تبیان، دستیار زندگی

«همان کسانی که چون در زمین به آنان توانایی دهیم نماز بر پا می دارند و زکات می دهند و به کارهای پسندیده وا می دارند و از کارهای ناپسند باز می دارند و فرجام همه کارها از آن خداست».(1)
نقش هر مسلمان در تعیین سرنوشت جامعه و تعهدی که باید در پذیرش مسؤولیت های اجتماعی داشته باشد، ایجاب می کند که او ناظر و مراقب همه اموری باشد که پیرامون وی اتفاق می افتد. این مطلب در فقه اسلامی تحت عنوان امر به معروف و نهی از منکر مطرح شده و از مهم ترین مبانی تفکر سیاسی یک مسلمان به شمار می رود، چنان که از مهم ترین فرایضی است که وجوب کفایی آن ضروری دین شناخته شده و ضامن بقای اسلام است.(2)
قرآن کریم در بیان صفات ممتاز مؤمنان می فرماید:
«و المؤمنون والمؤمنات بعضهم أولیاء بعض یأمرون بالمعروف و ینهون عن المنکر و یقیمون الصلاة و یؤتون الزکاة و یطیعون الله و رسوله* مردان و زنان با ایمان ولی (و یار و یاور) یکدیگرند، امر به معروف و نهی از منکر می کنند، نماز را بر پا می دارند و زکات را می پردازند و خدا و رسولش را اطلاعت می کنند».(3)
به موجب این آیه، افراد مؤمن به سرنوشت یکدیگر علاقمند بوده و به منزله یک پیکر می باشند. پیوند سرنوشت ها موجب می شود که تخلف و انحراف یک فرد، در کل جامعه تاثیر بگذارد. چنان که یک بیماری واگیر در صورتی که معالجه نگردد، از فرد به جامعه سرایت نموده و سلامت آن را به خطر می اندازد.
پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در این زمینه می فرماید:
یک انسان گنه کار در میان مردم، همانند فرد نا آگاهی است که با گروهی سوار کشتی شده و آن گاه که کشتی در وسط دریا قرار می گیرد، تبری برداشته و به سوراخ نمودن جایگاه خود می پردازد، هر کسی به او اعتراض کند او در پاسخ می گوید: من در سهم خودم تصرف می کنم. به یقین این یک حرف احمقانه است. اگر دیگران او را از این عمل خطرناک باز ندارند، طولی نمی کشد که همگی غرق می شوند.(4)
معروف و منکر که دو مفهوم متقابلند، در لغت به معنای شناخته شده و ناشناخته می باشند(5)و در اصطلاح کارهایی که نیکی یا زشتی آن ها توسط عقل یا شرع، شناخته شده باشند، به ترتیب معروف و منکر نامیده می شوند.(6)
به کارگیری لفظ معروف و منکر در امور مربوط به باید ها و نباید های دین، بدین لحاظ است که فطرت پاک انسانی با کارهای معروف آشنا و مأنوس و با زشتی ها و امور ناپسند، بیگانه و نامأنوس است.
بنابراین معروف و منکر قلمرو وسیعی دارد و در محدوده عبادات یا یک سری از گناهان اعتقادی، اخلاقی، عبادی، حقوقی، اقتصادی، نظامی (همانند مرزداری و پیکار در راه خدا) سیاسی (مثل حضور در صحنه های انقلاب اسلامی و حفظ دستاوردهای آن ) و امور فرهنگی می شود و منکر نیز شامل منکرات اعتقادی ،عبادی،اخلاقی، اقتصادی (مانند کم فروشی و احتکار)، سیاسی(همانند جاسوسی و کمک به ضد انقلاب)، نظامی (نظیر فرار از جبهه و جنگ، عدم رعایت سلسله مراتب فرماندهی)و ... می گردد در مجموع می توان از معروف و منکر، به ارزش ها و ضد ارزش ها تعبیر نمود.

شرایط وجوب امر به معروف و نهی از منکر
 

1.باید امر به معروف و نهی از منکر کننده بداند آن چه مکلف ترک نموده، واجب و یا آن چه مرتکب گردیده از منکرات است و بر کسی که چنین علم و آگاهی از کار دیگری ندارد، واجب نیست.
2.باید آمر یا ناهی احتمال تاثیر دهد پس اگر مطمئن باشد که امر و نهی اش موثر واقع نمی شود، امر و نهی بر وی واجب نیست.
3. لازم است امر و نهی کننده بداند که شخص بر گناهش باقی است پس اگر دانست که وی گناهش را ترک نموده و آن را تکرار نخواهد کرد، امر به معروف و نهی از منکر بر او واجب نیست.
4.برخورد با گنه کار ضرر و مفسده ای برای امر و نهی کننده یا خویشان و برادران دینی اش نداشته باشد، مگر معروف و منکر از اموری باشند که شارع مقدس اهتمام ویژه ای نسبت به آن ها دارد، مانند حفظ اسلام و شعائر آن و امنیت جان و ناموس مسلمانان. بنابراین اگر شعائر اسلامی اسلامی یا جان عده ای از مسلمانان در معرض خطر و نابودی شد، باید اصل اهم و مهم مورد توجه قرار گیرد و صرف ضرر دیدن موجب سقوط وظیفه نمی شود.(7)

اقسام امر به معروف و نهی از منکر
 

امر به معروف و نهی از منکر به دو قسم واجب و مستحب تقسیم می شود که عبارتند از:
1.آن چه انجام آن از نظر عقل یا شرع لازم و واجب و یا ارتکابش از نظر آن دو، زشت و قبیح باشد، امر به معروف و نهی در موردشان واجب می گردد.
2.هرکاری که انجامش از نظر عقل یا شرع خوب و مستحب یا ارتکابش از دیدگاه آن دو، پسندیده نیست، امر و نهی اش مستحب است.
گفتنی است امر به معروف و نهی از منکر از واجبات توصلی است یعنی قصد قربت در آن شرط نیست. هر چند با داشتن قصد قربت از پاداش الهی نیز برخوردار خواهد شد.

مراتب امر به معروف و نهی از منکر
 

نخستین و مؤثر ترین روش برای دعوت دیگران به نیکی ها و بازداشتن از منکرات، آراستگی خود انسان به تقوی و اخلاق حسنه است. صاحب جواهر از فقهای شیعه در این باره می نویسد:
آری، از بزرگترین افراد امر به معروف و نهی از منکر و والاترین و مؤثرترین آن ها، خصوصا نسبت به زعیمان دینی این است که جامه کار نیک بپوشند و در کارهای خیر از واجب و مستحب پیش قدم باشند و جامه زشت کاری را از اندام خود دور کنند و نفس خویش را به اخلاق عالی تکمیل و از اخلاق زشت پاک سازند که این خود سبب مؤثر و کاملی است تا مردم، به معروف گرایش پیدا کرده و از منکر دوری گزینند... .(8)
در فقه اسلامی سه مرحله برای از این وظیفه مهم در نظر گرفته شده است. هر مرحله نیز خود دارای مراتب و درجاتی است و در صورت مؤثر بودن یک مرحله یا یک مرتبه، اقدام به مرحله یا مرتبه بعدی جایز نیست.آن سه مرحله عبارتند از :
الف)اظهار نظر تنفر قلبی: امرو نهی کننده ناراحتی قلبی خود را از منکر واقع شده آشکار کند و به طرف بفهماند که منظورش از این کار، این است که وی معروف را انجام داده و یا منکر را ترک نماید. برای این کار چند درجه است از قبیل روی هم فشردن پلک های چشم و روی ترش کردن، روگرداندن ،پشت کردن، ترک رفت و آمد و امثال این ها.
گفتنی است تنفر قلبی از گناه لازمه ایمان بوده و بر همگان واجب عینی است، گرچه توان هیچ گونه امر به معروف و نهی از منکر نداشته باشند و آن چه به عنوان امر به معروف و نهی از منکر باید انجام گیرد، اظهار تنفر قلبی از گناه است.(9)
ب) امر و نهی گفتاری: امام خمینی قدس سره الشریف در این زمینه می نویسد:
اگر بداند که از مرتبه اول امر به معروف و نهی از منکر نتیجه نمی گیرد، واجب است از مرتبه دوم استفاده کند، در صورتی که احتمال تأثیر بدهد و اگر احتمال دهد که با موعظه و زبان نرم، نتیجه حاصل می شود، نباید به مراحل بعدی تجاوز نماید. اگر بداند که مرحله قلبی اثر ندارد و بایستی با لحن آمرانه و امر و نهی کند، باید همین کار را بکند در عین حال باید درجات تندی در گفتار را رعایت نماید.(10)
ج) استفاده از زور و قدرت: اگر دو مرحله قلبی کارآیی نداشته باشند، باید از زور و قدرت استفاده گردد، بدین معنا که با اعمال فشار جلوی انجام گناهان گرفته و بین شخص و گناه مورد نظر فاصله ایجاد گردد. در این مرحله نیز باید از مراتب سبک تر شروع کرد؛ اما در فرضی که بازداری از گناه متوقف بر کتک کاری و ایجاد جراحت و امثال آن باشد، باید با اذن فقیه جامع الشرایط انجام گیرد(11) و در شرایط فعلی که نهادهای قانونی جمهوری اسلامی شکل گرفته، چنین کاری باید اجازه نهادهای مربوط باشد.
گفتنی است آن جا که از فرد کاری ساخته نیست، باید امر به معروف و نهی از منکر به شکل جمعی و گروهی انجام گیرد. هم چنین از تدابیر عملی نباید غفلت کرد یعنی باید دید چه طرح و رفتاری، مردم را نسبت به کار نیک تشویق می کند و یا از کار زشت باز می دارد و این به معنای دخالت دادن عقل و منطق، در اجرای قانون امر به معروف و نهی از منکر است. چرا که اسلام در شیوه های اجرایی این اصل مهم، آن را به عقل و تدبیر انسان وانهاده است تا از هر راه ممکن و مفید، ریشه منکرات را از جامعه بر کند. بر خلاف واجبات عبادی همانند نماز که شکل انجام آن نیز باید تعبد به دستور شرع صورت پذیرد.(12)
نتیجه این امر به معروف و نهی از منکر هم چون خون در پیکره دین جریان دارد و ضامن حیات اسلام است. خیزش و قیام مصلحان در جامعه اسلامی نیز، بازتابی از عمل به این فریضه می باشد و اگر مصلحان بزرگی هم چون امام حسین علیه السلام نمی بودند، ارزش های انسانی و الهی از بین رفته و اسلام قرن ها پیش توسط تبه کاران دفن شده بود، انقلاب اسلامی ایران، خود یکی از ثمرات و نتایج با ارزش این اصل در جنبه های سیاسی و حکومتی است که توسط امام خمینی رحمة الله علیه رهبری شده و به پیروزی رسید و هم اکنون به زعامت رهبر معظم انقلاب اسلامی به راه خود ادامه می دهد.

پی نوشت ها :
 

1- سوره حج آیه 41
2-ر.ک: وسائل الشیعه، ج11،ص395.
3- سوره توبه آیه 71.
4-ر.ک: تفسیر ابوالفتوح رازی، ج 4-3، ص142.
5- ر.ک: مفردات راغب، ماده عرف.
6- ر.ک: تحریرالوسیله، ج 1، ص397.
7- ر.ک: تحریرالوسیله، ج1، ص400-406.
8- جواهر المکارم، محمد حسن نجفی، ج21، ص 382.
9- ر.ک: تحریرالوسیله، ج1، ص409-411، مسأله 7-8
10- ر.ک: تحریرالوسیله، ج1، ص411.
11- ر.ک: همان، ص412-413، مسأله 1و 11.
12- برای آگاهی از شرایط امر به معروف و نهی از منکر و دیگر احکام مربوط به آن ر.ک:تحریرالوسیله، ج1، کتاب امر به معروف و نهی از منکر.
 

منبع: کلیات فقه اسلامی ص 123.
منبع: ماهنامه قرآنی نسیم وحی

آیا وجوب فریضه ی امر به معروف و نهی از منکر ،تنها به دلایل نقلی ثابت شده است؟ یا می توان از طریق حکم عقل نیز به لزوم آن استدلال کرد ؟به عبارت دیگر، آیا این فرضیه جنبه ی تعبدی دارد و یا از ملاک عقلانی نیز برخوردار است ؟که در صورت دوم ،از یک حکم تعبدی صرف خارج شده و تابع ملاک عقلانی می گردد .در نتیجه ،ادله ی نقلی جنبه ی ارشاد به حکم عقل پیدا می کند .
برخی از فقها مثل :سید مرتضی، ابی الصلاح حلبی و صاحب جواهر رحمة الله علیهم -همچون جمهور متکلمین -(1) وجوب امر به معروف و نهی از منکر را از ادله نقلی استنباط کرده اند؛ در حالی که گروهی دیگر مانند :شیخ طوسی ،علامه حلی ،شهید اوّل، شهید ثانی ،کاشف الغطاء و شیخ انصاری رحمة الله علیهم به ادله عقلی نیز استناد کرده اند .(2)
امام خمینی دیدگاه دوم را پذیرفته اند، چرا که عقل انسانی به صورت مستقل و قطع نظر از دلایل موجود در آیات و روایات ، بر جلوگیری از تحقق معصیت مولی تأکید دارد، به این ترتیب ، چون عقل انسان صدور معصیت را مبغوض می داند ، بر جلوگیری از تحقق آن در خارج حکم می کند. (3)

وجوب عقلی
 

در تبیین استدلال عقلی بر وجوب این فریضه، بر دلیل هایی چون :قاعده لطف ،مقدمه حفظ نظام، لزوم جلوگیری از معصیت، مصلحت جامعه و ضمانت اجرای قانون استناد شده است .بر اساس این نظریه ،امر به معروف و نهی از منکر از احکام ابداعی شرع نیست؛ بلکه در همه جوامع و نظام های حقوقی ،ماهیتی شناخته شده و مقبول دارد ،هر چند که اسلام برای این موضوع عقلایی -مانند موضوعات دیگری از قبیل نکاح - احکام و ضوابط خاصی قرار داده است .(4)
در صورتی که وجوب «امر به معروف و نهی از منکر»بر دلیل عقلی مستند باشد ،با توجه به این که عقل به صورتی مطلق، جلوگیری از وقوع امور ناپسند و مبغوض خداوند را واجب می داند، دایره شمول این واجب عقلی نیز موسّع بوده و حتی منکراتی را در که در خارج نیافته ؛ولی در
معرض تحقق قرار دارد نیز شامل می شود .(5)

وجوب کفایی
 

در وجوب این فرضیه ،این بحث بین فقها مطرح شده است که آیا این فریضه واجب کفایی است یا واجب عینی ؟فرق این دو نظریه این است که اگر به وجوب کفایی فریضه قائل شویم ،در صورتی که عده ای به این وظیفه عمل کردند، تکلیف از دیگران نیز ساقط است. بنابراین ،افراد دیگر که در عمل به فریضه اقدام نکرده اند ،مسئولیتی نداشته و مرتکب ترک فریضه هم نشده اند .اما اگر بر وجوب عینی، معتقد شویم ،لازمه اش این است که همگان به طور یکنواخت و به صورتی مستقیم ،مخاطب تکلیف معین هستند .از این رو ،عده ای که به فریضه عمل کرده اند، مأجور بوده و ترک کنندگان فریضه، گناهکار می باشند .
امام خمینی همچون بیشتر فقها (6) قائل به وجوب کفایی فریضه ی «امر به معروف و نهی از منکر»می باشند .(7)
در استدلال به واجب کفایی بودن این فریضه گفته شده است که
هدف شارع مقدس از دستور دینی «امر به معروف و نهی از منکر»این است که به کارهای نیکو عمل شده ،زشتی ها ترک شوند .بنابراین، در صورتی که تعدادی از افراد به این مهم اقدام کردند و غرض شارع عملی گردید ،توجه تکلیف به بقیه ی افراد تحصیل حاصل خواهد بود .
قرآن کریم نیز وجوب این تکلیف را به برخی از مسلمان ها متوجه ساخته است :
(ولتکن منک أمة یدعون إلی الخیر و یأمرون بالمعروف و ینهون عن المنکر )؛(8)لازم است گروهی از شما دعوت به خیر کرده و امر به معروف و نهی از منکر نمایند».
امر موجود در آیه مذکور، با وجوب کفایی این فریضه سازگار است .
همچنین برای این منظور ،به روایتی از امام صادق علیه السلام نیز استدلال گردیده است .(9)

جایگاه این فریضه در مقایسه با احکام قضایی اسلام
 

در خصوص تشخیص نقش فریضه ی «امر به معروف و نهی از منکر»و تعیین جایگاه آن در میان احکامی که در برگیرنده ی برخورد و رفع منکرات در جامعه هستند، باید گفت که امر به معروف و نهی از منکر به منزله ی بهداشت جامعه است و امور قضایی اسلام به مثابه ی درمان؛ یعنی مرتبه ی این فریضه مقدم بر احکام اجرایی و قضایی است .هدف این فریضه این است که در جامعه اسلامی گناهی واقع نشود؛ چرا که امر به معروف و نهی از
منکر وظیفه ی عموم مردم است و اختصاص به متصدیان خاص، همچون امور قضایی ندارد .در مرحله ی بعد از این است که اگر کسی بدون عذر و در حال علم و آگاهی گناهی را مرتکب شد ،آن گاه نوبت به قضا می رسد .
اگر چه اجرای احکام قضایی نقش بازدارنده نسبت به جرایم بعدی دارد ،ولی بین آنچه در امر به معروف و نهی از منکر واقع می شود و آنچه در قلمرو قضا قرار دارد ،تفاوت اساسی است ؛ به عبارت دیگر ،می توان مراحل را چنین تشریح کرد که کار تعلیم و تربیت و اصلاح بر اساس آگاه ساختن عموم ،در مرحله ی نخست بوده و امر به معروف و نهی از منکر ،در مرحله ی بعد از آن قرار دارد.
در نهایت ،اگر با وجود این اهرم ها که در شریعت پیش بینی شده است ،باز کسی مرتکب جرم شد، نوبت دستگاه قضایی خواهد رسید که به تخلف او رسیدگی کند .(10)

پی نوشت ها :
 

1. .المکاسب المحرمه ،ج1، ص204.
2. . ر.ک:فصلنامه حکومت اسلامی (ویژه اندیشه و فقه سیاسی اسلام)، مقاله ی :«مبانی عقلانی امر به معروف و نهی از منکر»، محمد سروش ،سال هفتم ،ش2، ص43،تابستان 1381.
3. .المکاسب المحرمه ،ج1 ،ص204.
4. .فصلنامه حکومت اسلامی، مبانی عقلانی امر به معروف و نهی از منکر»،سال هفتم ،ش2، تابستان 1381 ،ص60.
5. .البته در صورت قائل شدن به وجوب شرعی نیز شمول ادله شرعی بر دفع منکر علاوه بر رفع آن نیز روشن است ؛ چرا که نهی به معنای جلوگیری از اتیان منکر در خارج است و این اساساً منکراتی را بیان می کند که هنوز در خارج محقق نشده ؛ ولی فاعل در صدد عمل به آن است ؛ زیرا جلوگیری از ایجاد موجود عقلاً و عرفاً محال است.(ر.ک: المکاسب المحرمه ،ج1،ص206)
6. .دلیل تحریر الوسیله ،الامر بالمعروف و النهی عن المنکر، ص49.
7. .تحریر الوسیله ،ج1 ،ص440.
8. .آل عمران (3):104.
9. .ر.ک: دلیل تحریر الوسیله، الامر بالمعروف و النهی عن المنکر ،ص49-60.
10. .ر.ک:فصلنامه حکومت اسلامی، (ویژه اندیشه فقه سیاسی اسلام ، ش4،ص19،زمستان 1380.
 

منبع: امام خمینی (س) و مفاهیم اخلاقی/ 14، مؤسسه ی تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره) -دفتر قم 1387: چاپ و نشر عروج

این فریضه دارای مراتبی است که از مرتبه ی نخست ،یعنی انزجار قلبی شروع و بعد از آن ،امر و نهی زبانی و در نهایت به امر و نهی فعلی و به اصطلاح «انکار به ید »ختم می شود .آخرین مرحله از امر و نهی ،مستلزم نوعی ضرب و جرح است و اقامه ی حدود و تعزیرات شرعی نیز نوعی جلوگیری از منکر محسوب می شود .
در وجوب امر و نهی لسانی بر هر مکلفی در هر صورتی که شرایط آن محقق شود ، بحثی نیست ، هرچند در وجوب عینی و یا وجوب کفایی آن اختلاف دیدگاه وجود دارد که قبلاً توضیح داده شد . حال اگر این امر و نهی نیازمند ایجاد ضرب و جرح در طرف مقابل باشد ،آیا هر مکلفی ملزم است که به این عمل شخصاًاقدام نماید و به عبارت دیگر ،آیا از مجوّز چنین اقدامی به صورت مستقل برخوردار است ؟و یا نیازمند اخذ نظر حاکم شرع و یا فرد منصوب از سوی حاکم شرع خواهد بود ؟
برخی معتقدند این گونه امر و نهی که به زدن ،بازداشت کردن ،کشتن و یا جراحت وارد کردن منجر شود ،منوط به کسب اجازه سلطان وقت است که از سوی شارع مقدس به حکومت و ریاست منصوب شده است. به این ترتیب، اگر اذن حاکم حاصل نشود و یا دسترسی به وی امکانپذیر نباشد، باید به امر و نهی زبانی اکتفا شود. البته اقامه ی حدود از جمله اختیارات سلطان حق است که از سوی خداوند متعال منصوب شده و یا از اختیارات کسی است که سلطان او را به این مسئولیت گماشته است .(1)
برای اثبات این نظریه استدلال شده است که این گونه عمل و اقدام خود سرانه در جامعه ،به بی نظمی و آشوب منجر می شود .علاوه بر آن چون عموم مردم توان شناخت دقیق منکرات را ندارند، اگر مجاز به اقدام عملی و مقابله فیزیکی شوند ،ای بسا از این حق سوء استفاده های فراوانی در جهت غرض ورزی های شخصی بشود .همچنین امر و نهی فعلی نیازمند برخورداری از حمایت و قدرت برتر است که همواره در جوامع در دست حکومت ها است و معمولاً افراد جامعه از آن بهره مند نیستند .بنابراین ،در این صورت ،اقدام به ضرب و جرح طبیعتاً با واکنش طرف مقابل مواجه شده و نتیجه ای برای الزام متخلف به ترک تخلف به دنبال نخواهد داشت .(2)
در مقابل این نظر ،دیدگاه دیگری نیز بر وجوب عمل به این فریضه، هرچند که به ضرب و جرح منجر شود ،تأکید دارد .بنابر این نظر، اگرچه اذنی از سوی سلطان حق که همان امام معصوم یا نائب او است، نرسیده باشد و یا حاکم در دسترس نباشد ،هر مکلفی وظیفه دارد در مقابل منکرات بایستد ،هر چند که این کار به درگیری و تقابل فیزیکی نیز بینجامد .
قائلان این نظر ،به روایاتی که صریحاً دلالت بر این نکته دارد که امر به معروف و نهی از منکر زبانی به تنهایی کافی نیست و باید به همراه اقدام عملی صورت گیرد، استدلال می کنند .از جمله این روایات ،روایت یحیی طویل از امام صادق علیه السلام است که آن حضرت فرمود:
«ما جعل الله بسط اللِّسان و کفَّ الید و لکن جعلهما یبسطان معاً و یکفّان معاً »؛(3) چنین نیست که خدای متعال زبان را باز گذارد و دست را ببندد ؛ بلکه این دو را با هم قرار داده است که به همراه هم باز و بسته می شوند .
امام خمینی این گونه امر به معروف و نهی از منکر را در صورتی که منجر به ایجاد جرح یا قتل شود ،تنها با مجوز حاکم شرع مجاز دانسته اند ؛مگر در موارد بسیار با اهمیت که در این فصل به آن پرداخته خواهد شد .

مراتب فریضه در دیدگاه حضرت امام رحمه الله
 

حضرت امام رحمه الله نیز در مرحله بندی اقدام به امر به معروف و نهی از منکر نخست به «انزجار قلبی »و سپس «امر و نهی زبانی»و «جلوگیری با دست »اشاره می فرماید و معتقد است که در صورت حصول مطلوب از مرتبه ی پایین تر ،نباید به مرتبه ی فوق آن اقدام کرد .(4)

مرحله نخست :انزجار قلبی
 

در وهله نخست لازم است در مواجهه با منکر چگونگی تأثیر این کنش را برآورد کرد .به این معنا که اگر انسان بدون اظهار سخنی که حاکی از امر و نهی باشد ،طوری رفتار و عملکرد خویش را تنظیم کند که شخص عمل کننده به منکر و یا تارک معروف بتواند مقصود را دریابد و همین مقدار باعث تنبه او شده و دست از خلاف برداشته و یا به کارهای پسندیده عمل کند ،باید به این شکل عمل کند .به عنوان مثال، ممکن است انسان بتواند با روی برگرداندن از کسی ، چهره در هم کشیدن و یا ترک مراوده ،انزجار قلبی خویش را از کارهای طرف مقابل ابراز کند ؛به گونه ای که شخص مقابل نوعی امر به عمل معروف و یا نهی از منکر را برداشت کند و موجب تغییر رفتار او شود .
بنابراین ،در صورت امکان چنین تأثیر گذاری که به جلوگیری عملی از منکر و اقدام به انجام معروف منتهی شود ،نوبت به مراتب دیگر این فریضه نخواهد رسید.خصوصاً اگر طرف مقابل از حیثیت و جایگاهی برخوردار است که هر گونه رفتاری غیر از این ،حتی امر و نهی زبانی نیز موجب هتک حیثیت و آبروریزی خواهد شد که در این صورت و با احتمال تأثیر واکنش آرام تری مثل برگرداندن، نمی توان به مراتب بالاتر آن عمل نمود .(5)
همچنین در صورتی که عمل به مرتبه ی پایین تر فریضه ،سبب کاهش میزان عمل به منکر شود و مراتب دیگر فریضه هم در ریشه کنی کامل منکر مؤثر نیفتد ،همین مقدار واجب می شود ؛ یعنی اگر مثلاً اعراض و دوری گزیدن از فرد، منجر شود که طرف از میزان خلافی که مرتکب می شود ،بکاهد، همین مقدار ،یعنی اعراض از او، واجب خواهد بود .(6)
در این قسمت ،حضرت امام رحمه الله به چگونگی بهره بردن از مرتبه ی نخست فریضه در شیوه تعامل با حکومت های طاغوتی و سلاطین جور اشاره فرموده و به وظیفه ی عالمان دینی در مواجهه با آن ها می پردازد که در بخش «جایگاه اجتماعی این فریضه »در فصل بعدی همین نوشتار ،به آن خواهیم پرداخت .
همچنین ایشان از باب اهمیت بحث به بیان حکم رضایت به فعل منکر نیز اشاره فرموده اند .به نظر حضرت امام رحمه الله به غیر از وجوب امر به معروف و نهی از منکر که از نوعی جنبه امریت و اقدام عملی برخوردار است، صرف عدم رضای قلبی به انجام منکر نیز واجب است و در مقابل، رضایت از فعل منکر و ترک معروف، هر چند که خود فرد هیچ نقشی در انجام منکر و ترک معروف نداشته باشد ،حرام است و این حرمت ،مشروط به هیچ شرطی مثل شرایط «امر به معروف و نهی از منکر»نیست .(7)

مرحله دوم :امر و نهی با زبان
 

اگر در مواجهه با فعل حرام و ترک واجب هیچ یک از اقدامات بیان شده در مرحله ی نخست مؤثر نیفتد،واجب است که انسان به گونه ای دیگر عمل نماید ؛یعنی اگر به هر سببی یقین پیدا شود که هیچ گونه اقدامی که نشان هنده انزجار قلبی از منکر باشد، در تغییر رفتار طرف مؤثر نخواهد افتاد ،لازم است به امر و نهی زبانی عمل نمود .(8)
در خود همین مرحله نیز تقسیم بندی انواع برخورد قابل تصور است ؛ به این بیان که اگر احتمال بدهد که با توصیه و ارشاد و تذکر به همراه برخوردی مسالمت جویانه و تعاملی خیرخواهانه می توان در طرف مؤثر افتاد ،واجب است به همین شکل عمل شود و از هر گونه امر و نهی افراطی و آمرانه پرهیز شود .در غیر این صورت ،باید با برخوردی همراه با امر و نهی اقدام نمود .در این زمان هم باید ابتدا از امر و نهی آرام آغاز نمود و اگز مؤثر نیفتاد ،با غلظت و تندی بیشتری برخورد کرد .با رعایت این مراتب ،حتی در نهایت می توان فاعل منکر و تارک معروف را تهدید و ارعاب نمود .البته لازم است که در این برخورد از هر گونه سخن زشت و ناپسند که خود حرام است ،اجتناب کرد ؛ مثلاً نمی توان با دشنام و توهین ،شخص را به انجام واجب و یا ترک حرام وادار کرد ؛ بله اگر منکر از مواردی است که شارع مقدس به هیچ وجه راضی به انجام آن نیست ،مثل قتل نفس محترمه و یا گناهان بزرگی که به انجام آن وعده عذاب داده شده ،انسان نه تنها مجاز است ،بلکه موظف است که برای جلوگیری از آن ها از سخنان اهانت آمیز هم بهره جوید. (9)

مرحله سوم :انکار با دست
 

آخرین مرحله امر به معروف و نهی از منکر ،الزام یا جلوگیری عملی است که از آن به «انکار به ید »تعبیر می شود .مسلم است که با فرض تأثیر گذاری دو مرحله اوّل ،نباید به این نوع از امر و نهی اقدام نمود .اما اگر انزجار قلبی و یا امر و نهی با زبان در تغییر رفتار طرف مؤثر واقع نشود، نوبت به اقدام عملی خواهد رسید .(10)
در این مرحله نیز اقدامات مختلفی قابل تصور است که مانند مراحل قبلی در صورت احتمال تأثیر با اقدام مرتبه ی پایین تر نباید از خشونت بیشتر استفاده کرد و در مراحل نهایی نیز اقدام عملی منوط به کسب اجازه از حاکم شرع خواهد بود .در ادامه به طور خلاصه به برخی مسائل این مرحله اشاره می شود :
پایین ترین مرتبه ی اقدام عملی این است که بین فاعل منکر و بین عملی که در صدد انجام آن است، مانعی ایجاد نمود ؛ به عنوان مثال، ابزاری را که به واسطه ی آن به انجام حرام می پردازد ،از او دور نمود ،با گرفتن دست او مانع از ارتکاب منکر شد ،در صورت ضرورت او را حبس کرد و یا مانع خروج از منزلش و یا رفتن به محل معصیت شد .البته در فرض اخیر اگر این کار موجب ایجاد نارسایی در معیشت او و اذیتش شود ،باید ترک شود .(11)
همچنین اگر این گونه اقدام، نیازمند وارد شدن در خانه و ملک طرف و یا تصرف در وسائل زندگی او شود ،تنها در صورتی جایز است که منکر از امور مهمی باشد که شارع مقدس هیچ گاه به اتیان آن راضی نیست ،مثل کشتن نفس محترمه .(12)
مراتب بعدی منع عملی از اتیان منکر، این است که اگر هیچ یک از اقدامات قبلی مؤثر نباشد و جلوگیری از منکر ضرورتاً با زدن یا آسیب رساندن حاصل شود ،با مراعات «الأسهل فالأسهل »جایز خواهد بود .
در این صورت ،چنانچه اقدام عملی ،به ایجاد جراحت و یا قتل منجر شود ،بدون کسب مجوز از حاکم شرع جایز نمی باشد ،البته در این صورت هم اگر موضوع منکر از مسائل مهمی باشد که جلوگیری از آن به هر نحوی واجب است ،اقدام به دفاع در این زمینه نیازمند کسب اجازه ی حاکم شرع نخواهد بود .(13)

بیان لطیفی از امام رحمه الله
 

در پایان بحث از مراتب این فریضه ،حضرت امام بیان لطیفی در قالب توصیه در مرحله ی عمل به این فریضه مهم دارند که در بردارنده نکاتی بسیار مفید و ارزشمند است .ایشان می فرماید :
سزوار است که آمر به معروف و ناهی از منکر ،در امر و نهی و مراتب انکارش مانند پزشک معالج مهربان و پدر با شفقت که مراعات مصلحت مرتکب را می نماید ،باشد و انکارش لطف و رحمت برای او خصوصاً ،و برای امت عموماً باشد ،و قصدش را فقط برای خدای متعال و رضایت او قرار دهد و این کارش را از آلودگی های هواهای نفسانی و اظهار بزرگی خالص نماید و نفس خودش را منزّه نداند و برای آن، بزرگی یا برتری بر مرتکب نبیند؛ که چه بسا برای شخص مرتکب گناه ولو گناهان کبیره باشد ،ولی صفات خوب نفسانی نیز باشد که مورد رضایت خدا می باشند و خداوند متعال او را به خاطر این صفات دوست دارد ،اگر چه کار (گناه )او مورد بغض خداوند می باشد و چه بسا آمر و ناهی خود برعکس او باشد ،گر چه بر خودش پوشیده است .(14)
ایشان در ادامه فرموده :
از عظیم ترین مصادیق امر به معروف و نهی از منکر ،و شریف ترین و دقیق ترین و شدیدترین آن ها از نظر تأثیر ،و دلنشین ترین آن ها ،مخصوصاً اگر آمر و ناهی از علمای دین و رؤسای مذهب باشد، آن است که از شخصی صادر شود که خودش لباس معروف ،چه واجب و چه مستحبش را پوشیده (و به آن عمل کرده )باشد ،و از منکر (و حرام )،بلکه از مکروه دور باشد و به اخلاق انبیا و اهل معنویت متخلق باشد و از اخلاق بی خردان و اهل دنیا منزه باشد تا آن که با کار و روش و اخلاقش آمر و ناهی باشد و مردم به او اقتدا نمایند (و او را الگو قرار دهند ).و اگر -العیاذ بالله -خلاف این باشد و مردم ببینند عالمی که ادعای جانشینی انبیا و رهبری امت را دارد ،به آنچه می گوید عمل نمی کند ،این وضع ،موجب ضعیف شدن عقیده مردم و جرأت آنان بر گناهان و بدگمانی آن ها به علمای صالح گذشته می شود .پس بر علما و مخصوصاً بر رؤسای مذهب است که از مواضع تهمت اجتناب کنند .(15)
کلماتی که از حضرت امام نقل شد، بیان نیکویی از سخن امیر بیان، علی علیه السلام در نهج البلاغه است که فرمود :
«من غضب نفسه للنّاس إماماً فلیبدأ بتعلیم نفسه قبل تعلیم غیره .ولیکن تأدیبه بسیرته قبل تأدیبه بلسانه و معلّم نفسه و مؤدِّبها أحقُّ بالإجلال من معلِّم النّاس و مؤدِّبهم ».(16)
آن که خود را پیشوای مردم سازد پیش از تعلیم دیگری باید به ادب کردن خویش پردازد ،و پیش از آن که به گفتار تعلیم فرماید باید به کردار ادب نماید ، و آن که خود تعلیم دهد و ادب اندوزد ،شایسته تر به تعظیم است از آن که دیگری را تعلیم دهد و ادب آموزد .

تکمله
 

لازم است در اینجا به نکته ای اشاره شود و آن این که تشخیص مراتب عمل به فریضه ی امر به معروف و نهی از منکر، در خیلی از موارد از ظرافت های خاصی برخوردار است .آمر و ناهی همواره باید در چگونگی برخورد در حین انجام فریضه و تشخیص شیوه تعامل و برخورد با متخلف، نهایت دقت را به عمل آورد ؛ یعنی موارد برخورد ممکن است
تفاوت اساسی با همدیگر داشته باشند ؛به عنوان مثال ،گاهی احتمال دارد که ترک معاشرت با فرد متخلف سبب تنبه او شود و در موارد دیگر،همین امر شاید نتیجه ی معکوس به دنبال داشته باشد .این موضوع در دو حکم استفتایی ذیل از حضرت امام نمود روشنی دارد .

مورد اوّل :
 

س :خواهشمند است نظر خود را راجع به رفت و آمد و سایر ارتباطات؛ گفتگو و مصاحفه ،صله ی رحم ،صرف غذای آنان ،نماز خواندن در منزل ایشان ،هدیه دادن و گرفتن ،با خانواده ها یا افرادی که خصوصیات ذیل را دارند ،[بیان بفرمایید و حکم معاشرت با آن ها ]چگونه است :
افرادی که مخالف نظام جمهوری اسلامی هستند یا رعایت حجاب و اصول اسلامی -کلی یا جزئی -را نمی کنند یا وضع کسب و درآمدشان از نظر شرعی مشکوک و یا حرام و یا مخلوطی از حرام و حلال است ؟
ج:گفتگو و رفت و آمد با آنان اشکال ندارد ،به خصوص اگر موجب هدایت آن ها شود ؛ولی تصرف در اموال آن ها در صورتی جایز است که علم به وجود مال حرام در آنچه مورد تصرف است نباشد .(17)

مورد دوم :
 

س:شخصی است که مبادرت به خوردن مشروبات الکلی می نماید و کارهای منافی با عفت انجام می دهد و به مراجع عالی قدر توهین می نماید .از نظر وظیفه ی شرعی ،نصیحت و نهی از منکر شده است ؛ولی متأسفانه
مؤثر واقع نگردیده ،تقاضا دارم حکم الله را از نظر معاشرت و طهارت نجاست و حدّ شرعی بیان فرمایید .
ج:اگر ترک معاشرت موجب می شود شخص مشارُالیه دست از اعمال خلاف خود بردارد ،لازم است از معاشرت با او خودداری نمایید و تا ارتداد او ثابت نشود ، محکوم به حکم سایر مسلمین است. (18)
بنابراین ،قطع معاشرت و رفت و آمد در صورتی مجاز است که تأثیر در التزام طرف به واجبات و دوری گزیدن از محرمات ممکن نباشد؛ اما اگر همین معاشرت سبب آگاه ساختن طرف و روشنگری او شود ،نه تنها دوری گزیدن مجاز نیست ،بلکه باید به تعامل با او ادامه داد تا بتوان از طریق این معاشرت تغییر رفتاری در او ایجاد کرد .

عمل به این دو فریضه در مورد ارحام
 

در اینجا مسأله دیگری که از جهت اخلاقی اسلام حائز اهمیت است، مطرح می شود و آن حسن تعامل و برقراری رفتار اجتماعی سازنده با دیگران ،خصوصاً بستگان و وابستگان خانوادگی است .روشن است که این مهم در برخی موارد با انجام فریضه ی «امر به معروف و نهی از منکر» ارتباط نزدیک و یا در تقابل قرار می گیرد. ای بسا عده ای به جهت این که نزدیکان آن ها به احکام دین التزام عملی نداشته و یا اهل رفتارهای ناشایست هستند ،با آن ها مدت های طولانی قطع ارتباط کرده و این عمل را وظیفه ی دینی خویش تلقی می کنند ؛در حالی که اصل قطع رحم از محرمات شرعی است و تنها در صورتی که امر مهم دیگری متفرع بر آن باشد ،جایز خواهد بود ؛و گرنه بدون دلیل قانع کننده نمی توان رفت و آمد و معاشرت با خویشاوندان و نزدیکان را ترک کرد .
این مهم در پاسخ به سؤالاتی از حضرت امام مورد تأکید قرار گرفته است .

مورد اول :
 

س:آیا انسان می تواند از نظر شرعی با خویشاوندانی که بی تقوا و بی نماز و ضد انقلابند ،از قبیل، پدر،مادر،خواهر و غیره قطع رحم نمایند ؟
ج:قطع رحم جایز نیست ؛ولی باید آن ها را با مراعات موازین ،امر به معروف و نهی از منکر نمایند .(19)
همچنین اگر تعامل با آنان سبب شود که انسان خود در معرض لغزش و گناه قرار گیرد ،باید از این مفسده اجتناب کرد ؛اما باز نباید قطع ارتباط نمود ؛ بلکه لازم است با ارشاد افراد متخلف ،از معصیت آن ها جلوگیری کرد .

مورد دوم :
 

س:اگر ارحام انسان مرتکب فسق علنی شوند ،به طوری که معاشرت با آن ها انسان را نیز در معرض گناه قرار دهد ،آیا باز هم معاشرت با آنان واجب است ؟
ج:باید سعی کند در گناه واقع نشود؛ بلکه آنان را ارشاد نماید .(20)
«امر به معروف و نهی از منکر»و حفظ حریم والدین
در مورد استفتاء ذیل نیز که بیانگر وظیفه ی فرزند در برابر والدینی است که رفتار ناشایست داشته و نیازمند «امر به معروف و نهی از منکر» هستند ،برای روشن شدن شیوه ی تعامل با ذوی الحقوق، بسیار سودمند است .روشن است که حفظ حریم پدر و مادر ،وظیفه ی دینی و اخلاقی هر انسانی است؛اما اگر این حریم در تقابل با انجام فریضه ی نهی از منکر باشد، چه باید کرد ؟
س:اینجانب پدری دارم که خوش اخلاق نیست و مغرور و خودپرور می باشد ،در حق خانواده ی خود ظلم روا می دارد و من از وقتی که به تکلیف رسیده ام ،در حال مبارزه با پدرم هستم ...آیا شما صلاح می دانید که من این صحبت ها را بنمایم یا نه؟
ج: حفظ احترام والدین و مراعات ادب در صحبت با آنان لازم است و در موارد لزوم امر به معروف و نهی از منکر،اگر مأیوس از تأثیر باشید ،تکلیف ساقط است .(21)
س:فرزند پدری هستم که هیچ گونه اعتقادی به خدا و پیامبر و معاد ندارد و مسلماً نماز هم نمی خواند؛ بلکه در مواردی توهین به آستان قدس خدا و پیامبر می کند و با انقلاب فوق العاده بد است .اخلاق خانوادگی او به خاطر این که مادرم و خواهر و برادرانم همه معتقد به مبانی مذهبی هستند ،فوق العاده تند و به دور از عواطف پدری است .من تا آنجا که توانستم با محبت و رفتار ملایم با پدرم صحبت کرده و او را از روشی که
در مقابل خدا و پیامبر و در مقابل خانواده پیش گرفته است ،نهی کرده ام؛ اما محبت و طبع ملایم هم در او کارگر نیست ...حال از امام عزیز می خواهم تکلیف اینجانب را نسبت به پدرم که کافر به همه چیز است ،روشن کند !
ج:از قطع رحم اجتناب کنید و حتی المقدور در هدایت او کوشش نمایید. (22)
آموزه هایی از رفتار عملی حضرت امام رحمه الله
سیره حضرت امام به گونه ای بود که از همان سال های جوانی هیچ گونه زمینه ای برای ارتکاب گناه و معصیت در محضر ایشان برای کسی فراهم نبود .نزدیکان امام رحمه الله همگی بر این حقیقت معترفند که در مجلسی که ایشان در آن حضور داشتند ،هیچ گونه تخلّف از احکام و قواعد اخلاقی و دینی صورت نمی گرفت ؛چرا که امام رحمه الله واکنش هایی مناسب از خود نشان می دادند و با رفتارهایی همچون روی برگرداندن و یا ترک مجلس از تحقق آنچه که عدم رضایت حق تعالی در آن دیده می شد، جلوگیری می کردند .در این بخش، به نمونه هایی از این سیره حسنه ایشان اشاره می شود .
با نگاه تندی ما را ساکت می کردند
امام از آن اوّل جوانی مقید بودند غیبت نکنند .حتی ما شاگردهای ایشان وقتی نزدشان می نشستیم، جرأت نمی کردیم از کسی حرف بیاوریم
؛زیرا ایشان با یک نگاه تند در همان کلمه اوّل ما را ساکت می کردند.ایشان در این موارد ،یک وقار خاصی داشتند .(23)
در مجلس غیبت نمی نشستند
آنچه مورد اتفاق همه است این است که امام از جوانی حاضر نبودند در مجلس غیبت و در مجلس دروغ و گناه بنشینند .امام از همان اول شدیداً از دروغ و غیبت پرهیز داشته اند .از همان اول یا در مجلس غیبت نمی نشستند و یا حرف را قطع می کردند .(24)
بلند می شدند و می رفتند
امام هیچ گاه غیبت نمی کردند .سیره شان این بود که اگر حس می کردند کسی می خواهد اسم شخصی را ببرد ،یا بلند می شدند می رفتند و یا جلوگیری می کردند. (25)
کسی جرأت کنایه زدن نداشت
امام خیلی سعه ی صدر داشتند .ما سال ها که از صبح تا غروب در خدمت ایشان بودیم ،حتی یک بار ندیدم نسبت به کسی عصبانی شده و یا اظهار ناراحتی بکنند ؛اما با این همه ،در محضر ایشان کسی جرأت نمی کرد حتی به کنایه از کسی غیبت یا بدگویی بکند .(26)
حرف احدی زده نشود
یک روز یک آقای خیلی خوش اخلاق و با شخصیتی به منزل امام آمد و در بیرونی نشست تا با امام ملاقت کند .امام قبل از تشرف به حرم نیم ساعت به بیرونی می آمدند و هر کس هر چیزی داشت، با ایشان مطرح می کرد .در
آن جلسه آن آقای محترم شروع کرد قصه ای را گفتن. تا میان صحبتش کلمه ای گفت که تا حدودی به یک جایی برخورد داشت. امام بلافاصله چشمانش را به طرف من به طور معنا داری حرکت دادند و من کفش های ایشان را آماده کردم که از مجلس خارج شوند و به حرم بروند .امام به او فرمودند :«من راضی نیستم که در اینجا حرف احدی زده بشود .»با این که هنوز آن بنده خدا نسبت به کسی حرفی نزده بود .آن آقا و طلبه ها هم ناراحت شدند که چرا امام قبل از تمام شدن نیم ساعت جلوسشان مجلس را ترک کرده و به طرف حرم راه افتادند. با این که بیست دقیقه به ساعت نه که امام هر شب در این ساعت به حرم مشرف شده بودند ،مانده بود. مغازه داران مسیر امام ،آن شب تعجب می کردند که امام چرا امشب بیست دقیقه زودتر به حرم می روند و همه این ها به خاطر ترک مجلسی بود که امام احساس می کردند ممکن است در آن غیبت کسی بشود .(27)
حضرت امام در رعایت احکام دین دقت نظر ویژه ای داشتند .حتی کوچک ترین رفتارها که در نظر خیلی از افراد مهم جلوه نمی کرد، مورد توجه و عنایت ایشان بود؛ به گونه ای که با مشاهد ی موارد جزئی هم با اخلاق نیکو و بیانی جذاب به دیگران تذکر می دادند که طبیعتاً در اصلاح رفتار افراد بسیار مؤثر بود .نمونه های ذیل شنیدنی هایی از برخوردهای ایشان را در این باره ارائه می کند.
چرا حرف مادرت را گوش نمی کنی به بچه ها تأکید می کردند که به پدر و مادر ،به خصوص به مادر، احترام
بگذارند ؛مثلاً اگر من به یکی از بچه هایم می گفتم کاری را برایم انجام دهد و او انجام نمی داد ، آقا خیلی ناراحت می شدند .اگر کسی در اتاق بود ،آرام و اگر کسی نبود ،بلند به بچه ها می گفتند :«چرا به حرف مادرت گوش نمی کنی ؟تو باید به مادرت احترام بگذاری ».(28)
رفتارت با مادرت خیلی بد بود
یادم می آید پسرم که کوچک بود، گاهی با تندی جوابم را می داد .آقا جداً از این رفتار او با من ناراحت می شدند .بعد او را جداگانه می خواستند و می گفتند :«تو رفتارت با مادرت خیلی بد بود ».(29)
بلند شوید از جایتان
یک روز من در خدمت امام ایستاده بودم و دخترهایم نشسته بودند .ایشان با ناراحتی به بچه ها گفتند: «بلند شوید بروید .اصلاً وقتی مادر شما جلوی شما ایستاده چرا شما نشسته اید ؟بلند شوید از جایتان »(30)
این طور نخندید
امام ما را از مکروهات منع می کردند ؛ مثلاً گاهی که ما با صدای بلندی می خندیدیم ،می گفتند :«این طوری نخندید ،خنده با صدای بلند مکروه است ».(31)
چرا این کار را کردید همیشه ما را مقید می کردند معصیت نکنیم و مؤدب به آداب اسلامی باشیم .هر چقدر در منزل بازی یا شلوغ می کردیم ،هیچ ایرادی نمی گرفتند؛ ولی اگر می فهمیدند کاری کرده ایم که همسایه ای اذیت شده، به شدت به ما اعتراض می کردند و ناراحت می شدند که «چرا این کار را کرده اید ».(32)
با لحن بسیار ملایمی تذکر می دادند
برخورد امام با ما خیلی انجام می گرفت ؛مثلاً منزلی رفته بودیم که همسایه ها چندان مناسب نبودند؛ البته این خانه را ما موقت رفته بودیم ،همین سه ماهه تابستان.ایشان خواستند به من این تذکر را بدهند که همسایه ها ،همسایه های درستی نیستند ...با لحن بسیار ملایم تذکر دادند .(33)
چرا جلوی پدرت راه رفتی ؟یک بار پس از ملاقات من با امام یکی از مسئولین مملکتی برای انجام کارهای جاری به خدمت امام رسید که به همراه او پدر مسنّش دیده می شد .پس از این که وی از خدمت امام بازگشت ،گفت :«وقتی خواستم به حضور امام برسم ،من جلو افتاده بودم و پدرم را از دنبال می آوردم .پس از تشرف ،پدرم را به امام معرفی کردم .امام نگاهی کرده و فرمودند :«این آقا پدر شما هستند ؟»عرض کردم :بله. امام فرمودند :«پس چرا جلوی او راه افتادی و وارد شدی ؟»(34)
مهم ترین تذکر امام رحمه الله به خانواده و نزدیکان دوری از گناه بود .ایشان می فرمودند :
اگر از گناهان کبیره دوری بکنید، خداوند به واسطه آن، گناهان کوچک شما را می بخشد .(35)
تفریحات مشروع داشته باشید ،اما گناه نکنید
این توصیه امام با ما طلبه ها بود که می فرمودند :«اگر از اوّل، جوان ها زیاد بروند سراغ مستحبات ،از واجباتشان باز می مانند .آن هایی که خیلی مقدس بوده اند ،از حوزه علمیه گذاشتند و رفتند .مقدسی زیاد برای بچه های پانزده و شانزده ساله خستگی آور است .تفریحات مشروع داشته باشند ؛اما گناه نکنند .خدا مرحوم آیة الله شهید سعیدی را بیامرزد .در جلسه درس امام از آن عقب می گفت :«آقا طلبه ها کشتی هم بگیرند ؟»امام فرمودند :«بله، کشتی هم بگیرند ؛اما غیبت نکنند ».(36)
رفتار امام در ما تأثیر گذار بود
امام در منزل خیلی مهربان و صمیمی هستند و کلاً محیط خانواده ما پر از رفاقت و صمیمیت است. اما به جز در مسائل شرعی ،در بقیه مسائل خیلی سخت گیری نمی کردند .ایشان همیشه مقید بودند که ما دستورات خدا را انجام بدهیم تا بتوانیم از معاصی دور باشیم .کارهای دینی به ما دیکته نمی شد. در خانواده وقتی ما رفتار امام را می دیدیم ،خود به خود در ما تأثیر می گذاشت .(37)

معصیت نکنید
 

خانم بارها می گفت :من شصت سال با امام زندگی کردم :ندیدم که ایشان یک معصیت بکند .در عین حال ،به ما اصلاً سخت گیری نمی کردند ؛فقط نصیحت می کردند .همیشه به ما می گفتند :سعی کنید معصیت نکنید ،همیشه هدفتان این باشد که گناه نکنید .اگر نمی توانید ثواب کنید ،اگر توانایی اش را ندارید ،سعی کنید لااقل معصیت نکنید .(38)
امام شدیداً از کسی که خلاف شرع انجام می دادند،ناراحت می شدند و خیلی حالشان برانگیخته می شد؛ یعنی اگر یک وقت سر سفره دست ما از حد مجاز از آستین بیرون می آمد، تذکر می دادند.(39)

مهم ترین تذکر
 

در کل تنها چیزی که امام به خانواده می گفتند تا اوّل از همه به آن عمل کنند ،انجام واجبات و دوری از محرمات بود .(40)
خاطراتی که ذکر شد ،زوایایی از رفتار و سیره شخصیتی است که خود نمونه و الگویی از انسانی وارسته و الهی است که تمام جزئیات گفتار و رفتارش بر اساس شریعت و احکام دین شکل گرفته بود؛ شخصیتی که کردار عملی اش مؤید گفتار و نوشتارش بوده و آنچه را در طول سال های تعمق و غور در معارف دینی یافته بود ،در حرکاتش تبلور داشت و سمبلی از عبد مطیع و صالح پروردگار در عصر جدید محسوب
می شد .تأمل و دقت در رفتار چنین الگوهای برجسته و بهره مند از تکامل و تعالی روح می تواند راه گشای تمام جستجوگران راه حقیقت و کمال واقعی باشد که علاوه بر تدبر در گفتار و نوشتار، تأسی عملی به رفتار و کردار آن ها،خود بستر رشد و آراستگی به فضایل اخلاقی را پیش روی هر طالب پارسایی می گشاید .امید که این خرمن عشق و صفا مورد خوشه چینی عاشقان دلبسته و الگو سازی مریدان پاک باخته قرار گیرد.

پی نوشت ها :
 

1. 85.فقهایی چون شیخ در نهایه ، محقق در شرایع .،سلار بن عبدالعزیز دیلمی ،ابن براج و دیگران به این نظر معتقدند ،ر.ک:به مبانی فقهی حکومت اسلامی، ج3،ص340.
2. 86.همان ،ص344-347.
3. 87.الکافی ،ج5،ص55،ح1؛وسائل الشیعه ،ج11،ص109،ح1.
4. 88.ر.ک:تحریر الوسیله ،ج1، ص453؛ رساله توضیح المسائل ، ص452،مسأله 2804.
5. 89.ر.ک:تحریر الوسیله ،ج1، ص453 ،مسأله 1.
6. 90.رساله توضیح المسائل، ص453،مسأله 2807.
7. 91.تحریر الوسیله ،ج1،ص454 ، مسأله 7-8.
8. 92.برخی مثل آیة الله خویی رحمه الله دو مرتبه ی انکار قلبی و انکار به زبان را در عرض هم می دانند که خود آمر و ناهی می تواند از بین آن ها آنچه را احتمال تأثیر دارد ،انتخاب کند و یا هر دو را جمع کند؛ اما مرتبه ی سوم تنها در صورتی جایز است که دو مرتبه نخست مؤثر واقع نگردد .(منهاج الصالحین ،ج1، العبادات، ص352-353)
9. 93.تحریر الوسیله ،ج1،ص454-455 ،مسأله 1-5 ؛رساله توضیح المسائل ،452-453،مسائل 2813-2816.
10. 94.ر.ک:تحریر الوسیله ،ج1، ص456،مسأله 1.
11. 95.همان ،ص456-457،مسأله 3،2و8.
12. 96.همان ،ص457،مسأله 4.
13. 97.همان ،ص457-458،مسأله 10-12.
14. 98.همان ،ص458،مسأله 14.
15. 99.همان ،مسأله 15.
جناب حافظ چه نیکو عالمان بی عمل را در بیانی کوتاه توصیف می کند :
واعظان کین جلوه در محراب و منبر می کنند
چون به خلوت می روند آن کار دیگر می کنند
مشکلی دارم ز دانشمند مجلس بازپرس
توبه فرمایان چرا خود توبه کمتر می کنند
16. 100.نهج البلاغه ،حکمت 73، ص371.
17. 101.استفتائات ،ج1،ص483،س3.
18. 102.همان ،س4.
19. 103.همان ،ص488،س18.
20. 104.همان ،س19.
21. 105.همان ،س20.
22. 106.همان ،ص489،س21.
23. 107.برداشت هایی از سیره امام خمینی ،ج3،ص294؛به نقل از :آیة الله شهید محلاتی .
24. 108.همان ،به نقل از :حجة الاسلام و المسلمین مرحوم سید احمد خمینی .
25. 109.همان ،ص293،به نقل از :آیة الله خوانساری .
26. 110.همان ،ص297-298،به نقل از حجة الاسلام و المسلمین مسعودی خمینی .
27. 111.همان ،ص298،به نقل از: حجة الاسلام و المسلمین آقای فرقانی .
28. 112.همان ،ج1،ص34،به نقل از : خانم طباطبایی .
29. 113.همان .
30. 114.همان به نقل از :خانم صدیقه مصطفوی ،دختر امام رحمه الله.
31. 115.همان ،ص58،به نقل از :خانم فاطمه طباطبایی .
32. 116.همان ،ص45،به نقل از خانم فریده مصطفوی .
33. 117.همان ،ص41،به نقل از: خانم زهرا مصطفوی .
34. 118.همان ،ص291-292،به نقل از: حجة الاسلام و المسلمین جمی، امام جمعه آبادان .
35. 119.همان ،ج3،ص304،به نقل از: خانم زهرا اشراقی ،نوه امام رحمه الله.
36. 120.همان ،ص300،به نقل از :آیة الله شهید محلاتی .
37. 121.همان ،ج1،ص44-45،به نقل از:خانم فریده مصطفوی .
38. 122.همان ،ص55،به نقل از :خانم نعیمه اشراقی ،نوه امام رحمه الله.
39. 123.همان ،ص46،به نقل از :خانم فاطمه طباطبایی .
40. 124.همان ،ص56،به نقل از :خانم فاطمه طباطبایی .

منبع: امام خمینی (س) و مفاهیم اخلاقی/ 14، مؤسسه ی تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره) -دفتر قم 1387: چاپ و نشر عروج

همان طوری که گذشت ،در واجب بودن «امر به معروف و نهی از منکر»و ضرورت آن هیچ گونه تردیدی وجود ندارد و آیات شریفه قرآن ،روایات اهل بیت علیهم السلام و اقتضای دلیل عقلی، وجوب آن را به اثبات می رساند؛ اما آیا این فریضه در هر صورت و شرایطی واجب است و یا تنها در موردی که شرایط آن مهیا شود، واجب می گردد .
فقها،برای وجوب این فریضه شرایط متعددی را ذکر کرده اند؛ چنان که مشهور آن ها این فریضه را فقط مشروط به چهار شرط دانسته اند و برخی نیز این شرایط را تا چهارده مورد برشمرده اند .(1) امام خمینی رحمه الله نیز همچون بسیاری از علمای اسلام آن را به تحقق شرایط چهارگانه مشروط کرده اند .این شرایط به ترتیب عبارتند از :

1.شناخت معروف و منکر
 

فریضه ی امر به معروف و نهی از منکر ،تنها در صورتی واجب می شود که فرد مکلفی که در صدد عمل به آن می باشد ،بتواند معروف ها و منکرها را از هم باز شناسد ؛یعنی از توانی برخوردار باشد که بتواند مجموعه ای از معروف ها و منکرها را شناخته و از هم تفکیک نماید .بنابراین ،اگر کسی این توان را ندارد ،اساساً وجوب این فریضه برای او منتفی است و برای چنین شخصی تحصیل علم به معروف و منکر هم واجب نیست؛یعنی مکلف برای این که بتواند دیگران را امر به معروف و نهی از منکر کند ،باید توان شناخت معروف و منکر را داشته باشد ؛اما کسب این توان یعنی بازشناسی منکر از معروف برای تأمین یکی از شرایط چهارگانه وجوب امر به معروف و نهی از منکر اساساً واجب نیست؛ البته شناخت معروف و منکر برای عمل شخصی خود انسان در محدوده ای که جزو واجبات و محرمات شرعی است ،واجب است؛ اما این وجوب تحصیل علم، با شرایط امر به معروف و نهی از منکر ارتباطی ندارد .
بنابراین ،شرط نخست این فریضه مثل «استطاعت »برای وجوب حج، شرط وجوب است و نه شرط واجب .(2)
در این جا لازم است توجه شود که کسب توان برای شناخت معروف
و منکر جهت تحقق یافتن شرایط وجوب فریضه امر به معروف و نهی از منکر واجب نیست ؛اما خود یاد گرفتن شرایط امر به معروف و نهی از منکر، واجب است؛ یعنی چون اصل فریضه برای مکلّف واجب است،یاد گرفتن شرایط آن نیز برای پرهیز از وقوع در خطا در عمل به فریضه واجب است .(3)همچنین باید توجه داشت در صورتی که کسی منکری را مرتکب می شود و یا معروفی را ترک می کند ،به موضوع جاهل است؛ یعنی به عنوان مثال ،می داند که نماز واجب است ،ولی از روی غفلت و فراموشی به جا آوردن نماز را ترک کرده است، لازم نیست از باب «امر به معروف »وی را به انجام دادن نماز توصیه کرد و یا کسی که بر حرمت شرب خمر آگاه است ،اما در تشخیص مصداق اشتباه کرده است، لازم نیست او را «نهی از منکر»کرد .ولی اگر موضوع از مواردی باشد که شارع مقدس در هیچ شرایطی عمل به آن را مجاز نمی داند ،لازم است در صورت ناآگاهی به موضوع منکر نیز فاعل را از عمل به آن بر حذر داشت، مثل کشتن نفس محترمه که باید شخص قاتل را که از روی اشتباه و خطا به آن عمل می کند ،از اقدام به آن باز داشت .(4)

2.احتمال تأثیر امر و نهی
 

فریضه امر به معروف و نهی از منکر، برای توسعه و بسط احکام الهی و جامه ی عمل پوشاندن به دستورات دینی در جامعه ی اسلامی و پرهیز از عمل به زشتی ها واجب شده است .بنابراین، باید اقدام به آن مثمر ثمر بوده و در عمل مفید فایده باشد ؛ باید فرد آمر و ناهی احتمال تأثیر بدهد؛ و گرنه اگر علم و یا اطمینان به عدم تأثیر داشته باشد ،عمل به فریضه واجب نخواهد بود .البته سقوط این فریضه تنها به صورتی منحصر است که علم یا اطمینان به عدم تأثیر باشد و با ظن و گمان به عدم تأثیر ،هر چند قوی باشد، وجوب فریضه ساقط نخواهد شد .(5)
همچنین اگر برای تحت تأثیر قرار دادن شخص برای پذیرش عمل به معروف و ترک منکر ،لازم باشد تا مقدمتاً از باب نصیحت ،او را موعظه و ارشاد نمود ،این مقدمه نز واجب می شود .حتی اگر در موردی خود امر و نهی تأثیر گذار نباشد ،اما نصیحت و موعظه بتواند طرف را متأثر کند ،همین اندازه نیز واجب خواهد شد.(74)در صورتی که فرد عامل با یک بار امر و نهی متنبّه نشود و نیز به تکرار امر و نهی باشد ،این گونه تکرار نیز واجب است .(6)
ممکن است که شخصی تنها در صورتی آمادگی عمل به معروف و ترک منکر را داشته باشد که او را در جمع و در پیش دیگران امر و نهی کرد .در این صورت، امر به معروف و نهی از منکر نه تنها واجب نیست ،بلکه برای پرهیز از هتک حیثیت طرف جایز هم نخواهد بود؛ مگر مواردی که شخص به صورت آشکار و در ملأ عام معروفی را ترک و یا منکری را مرتکب شود .(7) اگر مواردی پیش آید که امر و نهی مستقیم ،طرف را به عمل به معروف و نهی از منکر وادار نکند، اما در فرد دیگری که ناظر ماجرا است، مؤثر خواهد افتاد -به طوری که اگر طرف دوم را نیز مستقیماً امر و نهی می کرد ،تأثیر گذار نبود -در این صورت واجب است فرد نخست را امر و نهی نمود تا شخص دوم متنبه شده و به وظیفه اش عمل نماید .
همچنین اگر انسان بداند که سخن خودش مؤثر نیست ،اما اگر فردی بزرگ تر ،طرف را امر و نهی کند، مؤثر خواهد افتاد ،لازم است که به فرد بزرگ تر بگوید که او را امر و نهی کند .(8)یا بداند که امر به معروف و نهی از منکر به صورت کامل و صد در صد مؤثر نخواهد شد؛ اما می تواند سبب کاهش منکرات شود ،باز عمل به آن واجب است .(9)
همه مواردی که ذکر شد ،در صورتی است که عمل به این فریضه موجب ارتکاب حرام دیگر و یا ترک واجب دیگری نشود؛ یعنی اگر تأثیرگذاری امر به معروف و نهی از منکر منوط به این است که انسان خود به حرامی دچار شود و یا واجبی را تر ک کند، این فریضه واجب نخواهد بود؛ مگر در صورتی که مورد به گونه ای باشد که شارع مقدس به هیچ عنوان به تخلف از آن رضایت ندارد ،مثل کشتن نفس محترمه که باید و به هر صورتی که ممکن است، از آن جلوگیری کرد؛ حتی اگر موجب ارتکاب حرام دیگری چون ورود به خانه ی شخص بدون اجازه باشد .(10)
باید توجه داشت که مسأله برآورد ثمره ی عمل به فریضه و پیش بینی انواع مختلف آثار دراز مدت آن، مسائلی بسیار مهم را در پی دارد که می تواند از نظر اجتماعی ثمرات فراوانی در تحولات مختلف به دنبال داشته باشد .حضرت امام شاخص ترین فقیهی است که در این زمینه با وسعت نگاه توانست زوایای مخفی آثار عمل به فریضه امر به معروف و نهی از منکر را از بعد معضلات کلان اجتماعی دریابد و با تبیین ابهامات آن ،راه را برای اقدام به مبارزه با طاغوت و استقرار حکومت دینی که بزرگ ترین معروف ها است ،هموار نماید .در این زمینه ،در فصل هفتم این نوشته بررسی بیشتری به عمل خواهد آمد .(11)

3.استمرار عمل به معصیت و یا ترک واجب
 

از جمله شرایط وجوب امر به معروف و نهی از منکر ،این است که فرد عمل کننده بر تکرار عمل به منکر و یا ترک واجب اصرار داشته باشد ؛ یعنی وقتی یک بار معصیت از او صادر شد، قصد انجام آن را برای بار دوم هم داشته باشد .در این صورت است که امر و نهی او واجب
می شود، اما اگر بعد از ارتکاب بار اول ،تصمیم به ادامه دادن آن نداشته باشد، وجوب امر و نهی ساقط خواهد شد .همچنین اگر شخصی هنوز گناهی مرتکب نشده است ،اما علم یا اطمینان حاصل شود که می خواهد اقدام کند ،لازم است او را از انجام آنچه اراده کرده است ،نهی نمود .
در مقابل نیز لازم نیست که تصمیم بر عدم تکرار معصیت را اظهار و ابراز کند ؛بلکه اگر انسان به هر طریقی از تصمیم بر عدم استمرار بر گناه طرف آگاه شود ،نهی از منکر واجب نخواهد بود .
البته لازم است توجه شود که امر کردن شخصی به توبه از معصیتی که از او صادر شده است ،با نهی کردن او از منکری که مرتکب شده است ،متفاوت است ؛ یعنی ممکن است کسی از گناهی که کرده است ،توبه و استغفار نکرده ،اما تصمیم بر ارتکاب مجدد هم نداشته باشد ،در این صورت نهی از منکر کردن او واجب نیست ؛ولی امر کردن او به توبه واجب خواهد بود. (12)
بنابراین ،خود توبه از گناهان ،از واجبات شرعیه است و اگر شخصی گناهی را مرتکب شد و یا واجبی را ترک کرد ،بر او واجب است که فوراً توبه نماید .اگر علائم توبه از او آشکار نباشد ،بر دیگران واجب است که او را امر به توبه نمایند .حتی اگر انسان شک کند شخصی که مرتکب حرامی شده است ،توبه کرده است یا نه ،باز واجب است که او را به توبه امر نمود .بنابراین ،در نهی از منکر، شرط اصرار بر گناه لازم است ؛ به بیان دیگر ،وجوب نهی منوط به این است که استمرار فاعل در معصیت محرز شود ؛اما در امر به توبه ،نه تنها استمرار فاعل در معصیت لازم نیست ،بلکه تا علم و اطمینان به حصول توبه محقق نشود .امر به توبه واجب است .(13)

4.عدم وجود مفسده
 

شرط مهم دیگر ،این است که عمل به فریضه ،باعث تحقق مفسده ی دیگری نشود .اگر آمر یا ناهی علم و یا گمان داشته باشد که در صورت اقدامی امر به معروف و نهی از منکر ضرر و زیان جانی یا حیثیتی و آبرویی و همچنین آسیب مالی قابل توجه به خود شخص یا نزدیکان و دیگر مؤمنان وارد خواهد شد ،وجوب فریضه ساقط خواهد شد .حتی اگر این پیش بینی در حد علم و ظن هم نباشد؛ ولی در حدی است که عقلا احتمال توجه ضرر می دهند ،عمل به فریضه واجب نخواهد بود .(14)
البته در موارد پیش گفته نه تنها عمل به فریضه واجب نمی شود، بلکه چون القای نفس در تهلکه محسوب می شود ،از حرمت شرعی نیز برخوردار خواهد شد؛ یعنی مکلّف نمی تواند با وجود احتمال (عقلایی )بروز ضرر نسبت به جان ،حیثیت و یا اموال قابل توجه ،باز به انجام فریضه اصرار نماید .بله ،اگر توجه ضرر به مال خود شخص است و این ضرر در حدی نیست که او را دچار سختی و شدت نماید ،می تواند آسیب مالی را تحمل کرده و به انجام فریضه اقدام کند .(15)
حضرت امام رحمه الله در ذیل بیان شرط چهارم فریضه ،به طور ویژه به موارد مهمی اشاره کرده اند که در آن موارد ،به جهت اهمیت موضوع نه تنها احتمال توجه ضرر ،بلکه علم به ضرر جانی و مالی نمی تواند موجب رفع تکلیف شود .نظر به اهمیت این بحث ،در فصل هفتم در ضمن بحث چگونگی تأثیرگذاری مبنای امام رحمه الله در تحقق انقلاب اسلامی ،به طور مفصل به این موضوع پرداخته خواهد شد.

پی نوشت ها :
 

1در مورد شرایط وجوب این فریضه افزودن بر شرایط چهارگانه ،ر.ک:کشف الغطاء عن مبهمات الشریعة الغرّاء ،ج4، ص429؛شایست و ناشایست در اندیشه ی اسلامی ،ص254-265.
2.ر.ک:تحریر الوسیله ،ج1، ص442.
در برابر این قول ،برخی از فقها این شرط را شرط واجب دانسته اند که در این صورت چون اصل وجوب مشروط به شرطی نیست ، تحصیل علم برای این که مقدمه عمل به واجب شرعی است ، واجب می شود .(مسالک الافهام ، ج3،ص101)
3.تحریر الوسیله ،ج1،ص443، مسأله 8.
4.همان ،مسأله 4.
5.همان ،ص444،مسأله 1.
6.همان ،مسأله 3.
7.همان ،ص445،مسأله 5.
8.همان ،مسأله 6.
9.همان ،مسأله 9-10.
78.همان ،ص446،مسأله 14.
10.همان ،ص445،مسأله 12.
11.همچنین در بازشناسی چگونگی تأثیر عمل به این فریضه در مواردی که به امر و نهی حاکمان برمی گردد،می توان به روایاتی که در موضوع مقابله با حاکمان جور وارد شده است،مراجعه نمود. روایاتی که مضامین آن ها مؤید این نکته است که «برترین جهادها کلمه ی عدلی است که در نزد امام جائر بر زبان می آید »و یا «کسی که رضایت سلطانی را با سخط الهی طلب کند ،از دین اسلام خارج گشته است ».(الکافی ،ج5، ص62-63،ح1؛وسائل الشیعه، ج11،ص406،ح9).
اما در مورد چگونگی جمع بین این روایات و ضرورت برآورد تأثیر در وجوب فریضه مراجعه شود به: الإمام الخمینی وثقافة عاشورا، ص3.
12.ر.ک:تحریر الوسیله ،ج1، ص446-447،مسائل 6،4و7.
13.همان ،ص447،مسأله 5.
14.همان ،ص448،مسأله 1.
15.همان ،ص449،مسأله 4.باید توجه داشت که احتمال عقلایی که فقها برای تجویز ترک فریضه مد نظر دارند ،احتمالی است که منجر به خوف وقوع ضرر شود .مبنای حضرت امام رحمه الله همچون مبانی برخی فقهای دیگر ،بر این اساس می باشد .در این باره رجوع شود به :منهاج الصالحین، ج1،ص351-352.
منبع: امام خمینی (س) و مفاهیم اخلاقی/ 10، مؤسسه ی تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره) -دفتر قم 1387: چاپ و نشر عروج

منبع: امام خمینی (س) و مفاهیم اخلاقی/ 14، مؤسسه ی تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره) -دفتر قم 1387: چاپ و نشر عروج

فریضه امر به معروف و نهی از منکر،از جمله دستورات دینی است که به اقتضای بینش صلاح اندیشی و اصلاح گری در جامعه انسانی شکل گرفته است .طبیعی است که عمل به این مهم در بسیاری از موارد ممکن است با موانع و بروز مقاومت های مختلف همراه گردد؛ یعنی نظر به این که این دستور دینی برای ایجاد تغییر در اوضاع نامطلوب اجتماعی و برقراری نظم مطلوب شریعت بنا نهاده شده است، تحقق آن معمولاً به آسانی و بدون واکنش و ایجاد تنش ،عملی نخواهد شد. از این جهت است که ای بسا این فریضه خواسته یا ناخواسته مورد غفلت یا تغافل قرار گیرد و چه بسیار از موارد ترک این فریضه که از زمینه های منفی نفسی انسان نشأت می گیرد؛زمینه هایی که در صورت دقّت و موشکافی و جستجوی ریشه های عمیق نفسانی آن ،شاید در مواردی به وجود نشانه هایی از شرک به خدای تعالی در نهاد آدمی منتهی شود.
امام خمینی رحمه االله در کتاب شرح چهل حدیث از این منظر به زوایای
مخفی روحی انسان اشاره می کند که گر چه در درون نفس پوشیده است ،اما علائم مشخصه ی آن در رفتار شخص ظاهر می شود .از جمله این تغییرات رفتاری ،ترک اقدام به فریضه ی «امر به معروف و نهی از منکر»می باشد .
به نظر ایشان قوه ی غضب که به نظر علمای اخلاق ،لازم است برای رسیدن به کمالات نفسی آن را سرکوب نمود ، اگر در مسیر واقعی خویش قرار گرفته و توسط نیروی عقل و خرد هدایت گردد، مایه ی بروز بسیاری از برکات می گردد .اساساً در نظام اجتماعی اسلام نیز بسیاری از دستورات قضایی مثل حدود و تعزیرات ،و یا احکام جهاد و دفاع از جان و مال و نوامیس ،حفظ حدود و ثغور و نظام اجتماعی و رفع تجاوزات، ریشه در قوه ی غضب انسانی دارد .از جمله ی این قبیل امور، همین فریضه ی امر به معروف و نهی از منکر است .
همان طوری که انسان برای مبارزه با نفس خویش از این قوه ی شریفه استمداد می جوید ،برای اقدام به اشاعه ی معروف و برطرف کردن موانع اجرای آن ها و همچنین جلوگیری از مفاسد اجتماعی نیز از قوه ی غضب بهره می گیرد .(1)
بنابراین ،زمینه جرأت یافتن به اقدام در این امور مهم ،در اصلاح نفس انسان نهفته است و در مقابل نیز بی توجهی و سستی در برابر آن ها ریشه در ضعف و تنبلی و ترس موجود در نهاد شخص دارد که در روایات مورد نهی جدی قرار گرفته است .از جمله آن ها این روایت شریفه است
که مسلمانان را به ورود به میدان مقابله با زشتی ها و پرهیز از محافظه کاری و مال اندیشی شخصی توصیه می کند .
عن ابی جعفر الصادق علیه السلام:«فأنکروا بقلوبکم و الفظوا بألسنتکم و صکّوا بها جباهم و لا تخافوا فی الله لومة لائمٍ»؛(2) در برابر منکرات ،در دل خویش آن ها را انکار کنید و با زبان ابراز کنید و سیلی بر صورتشان نوازید و در مورد خدا از هیچ توبیخ و ملامت ملامت گری نترسید .
امام خمینی در این کتاب شریف در ضمن شرح حدیث سی و دوم، ریشه ی ترک امر به معروف و نهی از منکر را غفلت از طلب رضایت حق تعالی و تلاش برای جلب رضایت بندگان می داند که نهایتاً انسان را به ضعف ایمان و حتی مرتبه ای از شرک مبتلا می سازد .
مردم بر دو دسته اند :یک گروه که دریچه قلبشان به روی انوار الهی و معارف دین گشوده شده و به مقامی رسیده اند که «رضای مردم را و سخط آن ها را چیزی ندانند و جز رضای حق طالب نباشند و جز به حق چشم طمع و طلب باز نکنند ... پس چشم خود را از مردم و عطیّات مردم و دنیای آن ها ببندید و به حق -جلّ جلاله -چشم نیازمندی بگشایند ،و چنین اشخاصی البته رضای تمام سلسله ی موجودات را به سخط حق تعالی نفروشند ».(3)
در مقابل ،گروهی هستند که به جهت ضعف و سستی ایمان در برابر مردمان زشت کردار و اعمال نادرست و ناشایست آن ها جرأت اقدام و حرکت نداشته و به مصلحت اندیشی هایی روی می آورند که از روحیه عدم تسلیم در مقابل حق تعالی و عدم توکل به قدرت لایزال الهی نشأت می گیرد .در حقیقت، این گروه مخلوقات الهی را نیز دارای جایگاه و شأن و منزلتی می دانند که باید حریم آن ها را نگه داشت، هر چند حریم پرهیزکاری و تقوای الهی مورد تعدی قرار گیرد .
همین روحیه طبیعتاً انسان را از هر گونه اقدامی که به مقابله با رفتارهای نامناسب دیگران و یا حتی اعتراض به آن بینجامید ،باز می دارد .
این گروه «آنان هستند که از حق بی خبرند؛ یا اگر خبری دارند، خبر ناقص و ایمان غیر تامّی است، پس چون نظر به کثرات و اسباب ظاهریه آن ها را از مسبّب الاسباب غافل کرده ،رضایت مخلوق را می طلبند ،و گاهی کارشان به جایی رسد که رضایت مخلوقی خیلی ضعیف را جلب کنند و اسباب سخط و غضب خداوند را فراهم کنند ؛چنانچه موافقت با اهل معصیت کنند ؛ یا ترک امر به معروف و نهی از منکر نمایند در موقعش ،یا فتوای بر باطل دهند ،یا تصدیق و تکذیب بی مورد کنند... تمام این ها از ضعف ایمان ،بلکه یک مرتبه از شرک است ».(4)
بنابراین ،ترک امر به معروف و نهی از منکر از زمینه های روحی و روانی افراد سرچشمه می گیرد که ریشه در تربیت نفس انسان دارد .علاوه بر آن ،چون به جهت جلب رضایت مردم از بیان منکرات چشم پوشی می شود ،در حقیقت ،آنان را که در برابر عظمت و قدرت پروردگار هیچند ،ناخودآگاه به منزلت ربوبیت ارتقا می دهد ،هر چند خود از این جای گیری مخفی نوعی شرک در نهاد خویش بی اطلاع باشد .
باید گفت بیان لطیف حضرت امام در کتاب شرح چهل حدیث به گونه ای روشن در رفتار و سیره ی عملی ایشان نیز تبلور و نمود عینی داشت گویی خطاب ایشان در بیان سرّ اقدام یا ترک عمل به فریضه ی امر به معروف و نهی از منکر نفس شریف خودش بود و این بیان در حقیقت ترسیمی عملی برای اصلاح نفس انسان وارسته ای شد که ده ها سال بعد موجب تحول شگرف در جهان اسلام گردید .
امام خمینی رحمه الله الگوی عینی «آمر به معروف و ناهی از منکر»
ایشان خود مصداقی بارز از شخصیتی الهی بود که سال های طولانی عمر را از عنفوان جوانی تا آخرین لحظات حیات در اصلاح نفس خویش صرف نموده و وجود مبارکش به الگوی عینی انسان خدایی تبدیل شده بود؛ انسانی که به دقت ،نفس خویش را از زنگارهای مخفی لغزش ها زدوده بود .او به راستی بنده ی مخلص حق تعالی بود که در خصوص جلب رضایت و خشنودی محبوب، جرأت اقدام داشت و برای تحقق بخشیدن به آرمان های الهی، کوچک ترین تأمل و کوتاهی و یا ترس و وحشت پرهیز از عواقب ناخوشایند ،مانع عمل او نمی شد .اصولاً ایشان در مراتب اصلاح نفس خویش به جایی رسیده بود که در قامت استوارش ذره ای از مصلحت اندیشی شخصی دیده نمی شد ؛ شخصیتی که در مواجهه با نظام ظلم و ستم یک تنه در میدان مبارزه قد علم می کرد و به تعبیر خود ایشان ذره ای از دشمن نمی ترسید (5) و در برابر لغزش و معصیت و مشاهده صحنه ی گناه به خود می پیچید .به خاطره ی ذیل که از زبان یکی از شاگردان
نزدیک ایشان نقل شده است ،شاهد این مدعا است :
فراموش نمی کنم یک وقت ایشان برای درس گفتن به مسجد سلماسی آمدند .نفس ایشان به شماره افتاده بود ،فرمودند :«والله تا حال این قدر نترسیده ام »و افزودند :«نیامده ام که درس بگویم، آمده ام که قدری حرف بزنم ».من که تقریباً ده پانزده سال درس ایشان می رفتم، هیچ وقت یک جسارت از ایشان به طلبه های ندیدم .امام در این حالت بود که فرمودند :«اگر علم نداری ،اگر عقل نداری ،اگر دین نداری ،عاقل باش و نخواه که هویت انسانی ات را به هم بزنی ».بعد هم به خانه رفتند و تب مالت ایشان عود کرد و سه روز برای تب مالت در خانه ماندند .
همه ی این قضایا برای این بود که شنیده بودند یک طلبه پشت سر یکی از مراجع غیبت کرده بود .امام خودش غیبت نکرده بود ؛ بلکه یک طلبه پشت سر یکی از مراجع غیبت کرده ؛ اما نفس او به شماره افتاده بود .(6)
ایشان در حفظ حدود و دستورات الهی ،ملاحظه ی روابط خصوصی و ارتباطات دوستانه و به اصطاح مرید و مرادی را نداشتند .نزدیکان ایشان نیز در التزام به حفظ احکام دین هیچ گونه استثنا یا امتیاز ویژه ای از دیگران در خود احساس نمی کردند ؛چرا که ایشان در کنترل تقیّد بر احکام الهی و مراعات مرزهای طاعت و معصیت از سوی بستگان و نزدیکان ،دقت و موشکافی خاصی به خرج می دادند و به صورت طبیعی دیگران نیز رفتار خود را بر مبنای احکام فقهی و اخلاقی اسلام تنظیم می کردند ؛و گرنه مورد عتاب حضرت ایشان واقع می شدند .
حاضر نیستم بشنوم
هیچ امری امام را بیشتر از غفلت اوامر الهی متغیّر نمی کرد ؛ به خصوص اگر کسی در محضر ایشان قصد غیبت شخص یا قصد اهانت بزرگان دین را داشت .
روزی بنده حاضر بودم .شخصی نسبت به یکی از علما و مراجع مطلبی را گفت که بوی اهانت در آن بود .امام او را مورد عتاب شدید قرار دادند و بر او برآشفتند؛ با این که شخص گوینده از مخلصین امام بود .ایشان در تکلیف الهی هیچ گاه ملاحظه اشخاص را نمی کردند .اگر نزدیک ترین افراد به ایشان می خواستند در محضر ایشان خبری بگیرند که غیبت یا اهانت بود ،جرأت نمی کردند؛ چون امام می فرمودند حاضر نیستم این مطلب را بشنوم .(7)
فضای این جا الآن حرام است
امام از همان دوران که ما بچه بودیم ،خیلی به دنبال این که ما را نصیحت کنند، نبودند ؛یعنی عملاً ما می فهمیدیم که چی خوب است و چی بد است ؛یعنی عمل ایشان و رفتارشان برای ما طبیعتاً سرمشق بود .در عین حال، از همان آغاز خیلی جدی بودند .الآن در مقابل کوچک ترین فعل حرام چنان غضبناک می شوند که در مقابل نظام پهلوی ،به همان تندی که اغلب شما شنیده اید .ما در اتاق نشسته بودیم و یکی از بستگان یک خانمی بود که آهسته به من گفت: فلان کس من که وارد شدم، تواضع نکرد .یک مرتبه دیدم آقا به شدت ناراحتی رو کردند به ایشان و گفتند :«شما نمی دانید خدا
این جا است ؟فضای این جا الآن حرام است و نشستن این جا الآن حرامه !»اصلاً آن قدر امام منقلب شدند که من برای حالشون نگران شدم .خود آن خانم گفتند :«من حرفی نزدم .من فقط گفتم جلوی من تواضع نکردند ».امام گفتند: «شما، بله! شما نمی دانید و یادتان می رود؛اما خدا یادش است. غیبته، این غیبته ».(8)
به شدت برآشفته می شدند
امام خیلی خوش محضر بودند .برای نزدیکان امام بهترین مجلس،مجلسی بود که ایشان در آن باشند .در حضورشان انسان می توانست راحت و بی تکلف سخن بگوید .حتی ما در حضور ایشان لطیفه می گفتیم ؛البته طوری که به کسی بر نخورد و غیبت نباشد .اما اگر خدای ناکرده در میان حرف هایمان غیبت از کسی بود یا کسی را مسخره می کردیم ،امام به شدت برآشفته می شدند .(9)
گزیده هایی که از میان صدها خاطرات جالب و آموزنده از سیره ی حضرت امام نقل شد ،به روشنی مبین این واقعیت است که ایشان با تهذیب نفس و اصلاح درون به مرتبه ای رسیده بودند که تمثل عینی از عبودیت و بندگی پروردگار متعال بودند ؛بنده ای که در برابر امتثال امر معبودش، خاضع و فروتن و در برابر نافرمانی و لغزش از دیگران برآشفته بی شکیب بود .

پی نوشت ها :
 

1.ر.ک:شرح چهل حدیث، ص134-135.
2.وسائل الشیعه ،ج11،ص40، ح2؛الکافی ،ج5،ص56،ح1.
3.شرح چهل حدیث ،ص561.
4.همان ،562.
5.خاطراتی ار روحیه شجاعت و عدم ترس حضرت امام رحمه الله نقل شده است که در این جا نمونه ای از آن ها نقل می شود :
اما بعد از سخنرانی چهاردهم خرداد که مأمورین ساواک شبانه به منزلشان ریختند و ایشان را دستگیر کردند ،می فرمودند :«مأمورین پس از این که مرا گرفتند، در اتومبیل انداخته و به سرعت خیابان های قم را پشت سر گذاشته ،رو به سمت تهران به راه افتادند؛ولی پیوسته با نگرانی به پشت سر خود و این طرف و آن طرف نگاه می کردند .پرسیدم :از چه می ترسید و نگران چه هستید؟گفتند :می ترسیم مردم ما را تعقیب کنند و به دنبال ما بیایند ؛ چون مردم شما را دوست دارند، بعد امام فرمودند :والله من نترسیدم ولی آن ها آن قدر می ترسیدند که اجازه ندادند برای نماز صبح پیاده شوم .می گفتند :می ترسیم مردم برسند و از این رو ،من ناچار شدم همان گونه که در بین دو مأمور در اتومبیل نشسته بودم ،نماز خود را نشسته بخوانم ».(برداشت هایی از سیره امام خمینی ،ج2،ص240؛به نقل از :حجة السلام و المسلمین رسولی محلاتی )
همچنین در فرازی دیگر آمده است:
پس از پانزده خرداد که امام از زندان آزاد شدند و در قیطریه بودند ،آیة الله مرعشی که به دیدن ایشان آمده بودند ،پرسیدند :وقتی می بردنتان نترسیدید ؟امام فرمودند :«نخیر اصلاً نترسیدم .حتی توی راه که می رفتم من استنباط کردم که اشاره کردند به طرف دریاچه حوض سلطان (دریاچه نمک )-آن موقع شایع بود که کسانی که مخالفتی با شاه یا حکومت می کردند و یا اگر در ارتش مخالفی پیدا می شد ، آنها را می آوردند و در دریاچه نمک می انداختند -لذا احساس کردم اشاره کردند به آنجا؛آن وقت هم والله نترسیدم ».(همان ، ص241،به نقل از :دکتر محمود بروجردی ،داماد حضرت امام )
یکی از پزشکان امام رحمه الله می گوید :
از اهل بیت امام شنیدم که ایشان در جلسات خصوصیشان گفته بودند :من اصلاً به چیزی مثل پدیده ترس خو نگرفته ام و نمی دانم ترس چیست .یعنی وقتی آدمی می ترسد ،چطور می شود .و ما از نظر پزشکی این قضیه را لمس کردیم که اصلاً ترس در تن امام وجود نداشت ... حتی این اواخر که قلب ایشان به طریقه تله مانیتور و از طریق تلویزیونی به اصطلاح کنترل می شد و ما دقیقه به دقیقه می توانستیم به تعداد ضربان قلب ایشان آگاهی داشته باشیم ...و در این مدت ناملایمات زیادی رخ داده بود که حداقل ضربان قلب را باید بالا می برد ،اما هرگز ندیدیم ضربان قلب امام در برابر سیل حوادث و مشکلات بالا رود ».(همان ،ص277،به نقل از دکتر پور مقدس ،پزشک حضرت امام رحمه الله )
6.برداشت هایی از سیره امام خمینی ،ج3،ص299؛به نقل از :آیة الله مظاهری .
7.همان ،ص297،به نقل از آیة الله توسلی .
8.همان ،ص302-303،به نقل از: خانم زهرا مصطفوی .
9. همان ،ص305،به نقل از :خانم فاطمه طباطبایی .

منبع: امام خمینی (س) و مفاهیم اخلاقی/ 14، مؤسسه ی تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره) -دفتر قم 1387: چاپ و نشر عروج

امر به معروف و نهی از منکر در میان فرائض دینی از اولویت و اهمیت خاصی برخوردار است .همان طوری که گفته شد ،امتیاز آن به این جهت است که این فریضه راهگشا، زمینه ساز تحقق محیطی مناسب برای عمل به واجبات دیگر به شمار می آید .
در حقیقت، اگر این دستور دینی به صورتی جامع و کامل عملی شود، جامعه اسلامی به محیطی سازنده و مساعد تبدیل می شود که در آن بستر مطلوبی برای تقیّد به احکام شریعت فراهم می آید .در نقطه مقابل نیز کم توجهی و یا ترک آن رفته رفته باعث می شود که غبار هجران بر سیمای احکام الهی نشسته و زنگار منکرات چهره ی تابناک آن را تیره و تار سازد و دیگر کسی در جستجو و شناخت و عمل به آن ها رغبت نمی نماید .اگر جامعه از این فریضه غفلت کند ،احکام نورانی اسلام که باید زمینه ساز رشد معنوی بشریت شود و روابط سالم اجتماعی بر مبنای آن ها پایه ریزی گردد ،از میان مردم رخت بر می بندد و نهایتاً دین الهی نیز تدریجاً از
صحنه حیات فردی و جمعی کنار می رود .با در نظر گرفتن چنین امتیازی است که اهمیت این فریضه روشن می شود .
حضرت امیر مؤمنان علیه السلام در مقایسه بین اهمیت فریضه ی امر به معروف و نهی از منکر با جایگاه بقیه ی فرایض دینی ،حتی جهاد فی سبیل الله ،با تعبیر زیبایی چنین می فرماید :
«ما اعمال البرّ کلّها والجهاد فی سبیل الله عند الأمر بالمعروف و النّهی عن المنکر إلا کنفثةٍ فی بحرٍ لجّیٍ »؛(1)همه ی کارهای نیک و جهاد در راه خدا در برابر امر به معروف و نهی از منکر ،چون دمیدنی است به دریای پرموج پهناور .
امام خمینی رحمه الله نیز برای بیان چنین اولویتی برای فریضه ی امر به معروف و نهی از منکر ،به روایت کتاب تحف العقول که به روایت «مجاری الأمور والأحکام علی أیدی العلماء»مشهور است، استناد می کند .
قسمتی از این روایت که شامل سخنان حضرت سید الشهدا علیه السلام در «منا »است، درباره ی بحث ولایت فقیه و وظایفی است که فقها در مبارزه با ستمکاران و تشکیل حکومت اسلامی دارند .امام حسین علیه السلام در این بخش از روایت به عوامل قیام و جهاد خویش بر ضد دولت اموی می پردازد .اما قسمت نخست روایت که ایشان از پدر بزرگوارشان حضرت علی علیه السلام نقل کرده اند ،اشاره به آیاتی از سوره ی مائده (2)است که شیوه نادرست گروهی از بنی اسرائیل را در مورد سکوت در برابر منکرات تقبیح می کند .
خدای تعالی در این سوره دسته ای از منافقان اهل کتاب را به خاطر پرده دری و جرأت و بی پروایی در برابر هر گونه گناه ،به خصوص ستمگری و خوردن اموال نامشروع همانند رشوه و ربا ،مذمت می کند .سپس در آیه ی بعد حمله را متوجه دانشمندان آن ها که با سکوت خود آنان را به گناه تشویق می نمودند ،کرده و می فرماید :«چرا دانشمندان مسیحی و علمای یهود ،آن ها را از سخنان گناه آلود و خوردن اموال نامشروع باز نمی دارند ؟»در پایان آیه مذکور ،به همان شکل که گناهکاران اصلی را مذمت نموده، دانشمندان ساکت و ترک کننده ی امر به معروف و نهی از منکر را مورد مذمت قرار داده و می فرماید: «چه زشت است کاری که آن ها انجام می دهند ».
به این ترتیب ،روشن می شود که سرنوشت کسانی که وظیفه بزرگ امر به معروف و نهی از منکر را ترک می کنند ،به ویژه اگر از دانشمندان و علما باشند ،سرنوشت همان گناهکاران است و در حقیقت شریک جرم آن ها محسوب می شوند .
از ابن عباس مفسّر معروف نقل شده که می گفت :این آیه، شدیدترین آیه ای است که دانشمندان وظیفه شناس و ساکت را توبیخ و مذمت می کند .
بدیهی است که این سرزنش قرآن اختصاص به علمای خاموش و ساکت یهود و نصارا ندارد و تمام رهبران فکری و دانشمندانی را که به هنگام آلوده شدن مردم به گناه و سرعت گرفتن در راه ظلم و فساد، خاموش می نشینند ،در بر می گیرد؛ زیرا حکم درباره ی همگان یکسان است .
در حدیثی از امیر مؤمنان علی علیه السلام می خوانیم که فرمود :
اقوام گذشته به این جهت هلاک و نابود گشتند که مرتکب گناهان می شدند و دانشمندانشان سکوت می کردند و نهی از منکر نمی نمودند. در این هنگام ،بلاها و کیفرهای الهی برآن ها فرود می آمد ،پس ای مردم ! امر به معروف و نهی از منکرنمایید تا به سرنوشت آنها دچار نشوید .(3)
از این رو ،قسمت نخست روایت امام حسین علیه السلام که از پدر بزرگوار ایشان نقل شده ،مربوط به موضوع امر به معروف و نهی از منکراست و مورد توجه حضرت امام خمینی رحمه الله در بیان اهمیت این فریضه قرار گرفته است .حضرت امیر علیه السلام فرموده :
«إعتبروا ایّها النّاس بما وعظ الله به أولیائه من سوء ثنائه علی الأحبار إذ یقول :(لو لا ینهاهم الرّبّانیّون و الأخبار عن قولهم الإثم )(4)و قال :(لعن الذین کفروا من بنی إسرائیل )إلی قوله :(لبئس ما کانوا یفعلون )(5)و إنّما عاب الله ذلک علیهم لأنّهم کانوا یرون من الظّلمة الّذین بین أظهرهم المنکر و الفساد ینهونهم عن ذلک رغبةً فیما کانوا ینالون منهم و رهبة ممّا یحذرون و الله یقول :(فلا تخشوا النّاس و اخشون )(6)
و قال :(والمؤمنون و المؤمنات بعضهم أولیاء بعض یأمرون بالمعروف و ینهون عن المنکر ).(7)فبدأ الله بالأمر بالمعروف و النّهی عن المنکر فریضة منه لعلمه بأنّها إذا ادّیت و اقیمت ،استقامت الفرائض کلّها هیّنها و صعبها».(8)
حضرت امام رحمه الله مفاد این روایت را این گونه توضیح می دهند :
ای مردم ! از پندی که خدا به دوستدارانش به صورت بدگویی از «احبار»داده، عبرت بگیرید ؛آنجا که می فرماید :«چرا نباید علمای دینی و احبار از گفتار گناهکارانه ی آنان (یعنی یهود )و حرام خواری آنان جلوگیری کنند .راستی آنچه انجام می داده و بوجود می آورده اند ،چه بد بوده است»... در حقیقت، خدا آن را از این جهت برایشان عیب می شمارد و مایه ی ملامت می سازد که آنان را با چشم خود می دیدند که ستمکاران به زشت کاری و فساد پرداخته اند، و باز منعشان نمی کردند؛ به خاطر عشقی که به دریافت های خود از آنان داشتند؛ و نیز به خاطر ترسی که از آزار و تعقیب آنان به دل راه می دادند ؛در حالی که خدا می فرماید:«از مردم نترسید و از من بترسید» و می فرماید :«مردان مؤمن دوستدار و رهبر و عهده دار یکدیگرند. همدیگر را امر به معروف و نهی از منکر می کنند ».(می بینیم که در این آیه در شمردن صفات مؤمنان ،صفاتی که مظهر دوست داری و عهده داری و رهبری متقابل مؤمنان است )خدا از امر به معروف و نهی از منکر شروع می کند و نخست این را واجب می شمارد؛ زیرا می داند که اگر امر به معروف و نهی از منکر انجام بگیرد و در جامعه برقرار شود، همه واجبات ،از آسان گرفته تا مشکل ،
همگی برقرار خواهد شد .و آن بدین سبب است که امر به معروف و نهی از منکر عبارت است از دعوت به اسلام (یعنی جهاد اعتقادی خارجی )به اضافه ی بازگرداندن حقوق ستمدیدگان به ایشان و مخالفت و مبارزه
با ستمگران (داخلی )و کوشش برای این که ثروت های عمومی و درآمد جنگی طبق قانون عادلانه اسلام توزیع شود و صدقات (زکات و همه مالیات های الزامی یا داوطلبانه )از موارد صحیح و واجب آن جمع آوری و گرفته شود و هم در موارد شرعی و صحیح آن به مصرف برسد .(9)
امام حسین علیه السلام در ادامه روایت به مخاطبین خویش هشدار می دهد که شما در معرض نزول عذاب شدید و نقمت و انتقام الهی هستید؛ چرا که شاهدید که چگونه تعهدات الهی زیر پا نهاده می شوند و شما سکوت اختیار کرده و خود را به غفلت زده اید، در حالی که در عمل به عهود و پیمان هایی که پدرانتان بسته اند، کوشا هستید؛ ولی تعهداتی که در برابر پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و سلم انجام گرفته ،مورد بی اعتنایی قرار گرفته است .
آن حضرت بعد از بیان پاره ای از مکاره و کارهای ناشایست که در جامعه فراگیر شده است ،می فرماید :
«...کلُّ ذلک ممّا أمرکم الله به من النّهی و التّناهی و أنتم عنه غافلون و أنتم أعظم النّاس مصیبة لما غلبتم علیه من منازل العلماء»؛(10) ...تمام این ها دستورهایی است که خدا به صورت نهی یا همدیگر را نهی کردن و بازداشتن داده و شما از آن ها غفلت می ورزید .مصیبت شما از مصایب همه
مردم سهمگین تر است ؛زیرا منزلت و مقام علمایی را از شما باز گرفته اند .(11)
در ادامه ی روایت که در کمال فصاحت و بلاغت از زبان امام بزرگوار و شجاعی چون سیدالشهدا جاری گشته است،آن حضرت نهایتاً تکلیف خویش را در مقابل ظلم و انحطاط عصر این چنین بیان می فرماید :
«اللهمّ إنّک تعلم أنّه لم یکن ما کان منّا تنافساً فی سلطان و لا إلتماساً من فضول الحطام و لکن لنری المعالم من دینک و نظهر الإصلاح فی بلادک و یأمن المظلمون من عبادک و یعمل بفرائضک و سننک و أحکامک »؛(12)خدایا! بی شک ،تو می دانی آنچه از ما سر زده، رقابت در به دست آوردن قدرت سیاسی نبوده و نه جستجوی ثروت و نعمت های ناچیز دنیا؛ بلکه برای این بوده که اصول و ارزش های درخشان دینت را بنماییم و ارائه دهیم و در کشورت اصلاح پدید آوریم و بندگان ستم زده ات را ایمن و برخوردار از حقوق مسلمشان گردانیم و نیز تا وظایفی که مقرّر داشته ای و به سنن و قوانین و احکامت عمل شود .(13)

نتیجه سخن
 

از این روایت که مورد توجه و استشهاد حضرت امام رحمه الله در کتاب ولایت فقیه قرار گرفته است، می توان نتایج ذیل را استفاده نمود :
1.این روایت مخاطبین عام را در نظر گرفته و خطاب به دسته و گروه خاصی نیست؛ یعنی اگرچه اشاره به عمل ربّانیون و احبار شده
است، اما هدف آن بیان این نکته عام است که سکوت در برابر تخلفات بزرگ اجتماعی در هر زمان و برای هر فرد که از آن ها مطلع شود و امکان مخالفت برای وی فراهم باشد ،مورد نکوهش جدی است .تعبیر به «اعتبروا أیّها الناس »و همچنین ذکر کلمه ی «اولیاء » نشانگر این عمومیت مخاطب است ؛چرا که مراد افرادی هستند که «توجه به خدا دارند و در جامعه دارای مسئولیت می باشند».بنابراین ،اختصاص به علمای یهود یا نصاری نداشته و علمای اسلام را نیز شامل می شود .از جهت دیگر ،این مهم از لحاظ زمانی هم عمومیت داشته و مربوط به گذشتگان نیست.حضرت امام رحمه الله در این باره فرموده:
این مطالب برای دسته و جمعیت خاصی نیست؛بلکه از طرف آن حضرت برای هر امیر ،هر وزیر، هر حاکم و هر فقیه ،برای همه دنیا، همه بشر و همه افرادی که زنده هستند ،بخشنامه شده است. بخشنامه های آن حضرت همدوش قرآن است و همانند قرآن تا روز قیامت واجب الاتّباع می باشد ...از آنجا که ربّانیون و احبار از جهت طمع یا ترس در برابر ظلم ظلمه سکوت کردند ،در صورتی که با دادها، فریادها و با گفتارهایشان می توانستند کاری انجام دهند و جلو ظلم را بگیرند ،مورد استنکار خداوند واقع شدند . علمای اسلام هم اگر در برابر ستمگران قیام نکنند و سکوت نمایند ،مورد استنکار قرار خواهند گرفت.(14)
2.سهل انگاری علمای امت در مورد فریضه ی امر به معروف و نهی از منکر در برابر متخلفان، بر اصل بقای اسلام زیان بار خواهد بود ؛چون این
گروه متکفل حفظ اسلام هستند و اگر در این وظیفه سنگین کوتاهی کنند، ضربه هولناکی به دین می زنند که عقوبت سنگینی به همراه دارد. رفتار علما در انجام این مهم و یا ترک آن ،قابل مقایسه با دیگران نیست و تسامح آن ها تنها به خودشان صدمه نمی زند؛ چرا که مردم آن ها را نمونه و آیینه ی دین خدا می دانند .کوتاهی آنان سبب انعکاس جلوه ای مخدوش از اسلام می شود .(15)
3.این که از میان منکرات ،در آیه ی شریفه به «قول اثم »و «اکل سحت »اشاره شده است ،علتش بیان اهمیت این دو منکر است .واضح است که هر دوی این منکرها ،بار اجتماعی دارد .قول اثم یا سخن گناه ،تمامی تخلفات گفتاری خصوصاً تبلیغات سوء را که اسلام را وارونه جلوه می دهد، در بر می گیرد .تفسیر به رأی احکام دین ،بدعت ها و گفتارهای نادرست و نیز نمود و بیان نادرست از عدالت الهی در جامعه، اموری هستند که آسیب های بسیار ریشه ای و مؤثری را به دنبال خواهند داشت .
همچنین مراد از «اکل سحت »نه تنها حرام خواری ها جزئی را شامل می شود ،بلکه تمام مفاسد اقتصادی در جامعه ،اختلاس بیت المال ،عرضه سرمایه های ملی مسلمین به بیگانگان به ثمن بخس، بستن قراردادهای ظالمانه و دادن امتیاز به بیگانگان در امور کلانی چون: استخراج معادن، بهره برداری از جنگل ها و منابع طبیعی، راه سازی ،شهر سازی و یا خرید اسلحه را نیز شامل می گردد .
حضرت امام رحمه الله در این مورد می فرماید :
ار آنجا که دایره فکر عده ای از دایره همین مسجد تجاوز نمی کند و جولان و گسترش ندارد ،وقتی گفته می شود «اکل سحت »،یعنی حرام خواری ،فقط بقال سر کوچه به نظرشان می آید که العیاذ بالله کم فروشی می کند !دیگر آن دایره بزرگ حرام خواری و غارت گری به نظر نمی آید که یک سرمایه بزرگ را می بلعند ،بیت المال را اختلاس می کنند ،نفت ما را می خورند. به نام نمایندگی کمپانی های خارجی ،کشور ما را بازار فروش کالاهای گران و غیر ضروری بیگانه می کنند و از این راه ،پول مردم را به جیب خود و سرمایه داران بیگانه می ریزند ...این ها جریانات سیل آسایی از حرام خوری است که پیش چشم ما صورت می گیرد و هنوز ادامه دارد ... ما باید جلو این غارتگری ها و حرام خواری ها را بگیریم .همه مردم موظف به این کار هستند ؛ولی علمای دینی وظیفه شان سنگین و مهم تر است .(16)
4.افرادی که قدرت منع ستمکاران از تخلفات فوق را نداشته باشند، باید برای عمل به وظیفه امر به معروف و نهی از منکر تلاش کنند تا قدرت لازمه را کسب کنند ؛ ولی تا زمانی که توان لازم را کسب نکرده اند ،باید از افشاگری و معرفی خائنان و حرام خواران اجتماعی و اظهار حقایق غفلت نکنند .
امام خمینی رحمه الله می فرماید :
خود اظهار مخالفت و بیان تعالیم و احکام خدا که مخالف بدعت و ظلم و گناه می باشد ،مفید است ؛چون سبب می شود عامه مردم به فساد اجتماعی و مظالم
حکام خائن و فاسق یا بی دین پی برده ،به مبارزه برخیزند و از همکاری با ستمکاران خودداری نمایند و به عدم اطاعت در برابر قدرت های حاکمه فاسد و خائن دست بزنند .اظهار مخالفت علمای دینی در چنین مواردی ،یک «نهی از منکر »از طرف رهبری دینی جامعه است که موجی از «نهی از منکر »و یک نهضت مخالفت و «نهی از منکر »را به دنبال می آورد. نهضتی را به دنبال می آورد که همه مردم دیندار و غیرتمند در آن شرکت دارند ،نهضتی که اگر حکام ستمکار و منحرف به آن تسلیم نشوند و به صراط مستقیم رویه ی اسلامی تبعیت از احکام الهی باز نیایند ...،بر مسلمانان است که به جهاد مسلحانه با «فئه باغیه »یعنی حکام تجاوزکار، بپردازند تا سیاست جامعه و رویه ی حکومت کنندگان مطابق با اصول و احکام اسلام باشد .(17)
بنابراین ،عمل به فریضه ی «نهی از منکر »اگر از طرف بزرگان دین و علمای صاحب نفوذ انجام گیرد ،اگر هم در مرحله نخست و به نظر اوّلیه شاید مثمر ثمر تلقی نشود ،اما نهایتاً می تواند به دلیل گسترش این حرکت و حمایت عمومی جامعه، به حرکتی عظیم بر ضد منکر تبدیل شود که طبعاً در چنین شرایطی متصدیان چنین منکراتی توان مقابله با موج عظیم مخالفت مردمی را نخواهند داشت.
باید گفت که آن روح خدا چه نیکو وظیفه شرعی علمای دین را با نظری عمیق و نگاهی درست ارزیابی کرده ،تأثیرات آن را پیش بینی می نمود .این واقعیت که حضرت امام رحمه الله در ابتدای مبارزه یک تنه به انجام وظیفه «نهی از منکر »پرداخت و شجاعانه متصدیان منکر را در
جامعه هدف قرار داد و این دعوت به انجام تکلیف وی که از پایگاه یک فقیه بزرگ دینی برمی خاست ،در میان مردم نیز از حمایت شایسته ای برخوردار شد .در نهایت ،موج فراگیر انقلاب اسلامی را در پی آورد که نه تنها مانع از منکرات در جامعه شد ،بلکه کیان و خانمان بدکاران و مروّجان منکرات را بر سرشان فرو ریخت و تلاش بزدلانه ی آنان ،توسط سیل خروشان خیل مردم دیندار و پیرو فقاهت ،در برابر صخره های مقاومت شجاعانه ،چون کفی سست مضمحل گشته و نظامی مبارک بر مبنای دینی در کشور عزیزمان مستقر گردید .
به راستی این جمله امیر مؤمنان علیه السلام که درباره ی ابن عباس فرمود :«لله درّ ابن عباس فإنّه ینظر من ستر دقیق ».در مورد ابرمرد صحنه ی صدق و اخلاص زمانه و رادمرد شجاع صحنه ی دفاع از حریم دین ،حضرت امام خمینی صدق می کند .
حضرت امام رحمه الله در این خصوص فرموده :
اگر یک اعتراض دسته جمعی به ظلمه که خلافی مرتکب می شوند یا جنایتی می کنند ،بشود ،اگر چند هزار تلگراف از همه بلاد اسلامی به آن ها بشود که این کار خلاف را انجام ندهید ،یقیناً دست بر می دارند ...زود عقب نشینی می کنند. خیال می کنید می توانند عقب نشینی نکنند ؟هرگز نمی توانند. من آن ها را می شناسم .من می دانم که چکاره اند ! خیلی هم ترسو هستند ! خیلی زود عقب نشینی می کنند .لیکن وقتی که دیدند ما از آن ها بی عرضه تریم ،جولان می دهند .(18)
5.سکوت در برابر منکرات ،علاوه بر شبهه تأیید تلویحی ،عواقب دیگری نیز به دنبال دارد .از جمله این که همین سکوت رفته رفته که در هر عصری تکرار می شود ،در دوره های بعدی به یک روال و سنت سیئه ای بدل می شود . ای بسا نسل های بعدی نیز همین رویه را حجت پندارند و یک پندار باطل در طول زمان به شیوه ی عمل دین مدارانی تبدیل شود که سکوتشان موجب استقرار نظام های ظالم در طول تاریخ خواهد شد .
6.سکوت در برابر این گونه تخلفات ،از دو علت می تواند ناشی گردد که هر دو نشانه ای از ضعف و زبونی روحی انسان است؛ دسته ای در ترک نهی طغیان افراد ستمگر و عدم اعتراض به آن ها به دنبال سودجویی مادی اند و به اصطلاح در مقابل این خدمت ،از ستمگران حق السکوت دریافت می کنند .در چنین صورتی ،انسان شخصیت و آزادگی ذاتی خود را فدای بهای ناچیز مادی کرده است .در حقیقت، تکلیف شرعی و وجدانی خویش را به ثمن بخسی فروخته است .دسته ی دیگر نیز از ترس و بی جرأتی در مقابل بدکاران ،زبان در کام فرو برده و سکوت اختیار کرده اند .

پی نوشت ها :
 

1.نهج البلاغه ،حکمت 374، ص429.
2.مائده (5):63-81.
3.تفسیر نمونه ،ج4،ص446-448.
4.مائده (5):63.گفتنی است که «ربّانی »از کلمه «رب »گرفته شده است و به معنای دانشمندان است که مردم را به سوی خدا دعوت می کنند ؛ولی در بسیاری از موارد، این کلمه به علمای مذهبی مسیحی اطلاق می شده است.«احبار»هم جمع «حَبر»به معنای دانشمندانی است که اثر نیکی از خود در جامعه می گذارند؛ ولی در بسیاری از موارد ،به علمای یهود گفته شده است .(ر.ک:تفسیر نمونه ،ج4،ص446-448)
5-مائده (5):78-79.
6.مائده (5):44.
7.توبه (9):71.
8.تحف العقول ،ص237؛وسائل الشیعه ،ج11،ص403،ح9.
9.ولایت فقیه (حکومت اسلامی ، ص108-109.
10.همان ،ص108.
11.همان ،ص110.
12.همان ،ص108.
13.همان ،ص111.
14.همان ،ص119-120.
15.ر.ک:همان ،ص112.
16.همان ،ص114-115.
17.همان ،ص113-114.
18.همان ،ص118.

منبع: امام خمینی (س) و مفاهیم اخلاقی/ 14، مؤسسه ی تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره) -دفتر قم 1387: چاپ و نشر عروج

با این همه اهمیت امر به معروف و نهی از منکر این همه مهجوریت چرا؟
 

راستی چرا به امر به معروف و نهی از منکر در طول تاریخ«دو از یاد رفته» هستند؟ در پاسخ به آن، دانشمندان اسلامی با بهره گیری از منابع دینی ده ها علل را متذکر شدند که در این مقاله به چند عامل مهم آن اشاره می کنیم.

1 ـ ترس
 

مقصود از ترس هر نوع محاسبه منفعت جویانه و زیان گریزی حقیری است که زبان آدمی را می بندد و از اقدام و گفتار به حق باز می دارد. بسیاری ترس جان دارند و بسیاری ترس آجر شدن نان.
ترس باعث حق پوشی و خودخوار سازی است در حالیکه«که دست از جان بشوید هر چه در دل دارد بگوید»
لذا امیر المؤمنین علی (ع) در راستای گوشزد به تهدید ترس نسبت به امر به معروف و نهی از منکر و بی اساس شمردن آن می فرماید: «امر به معروف و نهی از منکر نه اجل کسی را نزدیک می کند و نه از روزی او می کاهد» (نهج البلاغه، حکمت 110، ترجمه شهودی)
و سعدی از بزرگی نقل می کند که«چندان که تعلق آدمی زادست به روزی، اگر روزی ده بودی به مقام ملایکه درگذشتی» (گلستان باب هفتم)
راستی اگر کسی به نظام اقتصادی اسلام باور داشته باشد و روزی رسان و مرگ آفرین را خداوند عالم بداند هرگز نباید بیمی از قطع روزی یا رسیدن مرگ خود راه دهد در نتیجه اگر کسی در باب امر به معروف و نهی از منکر تردید کند یا وعده خدا را باور نداشته باشد یا آن که خود ر ا فریفته و اساساً این نظام فکری را نپذیرفته است یا درکی از رابطه این مسایل ندارد چنانچه از پیامبر (ص) نقل شده است که فرموده: «ان ا... عزوجل لیبغض المؤمن الضعیف الذی لا دین له فقیل له و ما المؤمن الضعیف الذین لا دین له؟ قال الذی لا ینهی عن المنکر.»
یعنی؛ خداوند مؤمن ضعیفی که دین ندارد را دشمن می دارد گفته شد مؤمن ضعیفی که دین ندارد کیست؟ فرمود کسی که نهی از منکر نمی کند.

2 ـ طمع
 

امیرالمؤمنین علی (ع) می فرماید: «اکثر مصارع العقول تحت بروق المطامع » (نهج البلاغه، حکمت 219)
یعنی ؛ بیشترین هلاک های خرد، هنگام درخشش طمع است.
بسیار کسان ؛ دانستن ضرورت امر به معروف و نهی از منکر دیدن معروف هایی که ترک می شد و منکراتی که صورت می گرفت تنها به دلیل آزمندی و امید دستیابی به حطام دنیوی سکوت کردند و دم نزدند که مصداق بارز این حقیقت در تاریخ عمر سعد است که در حقانیت امام حسین (ع) و نادرستی یزید کمترین تردیدی نداشت ولی آن چه او را به آن جنایت هولناک برانگیخت طمع ولایت و ریاست وی بود لذا خداوند می فرماید: «خداوند ایشان از آن رو عیب گرفت که شاهد منکروف و ستمگران بودند لیکن به سبب آن چه از آنان برخوردار می شدند آنان را نهی نمی کردند.» (سوره مائده، آیه 78 ـ 79)

3 ـ برداشت غیر صحیح از تقسیم
 

تقسیم یکی از مفاهیم اسلامی است که اصل جواز آن در سه جای قرآن (106 نحل ـ 28 مؤمن ـ 28 آل عمران)
و تفصیل آن در روایات آمده است«تقسیم» یا رازداری و پنهان کاری یکی از اصول اسلامی است که مؤمنان جهت حفظ مصالح امت اسلامی از آن استفاده می نمایند همانگونه که اصحاب کهف و حضرت ابراهیم نهان داشتند و در حقیقت«تقسیم » انعطاف پذیری و ظرافت در برخورد با دشمنان را می آموزد و یکی از شیوه های مبارزه است. اما محدوده «تقسیم » و این که در چه موردی باید تقسیم کرد و در چه مسایلی تقسیم جایز نیست را معصومین (ع) معین نموده اند و فرموده اند: «در مواردی که مؤمن ناچار و مضطر می شود تقسیم و پنهان داشتن ایمان جایز می شود» (تفصیل وسایل الشیعه، ج 6، (ص) 217)
ولی هر گاه سوء استفاده از این اصل را مشاهده می نمودند با آن به شدت برخورد می کردند لذا در روایت آمده است: «گروهی از شیعیان خواستار ملاقات امام رضا (ع) شدند و امام مدت ها وقت ملاقات به آن ها نمی دادند آن گاه که به آن ها دیدار کردند آنان از امام علت بی مهری را پرسیدند امام در پاسخ فرمودند:
شما ادعا می کنید که شیعیان امیرالمؤمنین (ع) هستید حال آن که در بسیاری از رفتارهایتان مخالف او هستید و در بسیاری از فریضه ها کوتاهی می کنید و نسبت به حقوق برادران دینی خود سستی نشان می دهد و آن جا که«تقسیم » واجب نیست تقسیم می کنید و آن جا که تقسیم واجب است تقسیم را رها می کنید. (تفصیل وسایل الشیعه، (ص) 2517)
آن گاه امام برای تقسیم از تعبیراتی چون«جنه»«ترس»«حصن حصین»«شده»«ردم »«حرز»«خباء»«حجاب»«مداراه»«کتمان الاسرار»«مجامله»«عبادت سری»«جلب موده الناس»«مذمه»«حفظ اللسان»«عدم الازاعه»«مماسحه» و توریه استفاده کردند.
همه این تعبیرات ناظر به این حقیقت است که شیعیان برای حفظ معتقدات خود و گسترش مفاهیم عقیدتی باید رازدار، قابل اعتماد، خوش برخورد، منعطف، خونسرد، آرام و مسلط بر خویش باشند و بتوانند برای حفظ اصول بزرگ در برابر مسایل خرد بی تفاوتی نشان بدهند.
متأسفانه این اصل نیز چون اصل امر به معروف و نهی از منکر مسخ شد و شعار« التقسیم دینی و دین آبایی» بهانه ای برای ترک همیشگی امر به معروف و نهی از منکرگشت و چیزی که در حقیقت«تاکتیک» شیعه به شمار می رفت در دست کسانی به«استراتژی» تبدیل شد.

4 ـ سوء استفاده از امر به معروف و نهی از منکر
 

سوء استفاده ناشی از جهل یا اغراض مختلف در طول تاریخ تا حدی موجب بدنامی این اصل مقدس گردیده است که دیگران گفته اند اگر امر به معروف و نهی از منکر این است همان بهتر که نباشد چنانچه شهید مطهری که ریشه اینگونه امر به معروف ها را تصفیه حسابهای شخصی می داند می فرماید: «چه جرم ها و جنایت هایی که به این نام نشد و چه منکرات شفیع که به نام نهی از منکر واقع نشد.»
آن گاه به نقل از داستانی می پردازد که در زمان مرحوم آیت ا... نجفی اصفهانی به شرح زیر اتفاق افتاده است:
«روزی عده ای در حالیکه نفس می زدند و یک دایره شکسته و یک دمبک شکسته در دست داشتند آمدند به منزل مرحوم نجفی، از ایشان پرسیدند چه خبر است؟ پاسخ روشن بود شنیده بودند جایی عروسی است و دایره و دمبک می زنند لذا از روی پشت بام ها خود را به مجلس عروسی رسانده بودند میهمانان را زده و دمبک و دایره را شکسته و به گونه عروس خانم ها هم سیلی جانانه ای نواخته بودند. اینک برای شنیدن دست مریزاد و گرفتن پاداش نزد مجتهدی بنام و مسلمانی بزرگ آمده بودند، مرحوم آقای نجفی نیز با طعنه و دلی پردرد آنان را مخاطب ساخته و گفت: حقیقتا نهی از منکر هم همین است که شما کردید. چندین منکر به نام نهی از منکر مرتکب شدید: اولاً مجلس عروسی بوده. ثانیاً: شما حق تجسس نداشتید. ثالثاً: شما حق داشته اید از پشت بام های مردم بروید. رابعا: کی به شما اجازه داده که بروید و زد و خورد کنید.» آنگاه شهید مطهری هشدار می دهد که گرچه چنین حرکاتی اینک چندان رخ نمی دهد لیکن: «حالا هم باید بدانیم بسیاری از نهی از منکرها روی قانون امر به معروف و نهی از منکر نیست بلکه خود آن ها منکرات است که باید جلو آن ها گرفته شود.»

5 ـ عزلت
 

یکی از ضد ارزش ها که به تدریج تبدیل به ارزش شد انزوا و گوشه نشینی است که عملاً هر گونه مسئولیت اجتماعی را از مسلمانان سلب می کند و از این نگاه شعارهای بسیاری چون:
یکی از ضد ارزش ها که به تدریج تبدیل به ارزش شد انزوا و گوشه نشینی است که عملا هر گونه مسئولیت اجتماعی را از مسلمانان سلب می کند و از این نگاه شعارهای بسیاری چون:
13 ـ دلا خو کن به تنهایی که از تنها بلا خیزد.
14 ـ با مردم زمانه صحبت از دور نکوست
15 ـ با مردم زمانه سلامی و السلام
16 ـ گر تو خواهی عزت دنیا و دین
عزلتی از مردم دنیا گزین
و همانند این ها متولد شد که مروج اصلی این تفکر صوفیان اند که اجتماع را عامل تباهی و توقف دانسته و راه کمال را درجه از زیستن معرفی می کنند چنان چه«غزالی» در کیمیای سعادت و در مقام شمارش فوایکی از ضد ارزش ها که به تدریج تبدیل به ارزش شد انزوا و گوشه نشینی است که عملاً هر گونه مسئولیت اجتماعی را از مسلمانان سلب می کند و از این نگاه شعارهای بسیاری چون:
13 ـ دلا خو کن به تنهایی که از تنها بلا خیزد.
14 ـ با مردم زمانه صحبت از دور نکوست کمترین سازگاری با تعلیمات دین ندارد و بر عکس، پیشوایان دینی از هر فرصتی جهت دستگیری از مردم و کمک به آن ها سود می جستند.
چنانچه نقل است که پیامبر (ص) هنگامی که شنید که یکی از یارانش قصد شب زنده داری دارد او را از این کار برحذر داشت و فرمود: «اگر با مردم در نیامیزی چگونه امر به معروف و نهی از منکر خواهی کرد.»
عوامل دنیوی چون:
17 ـ نومیدی از حصول نتیجه
18 ـ شرم و حیا
19 ـ اسلام را دینی فردی نه اجتماعی دیدن
فهم نادرست شرایط امر به معروف و نهی از منکر و امثال دین عوامل که نتیجه اش آن شد که نه تنها از اهمیت این عالی ترین فریضه در میان مسلمانان کاسته شود بلکه موجب گردید که بسیاری از فقها به بحث از این فریضه نپردازند.
منابع
1 ـ قرآن
2 ـ نهج البلاغه، ترجمه محمود دشتی، تهران، رامین، 1379.
3 ـ راغب اصفهانی، حسین بن محمد، المفردات فی غریب الفاظ القرآن، بیروت ـ سوریه، (1412هـ . ق )
4 ـ جرجانی، سید شریف، التعریفات
5 ـ عاملی، زین الدین بن علی (شهید ثانی)، الروضه البهیه فی شرح اللمعه الدشقیه، قم، داوری
6 ـ تورات، سفر تثنیه باب چهارم.
7 ـ طبرسی، فضل بن الحسن، مجمع البیان، بیروت، دارالمعرفه 406 هـ . ق
8 ـ طوسی ـ محمد بن الحسن، تهذیب الاحکام،، تهران دارالکتب الاسلامیه، بیروت، دارالتعاریف 1401 هـ . ق
9 ـ مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، تهران، دارالکتب الاسلامیه چاپ چهارم 1362
10 ـ کلینی، محمد بن یعقوب، فروع کافی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1362
11 ـ نراقی، مولی مهدی، جامع السعادات، ترجمه سید جلال الدین یحتسبوی ـ تهران ـ حکمت 1385
12 ـ سعدی، کلیات سعدی، تصحیح و مقدم فروغی، تهران ـ طلوعی 1379.
13 ـ حر عاملی، محمد بن حسن بن علی، تفصیل وسایل الشیعه الی تحصیل مسایل الشیعه، قم ـ موسسه آل البیت 1049 هـ . ق.
14 ـ حقی البروثی، شیخ اسماعیلی، روح البیان، بیروت، دارالمعرفه، 1406هـ . ق
15 ـ امینی آمدی، عبدالواحد، غررالحکم و دررالکلم، مترجم محمد علی انصاری قمی، امام عصر 87.
16 ـ حسن بن علی بن شعبه، تحف العقول عن آل الرسول، مترجم بهزاد جعفری، امیرکبیر، 86.
17 ـ محمد بن علی، ابن بابویه، معانی الاخبار، ترجمه محمدی شاهرودی، دارالکتب 85.
منبع: فصلنامه فکر و نظر شماره 12و13