیه چرب و شیرین خودداری می كنند و روز قبل از این 40 روز را سه شنبه چاق گویند (ماردی گرایا) كه در آن روز هر چه بخواهند می خورند و می آشامند.
هر یك از شاخه های دین مسیحی نیز نوعی روزه مخصوص به خود دارند و این یعنی، هر كس مذهب را طبق هوای نفس خویش تغییر داده است.
روزه در كلیسای یونان

هر هفته روزهای شنبه تا چهارشنبه، چهل روز قبل از عید فصح (صعود مسیح)، از عید تثلیث تا تولد سن پیر از اول تا 16 ماه اوت روزه می گیرند.
پروتستان ها

پروتستانها به استثنای (آنگلیكانها) روزه واجب ندارند و فقط روزه مستحبی می گیرند.
روزه یهودیان

در تورات نیز از روزه كیپور یا روزه اعظم كنیسه یهود به عنوان فریضه دائمی یاد شده است. این روزه كه مهم ترین ومقدس ترین روزه یهودیان می باشد، هر سال در 10 تژین (اول اكتبر) همراه با مراسمی كه از ساعت 5 بعد از ظهر روز دهم ایلول تا ساعت 7 بعد از ظهر روز بعد ادامه دارد (26 ساعت) انجام می گیرد.
روزه عقیبیا

گروهی از یهودیان در روز پنجم ماه تژین و این روز به پاس گرامیداشت خاطره خاخام عقیبیا است كه او را به پرستش بت مجبور نمودند و او زیر بار نرفت و آنقدر مقاومت كرد تا از گرسنگی درگذشت روزه می گیرند.
روزه عذاب

در زمان داوود پیامبر، خداوند بر بنی اسرائیل غضب نمود، ایشان را به مرگ و قحطی تهدید كرد كه یهودیان از ترس، آن روز را روزه می گیرند.
روزه یهو یا قیم، تلما،محرم، استریا، روزه محاصره اورشلیم و... نیز از جمله روزه هایی هستند كه طائفه یهود به خاطر یادآوری فجایعی كه بر قومشان رفته است و تقریباً به 25 روز در سال می رسد و در تورات فعلی به عنوان روزه واجب مطرح نشده است می گیرند.
البته نباید از نظر دور داشت كه روزه فعلی یهودیان، از گزند تغییرات وتحریفات در امان نمانده است.
زرتشتیان

زرتشتیان به این خاطر كه روزه، فرد را در نبرد علیه شر در عالم و علیه اهریمن ضعیف می سازد آن را حرام می دانند. در باور زرتشتیان تن جایگاه روان است، بنابراین باید همواره نیازهای آن را برآورده ساخت تا روان شاد و آرام باشد. البته با زیاده روی در خوردن و آشامیدن نیز مخالفند چون معتقدند به جسم و روان آسیب می رساند. زرتشتیان به جای روزه گرفتن در هر ماه 30 روز خود، 4 روز ویژه دارند به نامهای وهمن- ماه- گوش ورام كه از خوردن هر گونه غذای گوشت دار پرهیز می كنند.
روزه در میان ادیان زمینی

- جاینی
در جینیسم كه از ادیان شرقی است و در سرزمین اصلی خود یعنی هند به عنوان مذهب ریاضت شناخته می شود، روزه همراه با دعا و دیگر مراسم مذهبی، فرد را از عالم خاكی جدا می كند و به او مدد می رساند كه به حالت فراروی یا تصعید برسد.
- صائبی ها
درست یك ماه روزه می گرفتند كه این روزه را به خاطر احترام به كره ماه بر خود واجب می دانند.
- مانوی ها
در دین مانی روزه گرفتن و نماز خواندن برای خورشید، ماه و منبع نور معمول بود و در هر ماه نصف روز روزه می گرفتند. صومعه مانوی مركب از 5 تالار بوده كه یكی از این تالارها به روزه و خطابه های مذهبی اختصاص داشت.
بودائی، برهمائی، توتم و بت پرستی نیز از جمله ادیان زمینی دیگری هستند كه رنگ مذهبی دارند و روزه جزو احكام واجب آنان به شمار می رود و اغلب حدود یك ماه می باشد.
روزه در میان برخی ملل جهان

بشر از دیر باز متوجه اثرات شگفت آور و معجزه آسای روزه بر روح و جسم خود شده بود حتی براساس برخی از تحقیقات انسان شناسان قبایل بدوی، قبل از شكار، پیش از خرمن و... روزه می گرفتند و هدفشان از روزه داری، معمولاً آرام كردن یك یا چند خدای خشمگین، افزایش حاصلخیزی زمین و یا باردهی بیشتر محصول بود.
سرخ پوستان آمریكا روزه را به خاطر دفع آفت می گرفتند، آشوری ها و بابلی ها برای توبه از گناهان خود، رومانی ها به عنوان پرستش بت مزسس (سیاره مشتری)، یونانی ها نیز به عنوان عبادت بت كشاورزی، ذیمیز و هندی ها نیز برای به دست آوردن خشنودی خدایان خود روزه می گرفتند و چنانكه می دانیم در روزه سكوت نیز ید طولایی دارند.
مشهور است كه اصلاحگر معروف هند و قهرمان اصلاحات ارضی مسالمت جویانه این كشور (وینوبا) به مدت 12 سال روزه سكوت گرفته است. در اروپا نیز بیمارستانی به نام روزه ساخته اند و داروی بیماران را گرسنگی و تشنگی می دانند سپس مدتی كه او را در آن بیمارستان تحت مراقبت ویژه روزه قرار دادند با تشخیص پزشك مرخص می شود.
و در نهایت

روزه اسلام كاملترین، عالی ترین ودست نخورده ترین روزه برای تربیت انسان است كه شیطان برای گمراهی اش قسم خورده.
روزه اسلام، روزه ای است برای رهایی از بند تعلقات خاكی و بال گشودن تا اوج ملكوت «مرغ باغ ملكوتم نیم از عالم خاك» روزه تزكیه نفس برای تحقق رستگاری است.
آنجا كه خدا در قرآن سوره والضحی می فرماید: قسم به آفتاب و تابش آن و به ماه كه پس از آفتاب برآید و به روز هنگامی كه زمین را روشن سازد و به شب وقتی كه زمین را فراگیرد و قسم به آسمان و آن كس كه او را بنا كرد و به زمین و آنكه آن را بگسترد و به نفس و آنكه او را نیكو بیافرید و به او شر و خیر او را الهام كرد.
«رستگار شد كسی كه نفس را پاك كرد»

آثار معنوی روزه
تهیه کننده : حجت الله مومنی
منبع : راسخون




برنامه های اسلام، برای رسیدن انسان به خوشبختی و سعادت جاودانه تدوین شده است؛ سعادتی كه گستره ای به پهنای دنیا و آخرت دارد. در این میان، روزه عبادتی است كه در ره پویی بشر به سوی كمال و تعالی نقش بسزایی دارد.
با بررسی آیات روشن قرآن در می یابیم كه روزه، برای رستگاری انسان و رهایی او از قید تن و توجه او به افق های تعالی واجب گردیده است. انسان خو گرفته با روزمرگی، در یك اردوی معنوی یك ماهه، رهایی از بند تن و زنگارزدایی از دل را با هم تجربه می كند، غلبه بر خواهش های دل را تمرین می كند و لذت آسمانی شدن را می چشد. در آیه 183 سوره بقره، امید به پرهیزكار شدن انسان در قفس تن را، راز وجوب روزه می داند و می فرماید:ای ایمان آورندگان! روزه بر شما واجب گردید، آنسان كه بر پیش از شما هم واجب شده بود. باشد كه پرهیزكاری كنید».
نكته روان و زیبایی كه در این آیه به چشم می خورد، لطافت بیان آن است. به دلیل دشواری روزه، خداوند از طرفی با خطاب «یا ایها الذین امنوا» و از دیگر سو با توجه دادن به این كه روزه اختصاص به شما ندارد بلكه بر پیشینیان نیز لازم بوده است، مسلمانان را آماده انجام آن ساخته است.امام صادق(علیه السّلام) در بیانی زیبا چنین می فرماید : لذت خطاب «یا ایها الذین امنوا» سختی و مشقت عبادت را از بین می برد. وقتی انسان با چنین خطابی از سوی معبود بی همتا روبرو می گردد، سرشار از نیرو خود را آماده اجرای حكم آن یگانه بی نیاز می كند. در این مقاله بر آنیم تا گوشه ای از آثار سزنده روزه بر زندگی انسان را در بعد معنوی بررسی كنیم.
آثار معنوی روزه

معنویت، نیاز اساسی انسان است. همان گونه كه غذا، برای ادامه زندگی مادی ضروری است، معنویت نیز برای طراوت روح بزرگ انسان یك نیاز اساسی است. از نگاه قرآن، انسان، مستعد تعالی است؛ از این رو برنامه های ویژه ای هم برای او قرار داده شده است. در قرآن به انسان چنین گفته می شود: «یا ایها الانسان انك كادح الی ربك كدحا فملاقیه؛ ای انسان حقا كه تو به سوی پروردگار خود به سختی در تلاشی و او را ملاقات خواهی كرد» (انشقاق.4)
در مسیر تعالی انسان، برنامه هایی از سوی آفریدگار آگاه از همه احوال انسان پیشنهاد شده كه انجام برخی از آنها با شرایط، لازم و برخی دیگر داوطلبانه است. روزه در شمار عبادت هایی است كه در شرایط ویژه ای مانند ماه مبارك رمضان و یا نذر و... واجب می شود، ولی به صورت مستحبی و داوطلبانه هم قابل انجام است. در آموزه های دینی هم سفارش زیادی به روزه داری و توجه به این برنامه حتی به صورت داوطلبانه و مستحبی شده است. در روایتی از ابی امامه آمده است: از پیامبر خدا(صلّی الله علیه و آله و سلّم) خواستم مرا به عملی سودمند رهنمون گردد. حضرت فرمود: علیك بالصوم فانه لا عدل له و لا وزن لثوابه؛ روزه بگیر كه معادلی برای آن نیست و هیچ ثوابی به پای آن نمی رسد. بار دیگر گفتم: مرا به كاری دستور دهید و حضرت فرمودند: علیك بالصوم فانه لا عدل له. وقتی برای سومین بار تقاضایم را تكرار كردم، حضرت باز پاسخم دادند: علیك بالصوم فانه لا مثل له؛ روزه بگیر كه همانند ندارد.
امام مجتبی(علیه السّلام) هم ماه مبارك رمضان، را چنین توصیف می كنند:
« ان الله جعل شهر رمضان مضمارا لخلقه فیستبقون فیه بطاعته الی مرضاته » ؛ خداوند ماه رمضان را میدان مسابقه ای برای آفریدگان خود قرار داده تا با طاعتش برای خشنودی او از یكدیگر پیشی گیرند»
روزه آثار معنوی فراوانی به دنبال دارد كه به برخی از آنها فهرست وار اشاره می شود:
1- پارسایی

مهم ترین رهاورد روزه، براساس آیه 183 بقره، رسیدن به گوهر پرارج تقواست. هدف از وجوب روزه، تربیت معنوی انسان و گذاشتن او در بزرگراهی است كه به پارسایی منتهی می شود. تعبیر «لعلكم تتقون» در این آیه شریفه، پرده از رازی می گشاید كه ملاك برتری آدمیان بر یكدیگر دانسته شده و فرجامی نیك به نام فلاح و رستگاری خواهد داشت.
2- رهایی از بند تن

با نگاهی به شرایط روزه داری، در می یابیم كه این برنامه هدفی جز تربیت انسان و آسمانی كردن او ندارد.
خداوند سبحان با دعوت به روزه، مقامی دیگر از انسانیت را پیشنهاد می دهد؛ انسانیتی رها از اسارت تن و خواهش های درونی. انسانیتی كه با گذار از موانع ساده به دست می آید. چشم پوشی از آنچه تاكنون به راحتی بهره مند بوده آن هم برای مدتی معین. تلاش برای خدایی شدن. شكستن دیوار عادت هایی كه مانع انس با معنویات است و انسان را از ترقی و تعالی باز می دارد.
3- آرامش

یكی از آثار معنوی روزه، آرامش قلبی است، در گران سنگی كه بشریت امروز برای یافتن آن حاضر است از همه دارایی خویش بگذرد.
درپرتو روزه داری، دل از هوی و هوس بریده و در دامن یاری كه مبدأ و معدن آرامش است، پـناه می گیرد. روزه دار با توجه بیشتر به پروردگار و احساس نزدیكی به آن «قریب مجیب»، دل از اغیار بریده و سرشار از آرامش و طمأنینه می گردد. از این رو امام باقر(علیه السّلام) در سخنی كوتاه و زیبا فرمود: الصیام تسكین القلوب؛ روزه مایه آرامش دل هاست.»
4-حكمت آفرینی

روزه، فرصتی است برای تأمل و تفكر. انسان روزه دار اندكی در آنچه بوده و آنچه باید باشد، تدبر می كند، با چراغ روزه ره می یابد و خود را از گردنه های پرخطر زندگی مادی به دور نگه می دارد. امام علی(علیه السّلام) از رسول اعظم (صلّی الله علیه و آله و سلّم) نقل می كند كه حضرت در سفر معراج از خداوند پرسید: خدایا روزه چه آثاری دارد؟ خداوند فرمود: روزه حكمت می آفریند و حكمت، معرفت و شناخت را در پی دارد و به دنبال معرفت، یقین و باور به دانسته ها حاصل می شود.
زمانی كه كسی به یقین رسید، (با تمام شرایط سازگاری می یابد) و در این اندیشه نیست كه چگونه شب را به صبح رسانیده؛ در سختی یا آسایش (و تمام خاطر خود را به یار بی همتا می سپارد و در كسب رضایت او می اندیشد)».
5- یادآوری معاد

روزه با گرسنگی و تشنگی و محدودیت هایی همراه شده تا خواب غفلت ازچشم انسان گرفتار در تار دنیای فریبا، برباید و او را به فردایی دیگر یادآور شود. بر این اساس یكی از آثار معنوی روزه، یادآوری روز رستاخیز است كه هیچ كس را از آن گریزی نیست. مردمان هر یك با كوله ای از توشه هایی كه در دنیا اندوخته اند، برانگیخته خواهند شد و در محشر گرسنه و تشنه در انتظار حسابرسی به سر خواهند برد. امام رضا (علیه السّلام) در این باره می فرمایند:«مردم به انجام روزه امر شده اند تا درد گرسنگی و تشنگی را بفهمند و به واسطه آن فقر و بیچارگی آخرت را بیابند.»
6- آزمون اخلاص

اگر در عبادت های دیگر، فرصت مانور برای شیطان فراهم گردد و بتواند با ریاكاری و تظاهر، گوهر «قبول» را از اعمال انسان بر باید، در روزه، این مجال از او گرفته می شود چه اینكه روزه دار را نیازی به تظاهر نیست و به دور از چشم مردم بر شكستن روزه بدون اطلاع آنها توانا خواهد بود. از این رو، امام علی (علیه السّلام) فرمودند:«فرض الله... الصیام ابتلاء لاخلاص الخلق؛ خداوند روزه را واجب كرد تا اخلاص آفریدگان آزموده گردد. فرد با گرفتن روزه و حفظ آن، اخلاص خود را ثابت می كند و در اثر مداومت بر این كار، صافی و صفا در دیگر عبادت ها نیز برای او حاصل می شود. حضرت فاطمه زهرا(س) دراین باره چنین می فرمایند:«فرض الله الصیام تثبیتا لاخلاص؛ خداوند روزه را برای استواری و تثبیت اخلاص بندگان واجب ساخت.»
7- روسیاهی شیطان

از آن روز كه تاج كرامت بر اثر دمیده شدن روح الهی بر آدم، بر سر همه انسان ها نهاده شد، دریایی از حسادت و اندوه ابلیس را فراگرفت و با سرباز زدن از سجده بر آدم، خود را از وادی رحمت خداوند راند. از آن پس، هرگاه و هر دم در كمین آدم و فرزندان او نشست تا بلكه سدی باشد بر سر راه عروج آنان، شیطان با انبوهی از لشكریان پلید به جنگ آدمیان همت گمارد و تا روز قیامت به این مبارزه ادامه خواهد داد تا به گمان خود، گوهر سعادت از كف آنان برباید. در مقابله با این دشمن قسم خورده، انسان ها به برنامه هایی دعوت شده اند كه نتیجه آن رستگاری خودشان و روسیاهی شیطان و شیطان صفتان است. در این میان، روزه برنامه ای است كه به فرموده رسول خدا، شیطان را از انسان دور می سازد و فرصتی برای تقویت روحانی او پدید می آورد.
روزی آن حضرت به یارانش فرمود: الا اخبركم بشیء ان انتم فعلتموه تباعد الشیطان منكم كما تباعد المشرق من المغرب؛ آیا می خواهید شما را از كاری آگاه سازم كه با انجام آن، شیطان به فاصله مشرق تا مغرب از شما دور گردد؟ اصحاب مشتاقانه پاسخ دادند: آری ای رسول خدا! پیامبر فرمود: الصوم یسود وجهه؛ روزه (این فاصله را ایجاد می كند و) شیطان را روسیاه می گرداند
8- پاداش بی كران

از چیزهایی كه اهمیت روزه را بیشتر می نمایاند، وعده پاداش هایی است كه برای این رفتار دینی داده شده است. درحدیثی قدسی می خوانیم كه خداوند فرمود: هركار نیكی، پـاداشی معین مانند ده تا هفتصد برابر آن عمل دارد، غیر از روزه داری كه از آن من است و من خود پاداش آن را می دهم... چون بنده ام به خاطر من از خواسته ها و خوردنی ها و لذت هایش صرف نظر كرد» بر اساس این روایت نورانی، سر این پاداش بیكران، در دلدادگی انسان به خدا و گذشتن او از همه خواسته های خویش برای او نهان است.
9- آمادگی برای سایر عبادت ها

انسان هرچند معنویت گریز نیست، اما گاهی دشواری ظاهری برخی از تكالیف دینی، بهانه ای برای سهل انگاری در انجام آن برنامه را در وی پدید می آورد. اما هنگامی كه فرد در برنامه ای عمومی و همراه با همسفرانی آسمانی به توفیق روزه داری دست یازید، برای او بسان ورود به شهر عبادت و بندگی خواهد بود؛ زیرا موفقیت در گرفتن روزه، با قبول تمام سختی های آن، مقدمه حضور دائمی برای دیگر برنامه های آسان و انسان ساز را در او به وجود می آورد. از سویی دیگر تمرین یك ماهه، خود فرصتی برای انس هرچه بیشتر با برنامه های دینی خواهد بود. با توجه به این نكات، حضرت رسول(صلّی الله علیه و آله و سلّم) روزه را به منزله دروازه ورود به شهر بندگی دانسته و می فرماید: لكل شیء باب و باب العباده الصوم؛ برای هر چیزی دری است و در عبادت روزه است.» روزه آغازی است برای انجام تمام خوبی ها، پلی است برای پرواز به سوی بی كران ها و جرقه ای برای خدایی شدن.
10- سحرخیزی

یكی از جلوه های معنوی روزه داری، انس با سحر و عادت به سحرخیزی است. از نظر قرآن بهترین زمان برای مناجات و استغفار، سحر است. خداوند در اوصاف مؤمنان می فرماید: «وبالاسحار هم یستغفرون»
هر گنج سعادت كه خدا داد به حافظ
از یمن دعای شب و ورد سحری بود
11- تقویت اراده و غلبه بر طغیان غرایز

یكی از فوائد بزرگ روزه، تربیت روح و تقویت اراده و تعدیل غرایز انسانی است. روزه دار در حال روزه با وجود گرسنگی و تشنگی و خودداری از سایر لذائذی كه باید چشم بپوشد، روح و اراده خویشتن را تقویت می كند. بر این اساس، مقصود از روزه به دست گرفتن زمام نفس سركش و تسلط بر شهوات و هوس هاست. در حقیقت مهم ترین فلسفه روزه همین اثر اخلاقی و تربیتی است.
12- انس با معبود

انسان به بهانه روزه، بستر پرآرامش خویش را رها می كند، از غذا و نوشیدنی ها در طول روز خودداری می كند، تمام وجود خود را برای انجام یك روزه كامل و مورد رضایت حضرت حق، از بدی ها باز می دارد و هر لحظه به یاد او و در اندیشه خشنود سازی اوست.
رهاورد چنین برنامه ای، تابش نور الهی بر دل چنین فردی است و باز شدن در روشن آشنایی و انس با خدای خوبی ها.
روزه دار در ماه رمضان، مهمان ویژه خداست و بر خوان پراز نعمت او بهترین لحظه های معنوی را تجربه می كند. آنچنان كه امام باقر(علیه السّلام) فرمود: شهر رمضان، شهر اله و الصائمون فیه اضیاف الله و اهل كرامته؛ ماه رمضان، ماه خداست و روزه داران در آن مهمانان خدا و مورد تكریم ویژه اویند.»روزه داران در این ماه فرصتی برای حضور هرچه بیشتر بر سفره احسان الهی می یابند. فرصتی كه به منظور انس او با آفریدگارش تدارك دیده شده است.
13- خویشتنداری

روزه، قطع نظر از زیبایی های دیگرش، یك زورآزمایی و خودشناسی است. روزه دار وقتی كه دید می تواند در مدت معینی از همه ضروریات بدن صرف نظر كرده و گرسنه و تشنه بماند، می داند كه دست كشیدن از محرمات برای او میسر است. بدین وسیله درهای تقوا و مقاومت در برابر شهوت ها به روی شخص باز می شود و می تواند خود را به انجام واجبات و مستحبات وادارد.
14- شكیبایی

امام صادق(علیه السّلام) در تفسیر آیه «واستعینوا بالصبر و الصلاه» فرمود: الصبر الصیام؛ صبر، روزه است. و فرمود: هنگامی كه گرفتاری شدیدی به انسان رو آورد، روزه بگیرد كه خداوند خود فرموده: از روزه و نماز استمداد جویید.
روزه، مایه رسیدن به اهداف بلندی است كه بدون تكیه بر معنویات دسترسی به آن ممكن نیست. انسان در پرتو روزه، تحمل و شكیبایی را می آموزد و تا رسیدن به هدف، پایمردی و مقاومت نشان می دهد، در مواجهه با دشواری ها، بی تاب نمی شود بلكه با تكیه بر لطف الهی، در آرزوی پایان آن می نشیند و با كوشش خود، در رسیدن به هدف بزرگی كه دارد، گام برمی دارد.
15- انس با معنویات

یكی از آثار روزه خصوصا در ماه مبارك رمضان، خو گرفتن به برنامه های معنوی با توجه به سفارش های فراوان معصومان به آن برنامه هاست كه خود نقش بسزایی در انس افراد با معنویات و لذت بردن از برنامه های معنوی دارد. یكی از این برنامه های پیشنهادی، تلاوت قرآن است كه پاداش بسیار زیادی برای آن تعیین شده است. تا جایی كه پیامبر اعظم(صلّی الله علیه و آله و سلّم) فرمود: من تلا فیه آیه من القرآن كان له مثل اجر من ختم القرآن فی غیره من الشهور؛ خواندن یك آیه از قرآن در ماه رمضان پاداشی همانند تلاوت تمام قرآن در دیگر ماه ها دارد».
توصیه دیگر پیشوایان هدایتگر، آمرزش خواهی و دعاست. امام علی(علیه السّلام) در این باره فرمود: «در ماه رمضان بسیار استغفار كنید و دعا فراوان نمایید كه با دعا، بلا از شما دور می گردد و با استغفار گناهانتان پاك می گردد».
به جا آوردن نمازهای مستحبی نیز توصیه ای است كه در سرعت سیر معنوی مهمان رمضان، تأثیر فراوانی دارد. علی بن حمزه، از یاران امام صادق(علیه السّلام) می گوید: به اتفاق عده ای از دوستان نزد امام رفتیم. ابوبصیر، نظر امام را درباره ماه رمضان پرسید. حضرت فرمود: ان لرمضان لحرمه. و حقا لایشبهه شیء من الشهور، صل ما استطعت فی رمضان تطوعا باللیل و النهار؛ ماه رمضان را احترامی ویژه و حقی شایان است، هر آنچه می توانی در شب روز این ماه نماز مستحبی بگذار.»
16- تقواپیشگی

قرآن كریم مهم ترین ثمره روزه را تقوا می داند و می فرماید: «ای كسانی كه ایمان آورده اید، روزه بر شما واجب شده، چنانچه بر كسانی كه قبل از شما بودند واجب شد، شاید پرهیزگار شوید.”
این آیه شریفه فلسفه این عبادت انسان ساز را در یك جمله كوتاه و پرمحتوا با «لعلكم تتقون» بیان می كند. روزه عامل مؤثری در پرورش روح تقوا و پرهیزگاری در تمام زمینه ها است.
روزه ابعاد گوناگونی دارد كه از همه مهم تر، بعد معنوی و اخلاقی و تربیتی آن است. روزه اراده انسان را قوی و غرایز او را تعدیل می كند. روزه دار باید در حال روزه با وجود گرسنگی و تشنگی از غذا و آب و همچنین لذت جنسی چشم بپوشد و ثابت كند كه می تواند زمام نفس سركش را به دست گیرد و برهوس های خود مسلط گردد. در حقیقت بزرگترین فلسفه روزه همین اثر روحانی آن است. انسان هایی كه انواع غذاها و نوشیدنی ها را در اختیار دارند و هر لحظه كه تشنه و گرسنه می شوند به سراغ آنها می روند، مانند درختانی هستند كه در پناه دیوارهای باغ بر لب نهرها می رویند. این درختان نازپرورده بسیار كم مقاومت هستند و اگر چند روزی آب از پای آنها قطع شود، پژمرده می شوند. اما درختانی كه از لابلای صخره ها و در دل كوه ها و بیابان ها می رویند و از همان طفولیت با انواع محرومیت ها دست به گریبان هستند، محكم و پراستقامت هستند.
روزه نیز با روح و جان انسان چنین می كند و با محدودیت های موقت به او مقاومت و توان مبارزه با حوادث سخت می بخشد و به واسطه كنترل غرایز سركش، قلب انسان را نور و صفا می بخشد و این است مهم ترین اثر روزه.
حكمت روزه داشتن مگذار
باز هم گفته و شنیده شود
صبرت آموزد و تسلط نفس
وزتو شیطان تو رمیده شود (دیوان شهریار ج 2 ص 1014)
علامه طباطبایی در ذیل تفسیر آیه شریفه «... لعلكم تتقون» می فرماید: تعالیم عالیه اسلام و بیانات وافیه، چنین افاده می كند كه ساحت قدس پروردگار منزه از این است كه نیاز به چیزی داشته باشد و از هرگونه نقص و نیازی مبرا است. پس عبادت، اثرش تنها متوجه بنده خواهد شد نه خدا، چنان كه گناهان نیز چنین هستند. خداوند درباره روزه می فرماید: لعلكم تتقون، یعنی تشریع این حكم برای این است كه شما پرهیزگار شوید، نه این كه پروردگار به روزه گرفتن شما نیازمند باشد.
اما این كه از روزه امید یافتن تقوا می توان داشت جای شك نیست چون انسان این مطلب را در فطرت خود می یابد كه اگر كسی بخواهد با عالم قدس ارتباط برقرار كند و به مرتبه كمال برسد، نخستین چیزی كه بر او لازم است این است كه از شهوترانی بپرهیزد و جلوی نفس سركش را بگیرد و از هرچه كه او را از خدا بازمی دارد، دوری گزیند و این تقوا از راه خودداری از شهوت و دوری از هواهای نفسانی به دست می آید و آنچه با حال عموم مردم مناسب است این است كه در امور مورد نیاز همگان مانند خوردن و آشامیدن و تمایل جنسی مشروع هم خودداری كند تا به واسطه این تمرین، اراده شان تقویت شود...
مبارزه با سلطه شهوت ها كه در اسلام جهاد اكبر نامیده می شود، به پایمردی و اراده نیاز دارد. انسان با روزه داری، در واقع با خواهش های نفسانی خود می جنگد و در برابر غریزه های كم ارزش خود مقاومت می كند. پیشوایان اسلام فرموده اند: بهترین مردم كسی است كه با هوای نفس مبارزه كند و نیرومندترین آنان كسی است كه بر آن پیروز شود.
روزه ای كه انسان را به چنین موقعیتی نرساند، روزه كامل نیست. امام علی (علیه السلام) می فرماید: «روزه دل از روزه زبان و روزه زبان از روزه شكم بهتر است.”
17- تحصیل اخلاص

ماه مبارك رمضان، ماه ایجاد و تقویت بسیاری از ملكات اخلاقی است و آدمی می تواند با نهادینه كردن این ملكات راه خود را برای حركت در این مسیر در ماه های بعد فراهم كند.
حاصل این ملكات اخلاقی رسیدن به اخلاص است. اخلاص آدمی را آینه صفات و اسماء الهی می كند: «رنگ خدایی بپذیرید و چه رنگی از رنگ خدایی بهتر است؟»
امام علی (علیه السلام) می فرماید: «خداوند روزه را واجب كرد تا به وسیله آن اخلاص مردم را بیازماید.”
و در خطبه حضرت زهرا (سلام الله علیها) آمده است: «خداوند روزه را برای تثبیت اخلاص واجب كرد.”
از مجموع این روایت ها استفاده می شود كه روزه با اخلاص رابطه دارد و این كه وجوب روزه به خاطر اخلاص بندگان باشد، حاكی از اهمیت بیش از اندازه اخلاص است.
معیار قبولی عبادتی همچون روزه عمل به اخلاص است. هرچه اخلاص بیشتر باشد، عمل نیز كامل تر خواهد بود. در حقیقت شرط رسیدن به تقوا، اخلاص است. بنابراین اگر فردی توانست در عبادت ماه مبارك رمضان اخلاص داشته باشد، مهمان واقعی حق تعالی شده است و به مقام قرب الهی نایل گردیده است.
18- چند برابر شدن پاداش ها

روزه باعث زیاد شدن پاداش سایر اعمال نیك است. تضاعف ثواب بدین معناست كه اگر در حال روزه داری یك عمل را انجام دهد، همان عمل را اگر در غیر حالت روزه داری انجام دهد، ثواب آن دو عمل یكسان نیست.
از امام صادق (علیه السّلام) روایت شده كه فرمود: «هنگامی كه مؤمن عمل خویش را نیكو انجام داد، خدا اعمال او را مضاعف می كند و هر عمل نیكی را هفتصد برابر اجر و ثواب مرحمت می فرماید، و این قول خداوند در قرآن است كه می فرماید: “و خداوند برای كسی كه بخواهد، اضافه تر و بیشتراز هفتصد برابر می گرداند» پس اعمالتان را كه برای رسیدن به پاداش الهی انجام می دهید، نیكو به جای آورید.”
راوی می گوید پرسیدم چگونه اعمالمان را نیكو انجام دهیم؟ امام فرمود: «هرگاه نماز به جای آوری ركوع و سجده آن را درست انجام بده. هر وقت روزه گرفتی از تمام آنچه روزه را باطل می كند دوری كن. هرگاه حج و عمره به جای آوردی از تمام آنچه درحال حج و عمره حرام است، اجتناب كن.”
19- حفاظت توسط فرشتگان

برخی از فرشتگان از سوی خداوند ماموریت دارند تا در حق روزه داران دعا كنند. امام هشتم (علیه السّلام) فرمود: «خدا فرشتگان بی شماری را برگماشت تا روزه داران را حراست نمایند و در حق مردان و زنان روزه دار دعا كنند.”
20- سپر از آتش

روزه می تواند آدمی را از آتش جهنم در امان نگه دارد؛ چنان كه رسول خدا (صلّی الله علیه و آله و سلّم) فرمود: «روزه سپری است كه روزه دار را از آتش جهنم محافظت می كند.” امام علی (علیه السّلام) نیز می فرماید: «برشما باد به روزه ماه رمضان، زیرا روزه این ماه سپری است، نگه دارنده از آتش جهنم.”
راز اصلی سپر بودن روزه را باید در تأثیرگذاری آن در نفس روزه دار جست زیرا آن تأثیر است كه باعث حراست آدمی می شود.
21- تحصیل صبر و مقاومت

انسان در زندگی فردی و اجتماعی خویش در راه هدف هایی مبارزه می كند و با مشكلاتی نیز روبه رو است؛ به همین جهت بدون صبر، پیروزی بر مشكلات و رسیدن به هدف ها آسان نیست و روزه به طور چشم گیری به انسان صبر و مقاومت می بخشد و تحمل رنج و سختی را بر انسان آسان می سازد.
در روایات رسیدن به مقام صبر از جمله حكمت های روزه معرفی شده است. از این رو پیامبر خدا (صلّی الله علیه و آله و سلّم) ماه رمضان را ماه صبر نامیده است: «رمضان ماه صبر است و پاداش صبر بهشت است.”
و امام صادق (علیه السّلام) نیز به همین ویژگی روزه اشاره فرموده است: هرگاه برای كسی حادثه ای جانكاه پیش آمد روزه بگیرد كه خدا فرموده است: «و استعینوا بالصبر و الصلوه”.
روزه را از آن جهت صبر نامیده اند كه بزرگ ترین قدرت معنوی را برای انسان به ارمغان می آورد و توان مبارزه و ایستادگی انسان را در برابر سختی ها افزایش می دهد.
به فرموده استاد شهید مطهری: «اساساً یك فلسفه روزه این است كه انسان را از نازپروردگی خارج می كند. شما روزهای اولی كه روزه می گیرید چون ]تازه[ می خواهید از قانون نازپروردگی خارج بشوید، خیلی بی حال می شوید، ضعف شما را می گیرد، ولی روزهای آخر ماه می بینید با روزهایی كه روزه نگرفته اید، هیچ فرقی نكرده اید.”
22- تقویت روحیه آخرت گرایی

روزه داری، روحیه آخرت گرایی و نیز زهدورزی نسبت به زندگی مادی را در انسان تقویت می كند. امام رضا (علیه السّلام) می فرماید: «راز وجوب روزه آن است تا آدمی مشكل گرسنگی و تشنگی را بچشد و در پیشگاه خدا متواضع گردد، احساس نیاز كند، اجر خود را بخواهد و صبر و بردباری را پیشه سازد، در نهایت، این نیاز، زمینه ساز توجه به نیازمندی های وی در قیامت گردد.”
پیامبر گرامی اسلام (صلّی الله علیه و آله و سلّم) در خطبه شعبانیه فرمود: «با گرسنگی خود به هنگام روزه داری، گرسنگی و تشنگی روز قیامت را به یاد آورید.” قیامتی كه به تعبیر قرآن عذاب الهون در انتظار ماست. از امام باقر (علیه السّلام) پرسیدند: عذاب هون چیست؟ فرمود: تشنگی روز قیامت.
23- كسب آرامش روانی

در پرتو روزه، انسان به آرامش روحی دست می یابد و در برابر نگرانی و اضطراب مقاومت می كند و مغلوب گرفتاری ها و ناملایمات نمی گردد. امام صادق (علیه السّلام) فرمودند: «هرگاه برای كسی واقعه ای هولناك رخ داد، فوراً روزه بگیرد.”
فخر رازی در تفسیر خود آورده است: «قلب آدمی در باب توجه به عالم مادی و عالم غیرمادی دو حالت متضاد و متفاوت پیدا می كند: آن گاه كه دل انسان، غرق دریای توجه به مادیات شود دچار اضطراب می شود. لكن آن گاه كه غرق در تفكر در امور ماورایی و معنویات گردد، به حالت سكون نفسانی و اطمینان و آرامش باطن و آسایش خاطر دست می یابد.”
همچنین روزه باعث دور شدن شیطان ، رهایی از آتش جهنم، بخشش گناهان ، آرامش روحی، استجابت دعا ، رسیدن به یقین و معرفت و پاداش فراوان اخروی برای روزه دار می گردد كه هر یك از این فواید به صورت گسترده در روایات مورد توجه قرار گرفته است.

آثار اجتماعی روزه
تهیه کننده : حجت الله مومنی
منبع : راسخون




رمضان ماه خدا و بهار قرآن است. در این ماه، زمینه پالایش درون و اصلاح بیرون و بهره مندی از رحمت خداوند برای همگان فراهم می شود. این ماه به دلیل فضیلت منحصر به فردش نسبت به سایر ماه های سال، برای روزه داری انتخاب شده است. در آموزه های دینی و آثار باقی مانده از بزرگان دین و تحقیقات بسیاری از دانشمندان و پزشكان به اهمیت و آثار و پیامدهای مثبت هیچ عبادتی همانند روزه اشاره نشده است.
روزه عملی است كه در صورت تحقق دقیق، با توجه به شرایط و معیارهای یك روزه واقعی، نتایج گرانبهایی در امور روحی، روانی، معنوی و بهداشتی برای فرد و اجتماع به ارمغان می آورد. اما در نوشتار حاضر سعی شده به برخی از آثار اجتماعی آن اشاره شود كه با هم آن را از نظر می گذرانیم.
1. درس برابری و برادری

یكی از آثار اجتماعی روزه، درس مساوات و برابری در میان افراد اجتماع است؛ زیرا با انجام این دستور مذهبی افراد برخوردار، هم وضع گرسنگان و محرومان اجتماع را به طور محسوس درمی یابند و هم با صرفه جویی در غذای شبانه روزی خود می توانند به كمك آنها بشتابند.(20) امام صادق(علیه السّلام) نیز با اشاره به این پیامد نیكوی روزه می فرماید: «انما فرض الله الصیام لیستوی به الغنی و الفقیر؛ خداوند روزه را از آن رو واجب كرد كه دارا و محتاج در آن برابر گردند.»
ارزش این توجه به نیازمندان تا جایی است كه پیامبر مهر و رستگاری، ماه مبارك رمضان را چنین توصیف می كنند: «رمضان شهر الله و هو ربیع الفقراء؛ رمضان ماه خدا و بهار فقیران است».
2. ترویج فرهنگ دینی

روزه دارای فرهنگ مخصوص خود بوده و روزه داران در ماه مبارك رمضان، بیشتر با واژه های مربوط به این فرهنگ سر و كار پیدا می كنند. طبق تحقیقات در ماه مبارك رمضان، چهارصد واژه همگام با فرهنگ روزه بین ده تا سه برابر بیشتر از سایر ماه ها به كار می روند؛ واژه هایی چون ببخشید، عذر می خواهم، تلاوت، صدقه، انفاق، خیرات، احسان، نماز، روزه، دستگیری، فقرا و... از بهار خاصی برخوردار می گردند.
3. خروج از خودپرستی

بسیاری از كدورت ها و ناهنجاری های اجتماعی، به ویژه در ارتباطات ناسالم با دیگران، ریشه در خودپرستی و خودشیفتگی دارد. با روزه داری، فرد روزه دار از پیله خودپرستی خارج شده و پروانه وار گرد دیگر دوستان نیز خواهد گشت. توجه به همسایگان، اصلاح كدورت ها، بازدید از اقوام و حضور در سفره افطاری دیگران و... زمینه های پدیدآیی ارتباطات سالم و سودمند را فراهم می سازد.
4. احترام به جامعه روزه دار

یكی از آثار سودمند روزه در بخش اجتماعی آن، تمرین احترام به قانون و دیگر افراد جامعه است. در جامعه ای كه روزه به عنوان یك فریضه دینی مورد توجه است، همه افراد خود را موظف به خویشتنداری و رعایت احترام آن جامعه می دانند و از هر كاری كه موجب جریحه دار شدن و آزار روزه داران می گردد، پرهیز می كنند. در جامعه روزه دار، خوردن و آشامیدن و حركات ضداخلاقی مغایر با رفتار دینی به شدت محكوم است و انسان های فهیم خویشتن را از آن دور نگه می دارند.
5. تمرین اجرای قوانین مشترك

اگر كار سخت و دشواری برای همگان مقرر گردد، تحمل آن برای افراد از حیث روانی دشوار نخواهد بود. فخر رازی در این باره می گوید: چون روزه یك عبادت طاقت فرساست، عمومیت آن برای همگان مایه تقویت توان و مقاومت است. به همین دلیل در آیه 183 بقره، از وجوب روزه در تاریخ گذشته سخن به میان آمده است.همچنین روزه داری به صورت همگانی و در مدت معینی از سال، فرصتی را برای تمرین یكی از قوانین مذهبی فراهم می كند تا همگان از بركات دستورها و راهكارهای دینی به صورت ملموس آگاهی یابند.
6. كاهش جرایم اجتماعی

براساس آماری كه از سوی نهادهای مربوطه اعلام می گردد، هر ساله با فرا رسیدن ماه مبارك رمضان میزان جرایم اجتماعی به میزان قابل توجهی كاهش می یابد. ریشه این اصلاح اجتماعی را باید در گرایش افراد جامعه به معنویات و سلطه معنویت بر جامعه جستجو كرد. این راهكار بزرگ معنوی می تواند راه گشای دیگر معضلات اجتماع اسلامی و نیز بشری قرار گیرد؛ به گونه ای كه با تبیین و گسترش صحیح مسائل دینی و روحانی، به ستیز اهریمن پلیدی ها و نادرستی ها رفت.
7. فرصتی برای مهرورزی

تشویق به افطاری دادن در فرهنگ اسلامی و دستگیری از نیازمندان و نیز گستردن سفره های اطعام برای همگان كه امروزه به صورت فرهنگی فراگیر درآمده نشانه هایی از مهرورزی اند.
اكرام ایتام به پیروی از مولای یتیمان، امیرمؤمنان نیز گوشه ای از آثار اجتماعی روزه داری به شمار می آید. ماه رمضان، دل ها در اثر همسایگی با نور و كاستن از عوامل مادی، رنگ و بوی بیشتری از محبت به خود می گیرد و زمینه گسترش شمیم خوش مهربانی در سراسر جامعه اسلامی پدید می آید.
8 - مواسات و هم دردی با بینوایان

تحمل تشنگی و گرسنگی هرچند مدت اندكی باشد، آدمی را به یاد بینوایان می اندازد و روحیه مهربانی و كمك به هم نوع و بذل و بخشش و سخاوت نسبت به دیگران به ویژه افرادی كه از نظر معیشتی در سطح پائین تری قرار دارند را در وجود آدمی زنده می كند.
خفتگان را خبر از عالم بیداری نیست
تا غمت پیش نیاید غم مردم نخوری
روزه دار با چشیدن طعم گرسنگی و تشنگی، وضعیت اسف انگیز و فشارهای اقتصادی محرومان را بهتر درك می كند و همین نكته او را به یاری مستمندان وادار می سازد. و بدین ترتیب، زمینه برای كاهش فاصله بین ثروت مندان و تنگ دستان فراهم می گردد.
امام حسن عسكری (علیه السّلام) در پاسخ پرسشی كه از علت واجب شدن روزه سؤال شده بود فرمودند: تا توانگر درد گرسنگی را بچشد و در نتیجه به مستندان كمك كند.”
امام صادق (علیه السّلام) نیز می فرماید: «خداوند روزه را واجب كرد تا ثروتمند و فقیر در یك سطح قرار گیرند. (32)
از امام حسین (علیه السّلام) پرسیدند: چرا خداوند روزه را واجب كرد؟ فرمود: «برای این كه ثروتمند با روزه گرفتن خود، گرسنگی را لمس كند و توجه او به بینوایان بازگردد.”
جامعه ای كه در آن افراد و گروه های ضعیف و آسیب پذیر، مورد حمایت اقتصادی و اجتماعی دولت و نهادهای مردمی قرار نمی گیرند، از سلامت و ثبات اجتماعی لازم برخوردار نخواهد شد و حتی اقشار ثروتمند در چنین جامعه ای، از امنیت روانی كافی و آرامش معنوی بهره ای نخواهد داشت.
در بحث عوامل برانگیزاننده رفتار حمایتی، ویژگی های شخصیتی افراد در گرایش آنها به كمك كردن به دیگران مورد بررسی قرار می گیرد. از جمله ویژگی های افرادی كه به رفتارهای حمایتی اقدام می كنند، وجود احساس همدلی و همدردی آنها نسبت به دیگران است. افرادی كه در قبال آسیب دیدگان احساس مسئولیت اجتماعی می كنند، كسانی اند كه درباره نیازهای دیگران دغدغه خاطر دارند و قادرند خود را به جای آنان بگذارند و به مسایل از دید آنها بنگرند.
روزه ماه رمضان یكی از تعالیم شگفت اسلام است كه با آداب و شرایط خاص خود علاوه بر فواید معنوی و جسمی كه دارد، فرد مسلمان را در یك تجربه واقعی از گرسنگی و محرومیت قرار می دهد و بدین وسیله حس همدلی و همدردی با نیازمندان را در او زنده می كند.
9 - كسب صبر در روابط اجتماعی

داشتن صبر در مواجهه با رفتار و گفتار دیگران از جمله پایه های اساسی یك رابطه اجتماعی سازنده است. بین مهمترین دوستان و در سالم ترین خانواده ها نیز گاه مشكلات و مسایلی پیش می آید كه ناگهان سطح پرخاشگری را در افراد بالا می برد و منجر به برداشت های غیردوستانه ای می شود كه گرچه ممكن است بزرگ و اساسی به نظر بیایند، اما با اندكی صبر و شكیبایی قابل كنترل است.
روزه از جمله اعمال عبادی است كه زمینه را برای تقویت صبر دراختیار انسان قرار می دهد
10 - ایجاد امنیت اجتماعی

روزه دار سعی می كند در زمانی كه روزه دار است بخشی از گناهان خود را ترك كند به ویژه گناهی كه مربوط به حوزه زندگی اجتماعی می شود. آمارهایی كه همواره توسط مقامات انتظامی درباره كاهش روند جرم و جنایت در ماه رمضان منتشر می شود، بهترین گواه بر این مساله است.
11 - استحكام پیوندهای خانوادگی و دوستی

بدون تردید یكی از عوامل تقویت روابط اجتماعی در گروه دوستان و خویشان، رفت و آمدهایی است كه بین افراد صورت می گیرد. توصیه های موكد اولیای دین بر افطاری دادن در این ماه شریف از یك سو، و تاكید بر اجابت دعوت دیگران از سوی دیگر، از عواملی است كه در بهبودی و تقویت روابط دوستانه موثر است.
امام صادق (علیه السّلام) می فرماید: «ثواب افطاری دادن تو به برادر مسلمانت و شادمان كردن او، برای تو از اجر روزه ات بیشتر است.”
از جمله وظایف مومن روزه دار آن است كه در این ماه باید در اخلاق فردی و اجتماعی خود تجدیدنظر كند. احترام به سالمندان، ترحم بر كوچك و بزرگ، صله ارحام و افطاری دادن تنها بخشی از توصیه های پیامبر (صلّی الله علیه و آله و سلّم) در خطبه ای است كه در آخرین جمعه ماه شعبان ایراد فرمودند و در آن وظایف روزه دار و فضایل روزه را برشمردند.