تبیان، دستیار زندگی

با تامل در آیاتى كه در آن ها به نوعى سخن از امر به معروف و نهى از منكر است، درمى یابیم كه این آموزه در قرآن كریم داراى اشكال و وجوه گوناگونى است. در این مقال تلاش خواهیم كرد تا این وجوه را مشخص كرده و درباره هر یك توضیحات كوتاهى ارایه كنیم.
۱) عام و خاص
خداوند نیز آمر به معروف و ناهى از منكر است. این امر و نهى را مى توان در دو گروه جاى داد: الف: امر و نهى عام: این نوع از امر و نهى دقیقا مشابه اوامر و نواهى بسیارى است كه در آیات گوناگون آمده و خداوند به تمامى «مومنین و مومنات» سفارش بیان آنها را نموده است. این اوامر و نواهى شكل وعظ و نصیحت عام دارد. مثل آن كه گفته شود: عدالت بورز، به خویشان و نزدیكانت احسان كن، از فحشا دورى كن و غیره: «ان الله یأمرو بالعدل و الاحسان و ایتا ذى القربى و ینهى عن الفحشاء و المنكر و البغى یعظكم لعلكم تذكرون» (بقره، ۹۳). به درستى كه خداوند امر مى كند به عدل و نیكویى و عطا كردن به خویشان نزدیك و نهى مى كند از كار زشت و كردار بد و ستم.
ب: امر و نهى خاص: هر چند این نوع از امر و نهى نیز به عموم «مومنین و مومنات» سفارش شده است، اما از آنجا كه فراوان تكرار شده و اساسا علت اصلى ارسال رسل این امر ونهى بنیادین است، مى توان آن را امر و نهى خاص (بلكه خاص الخاص) نامید. «و لقد بعثنا فى كل امه رسولاً ان اعبدوالله واجتنبوا الطاغوت» (نحل، ۳۶). به میان هر ملتى پیامبرى مبعوث كردیم كه خدا را بپرستید و از طاغوت دورى جویید. بنابراین روشن گردید كه خاص ترین امر به معروف همانا امر به توحید و خاص ترین نهى از منكر، نهى از طاغوت (غیر خداوند) است. كافى است به آیات زیر دقت كنید تا خاص بودن و اساسى بودن این امرو نهى برجسته گردد:
انعام ،۱۴ انعام ،۱۶۳ یونس ،۷۲ یونس ،۱۰۴ نمل ،۹۱ زمر ،۱۱ غافر ،۶۶ شورى ،۱۵ انعام ،۵۶ مائده ۱۱۷.
مى توان به چندین و چند آیه دیگر نیز اشاره كرد كه در برخى از آنها با واژه «امرنا» بدین نكته مهم توجه داده شده است اما با همین مختصر به سادگى مى توان دریافت كه اصلى ترین و اساسى ترین (و در نتیجه خاص ترین) امر و نهى در قرآن كریم همانا سفارش به توحید و نهى از توجه به «غیرالله» است.
۲) نهى از اعمال درون جاهلیت
نهى از این گونه اعمال را مى توان - از جمله - در آیات ذیل مشاهده كرد: از میان شما كسانى كه زنانشان را «ظهار» مى كنند و مى گویند: پشت تو چون پشت مادر من است ]و یا تو چون مادر من هستى[ آنان مادرانشان نیستند. مادران آنها تنها كسانى اند كه ایشان را زاده اند و قطعا آنها سخنى زشت و باطل مى گویند و(لى) خدا مسلما در گذرنده اى آمرزنده است. (مجادله، ۲)
و نیز آیه اى كه در آن چندین مصداق منكر برشمرده شده است و جالب آن كه مخاطبین زنان «مومنى» هستند كه به قصد بیعت نزد پیامبر (ص) آمده اند:
اى پیامبر چون زنان با ایمان نزد تو آیند كه (با این شرط) با تو بیعت كنند كه چیزى را با خدا شریك نسازند و دزدى نكنند و زنا نكنند و فرزندان خود را نكشند و بچه هاى حرامزاده پیش دست و پاى خود را با بهتان (و حیله) به شوهر نبندند و در كار نیك از تو نافرمانى نكنند، با آنان بیعت كن و از خدا براى آنان آمرزش بخواه، زیرا خداوند آمرزنده مهربان است. (ممتحنه، ۱۲)
۳) عقلانى
ناگفته پیداست كه امر به معروف و نهى از منكر در قلمروهایى معنا دارد كه عقل پذیر باشد. مثلا اگر به شخصى كه در حال احتضار است گفته شود كه قبل از وفاتش اموال خود را میان فرزندان و اقربا به عدل و نیكى تقسیم كند، هر چند از جنبه درونى این توصیه براى او على السویه باشد، اما با توضیحات منطقى درمى یابد كه بهتر است به چنین توصیه اى عمل كند، زیرا دست كم براى او مسلم مى شود كه بعد از وفاتش خانواده اش بر سر مال و منال او به اختلاف كشیده نمى شوند و غیره. بدین ترتیب آیه ۱۸۰ از سوره بقره را مى توان تذكارى به «صاحبان خرد» تلقى كرد، كسانى كه «هات برهان» برایشان اهمیت دارد و یا آن كه آوردن دلیل عقلایى به برطرف كردن جهلشان و در نتیجه عمل به این دسته از نیكى ها منجر خواهد شد. «كتب علیكم اذا حضركم الموت ان ترك خیر الوصیه الوالدین و الاقربین بالمعروف حقا على المتقین» بر شما مقرر شده است كه چون یكى از شما را مرگ فرا رسید، اگر مالى بر جاى گذارد، براى پدر و مادر و خویشاوندان (خود) به طور پسندیده وصیت كند، (این كار) حقى است بر پرهیزكاران.
اگر مشاهده مى كنیم كه این توصیه عقل پذیر نیز عطف به تقریر الهى گردیده و عمل حقى از سوى «متقین» دانسته شده، بازمى گردد به فضاى اخلاقى قرآن كریم. در این فضا آن چنان كه ایزوتسو نیز بیان كرده است، تمامى گفتار و رفتار اخلاقى انسان راجع و معطوف به خداوند متعال است و موضوع وصیت كردن قبل از مرگ مثل بسیارى از اعمال دیگر با عقل بشر منطبق است.
۴) ناظر به امكان وجودى انسان
كافى است كه آدمى به درون خود رجوع كند، با اندك تاملى درمى یابد كه از امكانات خاصى برخوردار است. امكاناتى كه به او - از جمله - بسیارى از نیكى ها و بدى ها را مى شناساند.
این كه در قرآن كریم به انسان خطاب مى شود، كار خوب (عمل صالح) انجام دهد، به كدام بعد از ابعاد وجودى او اشاره دارد؟ اگر نزد شما چیزى نباشد، من چگونه مى توانم از شما چیزى بخواهم؟ حتما انسان داراى امكاناتى است كه به وسیله آن مى تواند خوبى و بدى را، دست كم به طور نسبى، درك كند. نكته اى را كه در عبارت قرآنى: «فالهمها فجورها و تقویها» مى خوانیم به امكان وجودى انسان راجع است. اگر در بسیارى از آیات، انسان به «عمل صالح» و «قول معروف» دعوت شده است، با توجه به چنین امكانى است. قرائت پیوسته آیاتى كه در آن به صاحب اختیار بودن انسان در برگزیدن كفر و ایمان تاكید شده است، مى تواند ما را به مفهومى كه از «امكان وجودى» در نظر داریم نزدیك تر كند. پس از قرائت این آیات، بلافاصله باید ذهن را بدین نكته حساس كرد كه انسان واجد چه امكاناتى است كه خداوند متعال برگزیدن كفر و ایمان را بدان ارجاع داده است. در تمامى این آیات مساله انتخاب (كفر و یا ایمان) پیوسته بر عهده انسان نهاده شده است. خداوند متعال دلایل خاصى را براى صاحب انتخاب و اختیار بودن انسان بیان داشته است: «خداوند اگر مى خواست قطعا همه را هدایت مى كرد» (انعام ۱۴۹،). از این رو، وظیفه تمامى پیامبران را تنها ابلاغ مبین ذكر كرده و حتى تحریص پیامبر (ص) را براى هدایت مردم مورد پرسش و عتاب قرار داده است (یونس ۹۹،) و به طور كلى تبیین این حقیقت را كه جز الله معبودى لایق پرستش و درخواست كمك نیست، وظیفه اصلى پیامبران دانسته و بیان داشته است كه: «انا هدیناه السبیل اما شاكرا و اما كفورا» (انسان ، ۳). ما راه را به انسان بنمودیم پس یا شاكر است و یا بسیار ناسپاس.
۵) معروف و منكرهایى كه پیامبر بیان فرموده است
از مضمون آیه ۱۲ سوره ممتحنه درمى یابیم كه بیعت زنان مومن با پیامبر در صورتى پذیرفته مى شود كه آنان، «چیزى را با خدا شریك نسازند، دزدى و زنا نكنند و فرزندان خود را نكشند و بچه هاى حرامزاده پیش دست و پاى خود را با بهتان (و حیله) به شوهر نبندند» و در نهایت در كارهاى نیك از پیامبر نافرمانى نكنند «ولا یعصینك فى معروف». همچنین در آیه هفتم از سوره حشر بر اطاعت از پیامبر اسلام در امور معروف تاكید شده است: ما اتاكم الرسول فخذوه و ما نهاكم عنه فانتهوا «آنچه را كه فرستاده او به شما داده آن را بگیرید و از آنچه شما را بازداشت بازایستید». این آیات به اضافه آیاتى كه در آنها (به طور عام) بر لزوم اطاعت از پیامبر تاكید شده است نشان از وجه دیگرى از وجوه نوزده گانه امر به معروف و نهى از منكر در قرآن دارد. براساس این آیات مسلمین مى توانند به آنچه پیامبر تحت عنوان معروف از آنها یاد كرده است عمل نمایند، خصوصا آن كه در آیات سوم و چهارم از سوره نجم مى خوانیم: و ما ینطق عن الهوى ان هوالا وحى یوحى. «]پیامبر[ از سر هوس سخن نمى گوید این سخن به جز وحى اى كه وحى مى شود نیست». از این آیه البته مى توان دریافت كه این گونه معروف ها ملهم از وحى است.
۶) بخشوده شدن منكرات (انواع مناهى)
در صورتى كه اصل را بر آیه «ان تجتنبوا كبائر ما تنهون عنه، نكفر عنكم سیئاتكم و ندخلكم مدخلاً كریما» (نساء، ۳۱) بگذاریم، نص این آیه شرط پوشاندن گناهان كوچك را نزدیك نشدن (اجتناب) به گناهان بزرگ دانسته است اما اگر به آیاتى همچون «ان الله یغفر الذنوب جمیعاً» (در حقیقت خدا همه گناهان را مى آمرزد) (زمر، ۵۲) و یا اگر به آیات: ۲۱ سوره نساء، ۱۲ و ۶۵ مائده، ۲۹ انفال، ۸ تحریم، ۷۰ فرقان، ۷ عنكبوت، ۱۶ احقاف، ۲ محمد، ۵ فتح، ۱۹۵ آل عمران استناد كنیم باید بگوییم كه در نهایت تمامى گناهان آمرزیده خواهد شد. و البته آنگونه كه از آیات قرآن استنباط مى شود تنها یك شرط اساسى براى آمرزش گناهان وجود دارد و آن داخل شدن در دایره مومنین است: «فمن یعمل من الصالحات و هو مومن فلا كفران لسعیه و انا له كاتبون» (انبیاء، ۹۴). «پس هر كه كارهاى شایسته انجام دهد و مومن هم باشد براى تلاش او ناسپاسى نخواهد بود و ماییم كه به سود او ثبت مى كنیم». حتى اگر این مومنین قبل از آن كه توبه كرده و ایمان بیاورند، غیر خدا را خوانده باشند و قتل نفس و زنا كرده باشند و چنان كه در آیه ۱۲ سوره ممتحنه مشاهده كردیم از زنان «مومنى» كه براى بیعت با پیامبر (ص) آمده بودند، خواسته شده است كه از زنا، دزدى، تهمت و قتل اولادشان بپرهیزند.
۷) ویژگى مومنین و مومنات
در قرآن كریم یكى از مهم ترین صفاتى كه براى زنان و مردان مومن ذكر شده است آمر و ناهى بودنشان است. این دو ویژگى حتى قبل از نماز و زكات آمده است: «والمومنون و المومنات بعضهم اولیا بعض یامرون بالمعروف و ینهون عن المنكر و یقیمون الصلوه و یوتون الزكوه و یطیعون الله و رسوله اولئك سیر حمهم الله ان الله عزیز حكیم» (توبه، ۷۳). و مردان و زنان با ایمان، دوستان یكدیگرند كه به كارهاى پسندیده وامى دارند و از كارهاى ناپسند بازمى دارند و نماز را برپا مى كنند و زكات مى دهند و از خدا و پیامبرش فرمان مى برند، آنانند كه خدا به زودى مشمول رحمتشان قرار خواهد داد كه خدا توانا و حكیم است.
۸) ویژگى منافقین و منافقات
در مقابل مومنین و مومنات، منافقین و منافقات عكس این آموزه عمل مى كنند. آنان در كنار این صفت - نفاق - داراى بخل نیز هستند. بنابراین، از آن جا كه خداوند را فراموش كرده اند، و یا به عبارت دیگر، به مواعظ خداوند توجه نكرده اند، خداوند نیز به آنان توجهى نخواهد كرد. بى توجهى به امر به معروف و نهى از منكر به اضافه صفت «بخل» منافقون و منافقات را شایسته صفت «فسق» كرده است. «المنافقون و المنافقات بعضهم من بعض یامرون بالمنكر و ینهون عن المعروف و یبقضون ایدیهم نسواالله فنسیهم ان المنافقین هم الفاسقون» (توبه، ۶۹). مردان و زنان دو چهره (همانند) یكدیگرند. به كارهاى ناپسند وامى دارند و از كارهاى پسندیده بازمى دارند و دست هاى خود را (از انفاق) فرو مى بندند. خدا را فراموش كردند؛ پس (خداوند هم) فراموششان كرد. در حقیقت، این منافقانند كه فاسقند.
۹) «تمكن» و امر به معروف و نهى از منكر
«الذین ان مكناهم فى الارض اقاموا الصلواه و اتوالزكوه آمروا باالمعروف و نهوا عن المنكر و لله عاقبه الامور» (حج، ۴۱). همان كسانى كه چون در زمین به آنها توانایى دهیم نماز برپا مى دارند و زكات مى دهند و به كارهاى پسندیده وامى دارند و از كارهاى ناپسند بازمى دارند و فرجام همه كارها از آن خداست.
این آیه واجد چند نكته مهم است. اول آن كه تمكن در آیه شامل همه گونه توانایى و امكان است به هر نوع تواناى اى كه لوازم تحقق اهداف مذكور در آیه را فراهم سازد. دوم آن كه در اقامه این دو آموزه عاقبت كارها به خداوند متعال ارجاع شده است. این ارجاع نشان مى دهد كه در مرحله اجرا صرف توصیه و تذكار اهمیت دارد و نه اكراه و اجبار.

مقدمه
باب دوم : اركان و شرایط امر به معروف و نهى از منكر

مى گویم : چون سخنان غزالى در این باب بر اصول نادرست عامه از قبیل راءى استحسان ، قیاس و استدلال به متشابهات كه با یكدیگر متناقض و خود باعث سرگردانى و اشتباه بیشترند، مبتنى مى باشد، از ذكر آنها صرف نظر مى كنیم و خلاصه اى از آنچه را كه از امامان معصوممان علیهم السلام به ما رسیده است مى آوریم بخشى از روایات ایشان را در تاءیید و تثبیت مطلب نقل مى كنیم ، (( ان شاء اللّه . ))
با توفیق الهى مى گوییم : امر به واجب ، واجب است و امر به مستحب ، مستحب است و نهى از حرام ، واجب ولى این وجوب و استحباب مخصوص گروه خاصى است و آن طور كه غزالى تصور كرده ، شامل یكایك مردم نمى شود بلكه با چهار شرط بر فرد ثابت مى گردد.
1 - علم به واجب یا مستحب و یا حرام بودن امور، یعنى شناخت معروف یا منكر، به دور از شبهه بنابراین در امور متشابه امر به معروف و نهى از منكر واجب نیست .
2 - احتمال تاءثیر بنابراین اگر بداند یا احتمال بدهد كه اقدامش تاءثیر ندارد، واجب و مستحب نیست ، چون بى فایده است .
3 - شخص مخاطب امر به معروف و نهى از منكر، بر ادامه عمل خود اصرار داشته باشد اما اگر نشانه اى باشد كه آن كار را ترك كرده است ، تكلیف ساقط مى شود، چون دیگر امر به معروف و نهى از منكر بیهوده نیست .
4 - مفسده اى در پى نداشته باشد، اما اگر احتمال ضرر براى خود یا فردى از مسلمانان را بدهد، تكلیف ساقط مى شود؛ زیرا ضرر و اضرار در دین روا نیست . البته جست و جو جایز نیست ، مانند گوش دادن براى شنیدن صدا و بو كشیدن و بررسى زیر لباس اشخاص و نظیر اینها. و هرگاه این شرایط جمع شد و شخص مطلع تنها بود امر به معروف و نهى از منكر بر او واجب عینى مى شود ولى اگر دو تن بودند و یكى امر یا نهى را آغاز كرد آن دیگرى اگر گمان برد كه همكارى او تاءثیرى در زود به نتیجه رسیدن و نفوذ انزجار دارد بر او نیز واجب است اگر نه واجب نیست ؛ زیرا هدف به جاى آوردن معروف و ترك منكر است . پس هرگاه آن دو با عمل یك فرد حاصل گردد تلاش دیگرى بیهوده خواهد بود. و این است معناى قول كسانى كه گفته اند: امر به معروف و نهى از منكر واجب كفایى است ولى كسانى كه مى گویند این فریضه واجب عینى است آن كسى را در نظر دارند كه واجد تمام شرایط باشد، بنابراین مورد اختلاف تنها این است كه با اقدام بى اثر اشخاص ، تكلیف امر به معروف و نهى از منكر از افراد جامع شرایط ساقط است یا نه ؟ از مولایمان امام صادق علیه السلام درباره امر به معروف و نهى از منكر سؤ ال شد، آیا بر تمام امت واجب است یا نه ؟ فرمود: نه . پرسیدند: چرا واجب نیست ؟ فرمود: این كار بر عهده شخص نیرومندى است كه فرمانش ‍ را ببرند و معروف را از منكر باز شناسد، نه بر كسانى كه ناتوانند و خود هدایت نیافته اند و از روى ناآگاهى دیگران را از حق به سوى باطل مى خوانند. و دلیل بر این مطلب سخن خداى تعالى است : (( ولتكن منكم امة یدعون الى الخیر و یاءمرون بالمعروف و ینهون عن المنكر... )) این موضوع خاص است نه عام ، چنان كه خداى تعالى فرموده است : (( و من قوم موسى امة یهدون بالحق و یعدلون )) و نفرمود امت موسى یا تمام قوم موسى در حالى كه ایشان در آن روز امتهاى مختلفى بودند. امت شامل یك فرد و بیشتر است . و همچنین خداى تعالى فرموده است : (( ان ابراهیم كان امة قانتا للّه . )) مى فرماید: ((ابراهیم مطیع فرمان خدا بود. اما بر شخص ناآگاهى كه در ناتوانى بسر مى برد و نیرو و پشتیبان و فرمانبرى ندارد، حرجى نیست .))
آنگاه درباره معناى این حدیث نبوى از آن حضرت پرسیدند: ((بالاترین جهاد، سخن عادلانه اى است كه در حضور رهبر ظالمى ابراز شود. فرمود: این مطلب بر آن اساس است كه شخص پس از شناخت واقع او را امر مى كند و او مى پذیرد.))
كلام امام علیه السلام اشاره است به این كه وجوب امر به معروف و نهى از منكر شرایطى دارد و بر كسى كه آنها را نداشته باشد واجب نیست ، در این حدیث سه شرط از شرایط را بیان كرده ولى اصرار بر منكر را شاید براى وضوح آن نگفته است .
در حدیث دیگرى از آن حضرت نقل شده است : ((فقط و فقط مؤ من از امر به معروف و نهى از منكر پند مى گیرد و جاهل از آن مى آموزد ولى صاحب تازیانه و شمشیر، هرگز.))
از آن حضرت نقل شده است : ((هر كه متعرض پادشاه ظالمى شود و گرفتارى پیدا كند، پاداشى براى آن نخواهد داشت و از نعمت صبر برخوردار نخواهد بود.))
از آن حضرت نقل شده است كه فرمود: ((سزاوار نیست براى مؤ من كه خودش را خوار سازد. پرسیدند: چگونه خود را خوار مى كند؟ فرمود: دست به كارى مى زند كه از توان او بیرون است .))
از آن حضرت است كه فرمود: ((خداى عز و جل تمام امور مؤ من را به او واگذار كرده است ولى به او اجازه نداده تا شخصیت والاى خود را ذلیل كند. آیا نمى بیند كه خداى تعالى در این باره مى فرماید: (( و للّه العزة و لرسوله و للمؤ منین . )) و سزاوار است كه مؤ من عزیز باشد نه ذلیل .))
وانگهى نهى از منكر مراتبى دارد كه نخستین مرتبه آن انكار به دل است به این معنا كه مرتكب را در دل به سبب ارتكاب گناه دشمن بدارد و آن فقط مشروط است به آگاهى نهى كننده و اصرار نهى شده نه دو شرط دیگر. سپس به اظهار ناراحتى كه اگر ترك كرد كفایت مى كند، اگر نه از او اعراض و دورى كند. و اگر نشد با زبان موعظه و مدارا به ترتیبى آسان گیرانه او را باز بدارد و اگر باز داشتن جز با زدن و نظایر آن ممكن نگردد همان كار را بكند. و اگر نیاز به ایراد جرح باشد، خوددارى از آن بهتر است . گفتگو درباره این موضوع كم فایده است ، زیرا شخصى كه داراى شرایط است مقتضاى حال را بهتر مى داند.
در حدیث آمده است : ((پایین ترین درجه نهى از منكر آن است كه با معصیت كاران با چهره درهم كشیده برخورد شود.))
در حدیث دیگرى آمده است : ((همین قدر در عزت مؤ من بس كه هرگاه منكرى را ببیند خداوند بداند كه او در دل ناراضى است .))
از امیرالمؤ منین علیه السلام است كه مى گوید: ((رسول خدا صلى اللّه علیه و اله فرمود: هر كه كار (بدى ) را ببیند و از آن آزرده خاطر شود، مانند كسى است كه در آن جا نبوده و هر كه در وقت انجام كارى نبوده ولى از آن خشنود است مانند كسى است كه حضور داشته است .))
این مقدار از اخبار، از زیاده گویى غزالى در این باب كفایت مى كند، با توجه به این كه اساس كار وى بر اصول عامه نهاده شده و در اكثر موارد به طور قطع حكم نمى كند و حال این كه حكم ، با اختلاف زمانها و حالات ، تفاوت مى كند و از طرفى مراتب مكروهاتى كه غزالى بر حسب گمان به آن گرایش ‍ پیدا كرده قابل قبول باشند یا نباشند متفاوت است و این مطلب در جایى است كه بتوان اجتهاد كرد. در حالى كه هر كسى به كار خود بیناست .
غزالى از عمر روایت كرده است كه وى از دیوار خانه مردى بالا رفت و آن مرد را در حالت ناپسندى دید و به او اعتراض كرد، او در جواب گفت : یا امیرالمؤ منین ! اگر من از یك جهت نافرمانى خدا را كرده ام ، تو از سه جهت معصیت خدا را مرتكب شده اى . عمر پرسید، كدام است آن سه جهت ؟ گفت : خداى تعالى فرمود: ((تجسس نكنید)) تو تجسس كردى ، و فرمود: ((از در خانه ها وارد شوید)) تو روى دیوار آمدى . و خداوند فرمود: ((جز به خانه هاى خودتان - تا با اهل خانه انس نگرفته و سلام نداده اید - وارد نشوید)) و تو سلام ندادى ، عمر با شنیدن سخنان وى ، او را واگذاشت و با او شرط كرد توبه كند.
مى گویم : صاحب خانه سزاوارتر بود كه با عمر شرط كند كه وى توبه نماید؛ زیرا عمر نسبت به او گناهان بیشترى مرتكب شده بود. بلكه آن مرد سزاوارتر به فرمانروایى بود چون از او داناتر بود و بیش از او گناهانش را پنهان مى داشت . در حالى كه عمر یا جاهل بود و یا گستاخ بر انجام گناه . با وجود اینها، غزالى در فتواى خود به گفتار یا رفتار عمر استناد مى كند و معتقد است كه او پس از ابوبكر بالاترین صحابه است و این روایت را از او نقل مى كند.
در (( مصباح الشریعه )) از امام صادق علیه السلام نقل شده است كه فرمود: ((هر كس از هواى نفس خود، دورى نكند و از آفات و شهوات نفسانى خلاص نشود و شیطان را مغلوب نسازد و خود را در حمایت خدا و توحید قرار ندهد و در امان عصمت او نباشد، شایستگى امر به معروف و نهى از منكر را ندارد؛ زیرا تا كسى داراى این اوصاف نباشد، هر امرى را اظهار بدارد، حجتى در مقابل او خواهد بود و مردم سودى از آن نخواهند برد. خداى عزوجل فرماید: (( اءتامرون الناس و تنسون انفسكم ؟ )) و به او گفته مى شود: اى خیانتكار! آیا از مردم چیزى را مى خواهى كه خود به خویشتن در آن باره خیانت كرده اى و نسبت به آن افسار گسیخته اى ؟ نقل شده است كه ابوثعلبه اسدى از رسول خدا صلى اللّه علیه و اله راجع به این آیه پرسید: (( یا ایها الذین آمنوا علیكم انفسكم لایضركم من ضل اذا اهتدیتم )) ، پیامبر صلى اللّه علیه و اله فرمود: ((امر به معروف و نهى از منكر كن و بر مصیبتى كه بر تو وارد شود، صبر كن . و هنگامى كه ببینى مردم از حرص و آزمندى اطاعت مى كنند و هواى نفس را مى پرستند و هر كس خود راءى و خود بین است ، تو به فكر خود باش و كار مردم را رها كن .
كسى كه امر به معروف مى كند لازم است كه حلال و حرام را بشناسد و خود را از آنچه به مردم امر و نهى مى كند فارغ كرده باشد، خیرخواه مردم و مهربان و همراه با مردم باشد. با لطف و بیان خویش آنها را دعوت كند، و با تفاوت میزان حوصله آنها آشنا باشد تا هركس را را در جایگاه خودش قرار دهد. مكر و فریب نفس و دامهاى شیطان را بشناسد و در برابر آنچه مى بیند شكیبا باشد، با مردم مقابله به مثل نكند و از ایشان شكوه ننماید. تعصب نورزد و به خاطر خوش درشتى نكند. نیتش خالص براى خدا باشد. از او یارى بطلبد و رضاى او را بجوید، پس اگر با او مخالفت كردند و به او ستم روا داشتند، تحمل كند و اگر موافق بودند و سخن او را پذیرفتند، سپاسگزار باشد. كار خود را به خدا واگذارد و به عیب خود توجه كند.))
در تهذیب ، باب مربوط به كسانى كه جهاد بر ایشان واجب است ، ضمن حدیثى طولانى كه عبدالملك بن عمرو از آن حضرت نقل كرده است . سخنى آمده كه مؤ ید این مطلب و در این مورد مفید است (( - ان شاء اللّه تعالى - )) .
غزالى در درجات و مراتب ثواب مى گوید: درجه سوم ، نهى با موعظه و اندرز و ترساندن از خداست و این درباره كسى است كه مى تواند كارى را انجام دهد و مى داند كه آن كار بد است و یا درباره كسى است كه با علم به بدى عملى ، اصرار بر انجام آن دارد مانند كسى كه بر باده گسارى ، یا ستمگرى و یا بر غیبت مسلمانان و نظایر آنها مداومت دارد كه لازم است موعظه شود و او را از عذاب خدا بترسانند و اخبارى را كه متضمن وعده عذاب است بر او بخوانند و سرگذشت پیشینیان و عادت پرهیزگاران را براى او بگویند و تمام اینها از روى دلسوزى و مهربانى باشد، نه با درشتى و خشم ، بلكه از سر دلسوزى بر او بنگرند. و گناهكارى او را یك مصیبت براى خودش ببینند؛ زیرا مسلمانان مانند یك تن هستند. در این جا آفت بزرگى وجود دارد كه شایسته مراقبت است چون یك مهلكه است و آن این است كه شخص عالم ، در وقت معرفى خود را به سبب داشتن علم ، عزیز و دیگران را به سبب نادانى ، خوار و ذلیل مى بیند و چه بسا در معرفى خود به دلیل شرافت علم و دانش به خودنمایى و ابراز برترى بپردازد و به سبب پستى نادانى ، طرف مقابل را خوار بشمارد كه اگر انگیزه این باشد، این عمل زشت تر از عمل بدى است كه بد به آن اعتراض مى كند و مثل چنین كسى ، مثل آن كسى است كه دیگرى را از آتش نجات مى دهد و خود در آتش ‍ مى سوزد كه نشان نهایت نادانى و لغزشى بزرگ و غائله اى هولناك است و این از فریب شیطان ناشى مى شود كه هر آدمى ممكن است به ریسمان او بیاویزد جز كسى كه خداوند او را به عیبهاى خودش آشنا سازد و چشم بصیرتش را به نور هدایت خویش بگشاید؛ زیرا تحقق دو نوع سلطه بر دیگران موجب حصول لذت بزرگى براى نفس آدمى است .
یكى تسلط بر عموم به وسیله علم و دیگرى تسلط بر عموم به واسطه قدرت بازگشت هر دو اینها به خودنمایى و جاه طلبى است و این خود خواسته باطنى است كه آدمى را به شرك خفى مى كشاند. البته این حالت داراى ملاك و معیارى است كه لازم است شخص مراقب ، بدان وسیله خودش را بیازماید. و آن معیار این است كه بازداشتن خویشتن از گناه و خوددارى از مراقبت از دیگران نزد وى محبوب تر است یا پرداختن به مراقبت دیگران ؛ پس اگر مراقبت نفس بر او دشوار و سنگین است در حالى كه دوست دارد، به جاى مراقبت از دیگران به خود بسنده كند و مراقبت نفس نماید، در این صورت انگیزه اش همان دین است و اگر پند گرفتن آن گنهكار از موعظه وى و باز ایستادنش به سبب نهى وى ، محبوب تر است از پند گرفتن او از پند دیگران ، بداند كه پیرو هواى نفس است و از این راه مراقبت مى خواهد جاه طلبى خودش را ابراز بدارد! پس باید از خدا بترسد و نخست مراقبت نس كند، در این حال است كه به او مى گوید: به حضرت عیسى علیه السلام گفته شد، اى پسر مریم نخست خود را موعظه كن اگر پند گرفتى ، دیگران را موعظه كن ، اگر نه از من شرم كن .
به داوود طائى گفتند: آیا دیده اى ، مردى بر این امیران وارد شود و آنها را امر به معروف و نهى از منكر كند؟ گفت : من بر چنین كسى بیم تازیانه دارم . گفتند: اگر تاب تازیانه را داشته باشد؟ گفت : بر او بیم شمشیر دارم ، گفتند: اگر بتواند آن را تحمل كند؟ گفت : از بیمارى مزمن خود خواهى بر او بیم دارم . و من مى گویم : بلكه به دلیل سرپیچى اش از دستور خداى سبحان ، من بیم آتش دوزخ را براى او دارم ؛ زیرا كه خداى تعالى فرموده است : (( و لا تلقوا بایدیكم الى التهلكة ، )) سخن به طور كامل در این باره قبلا گفته شده است .
غزالى گوید:

باب سوم : در منكراتى كه معمول و عادت مردم مى باشد

ما به بخشى از آنها اشاره مى كنیم .
تا از روى آنها به موارد مشابه استدلال كنند؛ زیرا هدف ، حصر و بررسى آنها نیست .
مى گویم :
غزالى در این باب ، منكرات مساجد و پس از آن ، منكرات بازارها، سپس ‍ منكرات خیابانها و آنگاه منكرات همگانى را نام برده است اما ما نیازى به ذكر این منكرات نمى بینیم ، زیرا از نظر ما روا نیست كسى كه جاهل به معروف است ، دیگران را نهى از منكر كند و تنها بر كسى واجب است كه عارف توانا بوده سخنش مقبول و جامع شرایط لازم باشد و كسى كه داراى این اوصاف است نیازى ندارد تا ما منكر را براى او تعریف كنیم ، علاوه بر آن تمام گفته هاى غزالى به اصل صحیحى مستند نیست بلكه برخى از آنها براساس اصول نادرست و نظرات بى پایه وى نهاده شده است ، بنابراین لازم است كه ما این باب را پایان دهیم .
باب چهارم : امر به معروف و نهى از منكر فرمانروایان و پادشاهان
مراتب امر به معروف را بیان كردیم و گفتیم كه مرتبه اولش ، تعریف و دومش ‍ موعظه و مرتبه سوم تندى و خشونت و مرتبه چهارم آن جلوگیرى با زور و جبر و وادار كردن بر حق و صواب به وسیله زدن و مجازات است . در مورد پادشاهان از تمام آن مراتب دو مرتبه اول یعنى تعریف و موعظه جایز است . اما جلوگیرى از اعمال پادشاه از روى قهر، براى افراد رعیت امكان ندارد، زیرا باعث آشوب و بلوا مى شود و پى آمد آن به مراتب بدتر از آن منكر خواهد بود. اما تندى در گفتار، مثل گفتن ((اى ستمگر)) ((اى كه از خدا نمى ترسى )) و نظایر آن ، اگر باعث به وجود آمدن آشوبى مى گردد كه از خود او تجاوز كرده و به دیگران هم برسد، جایز نیست ولى اگر جز بر خویشتن بیمى ندارد، جایز بلكه مستحب است ؛ زیرا روش پیشینیان چنین بوده كه خود را در معرض خطرها قرار دهند و به طور آشكار نهى از منكر كنند بدون اعتنا به ریخته شدن خونشان و ابتلاى به انواع شكنجه ها براى آن كه مى دانستند این ، خود شهادت در راه خداست .
مى گویم :
از قرآن و اخبار اهل بیت علیهم السلام مستفاد مى شود كه این عمل روا نیست و امامان از این كه مؤ من خود را خوار سازد و در معرض شكنجه هاى طاقت فرسا قرار دهد، نهى فرموده اند. و درستى اخبارى كه غزالى آورده است ثابت نشده و آنچه ثابت شده نیز چنانكه گذشت ، قابل توجیه است .
غزالى گوید:
اما روش موعظه و امر به معروف و نهى از منكر، به شاهان كه از دانشمندان گذشته نقل شده است ، بخشى از آن را در باب ورود بر سلاطین از كتاب حلال و حرام آوردیم و اینك به داستانهایى اكتفا مى كنیم كه از روى آنها روش موعظه و نهى از منكر پادشاهان را مى توان دانست .
مى گویم :
آنچه غزالى از حكایات نقل كرده است ، تنها در مورد برخورد گمراهان با ستمگران ، به منظور كسب مقام والاتر و مقبولیت در نزد توده مردم است . اینان به سبب علاقه نفسانى و كشش قلبى كه داشته اند و بعضى از ایشان نیز به دلیل سفاهت و حماقتشان و یا علم به این كه موعظه و نهى از منكر در بازداشتن آن ظالم هیچ تاءثیرى ندارد جز آن كه باعث نابودى خودشان مى شود، و با این تصور كه از این طریق به مقام شهادت دست مى یابند، خویشتن را در معرض هلاكت و نهى خداى سبحان قرار مى دادند.
پس فایده اى در ایراد امثال این حكایات نیست . علاوه بر آن كه حكم این نوع برخوردها با اختلاف زمانها و حالات و اشخاص ، تفاوت مى كند. از این رو ما به یك داستان از آنچه غزالى نقل كرده ، اكتفا مى كنیم كه مربوط به چنان كسان نیست و این داستان همان است كه از ابن مهاجر نقل كرده و مى گوید: امیرالمؤ منین منصور وارد مكه شد و در دارالندوه فرود آمد. او آخر شبها از دارالندوه به قصد طواف بیرون مى شد و طواف مى كرد و نماز مى گزارد بدون این كه كسى بفهمد و چون فجر طلوع مى كرد به دارالندوه باز مى گشت و مؤ ذنان مى آمدند و به او سلام مى دادند. آنگاه اقامه نماز اعلام مى شد و او بیرون مى آمد و با مردم نماز مى خواند. شبى در وقت سحر بیرون رفت و در آن میان كه مشغول طواف بود ناگاه صداى مردى را از نزد ملتزم شنید كه مى گفت : بارخدایا به تو شكایت مى كنم از ظهور ظلم و فساد در روى زمین و از ستم و طمعى كه بین حق و حقدار جدایى انداخته است ، منصور با عجله نزدیك شد حرفهاى او را خوب شنید سپس برگشت و در گوشه اى از مسجد الحرام نشست ، به دنبال آن مرد فرستاد و او را طلبید. قاصد نزد وى آمد و گفت : امیرالمؤ منین را دریاب ! آن مرد دو ركعت نماز خواند و ركن را بوسید و همراه فرستاده منصور آمد و سلام داد. منصور رو به او كرد و گفت : این چه حرفى بود كه از تو شنیدم ، مى گفتى : جور و فساد روى زمین پیدا شده و ظلم و طمع بین حق و حقدار جدایى انداخته است ؟! به خدا سوگند كه این سخنان تو گوشهاى مرا به درد آورد و مرا نگران و ناراحت كرد. گفت : یا امیرالمؤ منین ! اگر مرا امان دهى ، از ریشه و اساس امور شما را مطلع خواهم كرد، اگر نه به امور مربوط به خودم اكتفا مى كنم ؛ زیرا آنها مهمترند. منصور گفت : تو بر جانت در امانى . آن مرد گفت : آن كسى را كه طمع فرا گرفته تا جایى كه بین او و بین حق و اصلاح مظاهر ظلم و فساد در روى زمین جدایى انداخته است ، تو هستى . منصور گفت : واى بر تو، چگونه مرا طمع گرفته ؟
در حالى كه زر و سیم و ترش و شیرین در اختیار من است ، گفت : یا امیرالمؤ منین ، آیا كسى را به قدر تو طمع گرفته است در حالى كه خداوند تو را نگهبان جان و مال مسلمانان قرار داده و تو از امور ایشان غافل و سرگرم جمع آورى اموال آنان و بین خود و مردم موانعى از گچ و آجر و درهاى آهنى و دربانهاى مسلح قرار داده اى و خود را در آن میان زندانى كرده اى و كارگزارانت براى جمع آورى مالیات گسیل داشته اى ، وزیران و ندیمان ستمگرى براى خود گرفته اى كه اگر چیزى را فراموش كنى به خاطر تو نمى آورند و اگر بخواهى كار نیكى انجام دهى ، یارى ات نمى كنند و آنان را با امول و چهارپایان و سلاح تقویت كرده اى تا بر مردم ستم كنند و دستور داده اى كه از مردم جز فلانى و فلانى ، كسى حق ندارد به محضر تو وارد شود و اجازه نداده اى كه ستمدیده و دردمندى و یا گرسنه و برهنه و ناتوان و فقیرى بر تو وارد شود. در حالى كه همه كس در این بیت المال حق دارد. و چون این افرادى كه تو براى خود برگزیده و آنان را بر رعیت مقدم داشته اى و به ایشان دستور داده اى كه مانع مال اندوزى تو و سبب انفاق اموال بر مردم نشوند و تو را به سبب چنین رفتارى سرزنش نكنند و نگویند: این شخص به خدا خیانت نكرده پس چرا ما به او خیانت نكنیم در حالى كه او در اختیار ماست . پس آنها فرمان تو را بر این اساس مى برند كه جز آنچه را كه آنها مایلند از امور مردم ، به تو نرسد و هیچ كارگزارى بر خلاف دستور آنها كار نكند مگر این كه وى را از مقامش تنزل دهند و قدر او را نزد تو كوچك كنند و چون این اعمال از طرف تو و ایشان در بین مردم منتشر شود، مردم آنها را بزرگ مى شمرند و از ایشان مى ترسند و به همین دلیل اولین كارى كه انجام مى دهند، آن است كه به ایشان هدایایى مى دهند تا در ستم كردن به رعیت از آنها پشتیبانى كنند و آنگاه رعایاى صاحب قدرت و ثروتمند این كار را مى كنند تا دستشان در ظلم و ستم به زیر دستان خود باز باشد و به این ترتیب سرزمین خدا پر از ظلم و فساد شده ، و این گروه در سلطنت شریك تو گشته اند در حالى كه تو غافلى و اگر ستمدیده اى بخواهد نزد تو بیاید همانها مانع از ورود وى به نزد تو مى شوند و اگر بخواهد موقعى كه تو تنهایى شكوائیه اى به تو بدهد، این را نیز منع كرده اى و شخص دیگرى را گمارده اى تا ببیند مردم چه شكایتى دارند! و اگر مردم خود را به ندیمان تو رساند، آنها از وى مى خواهند تا شكایت خود را به تو ندهد و اگر كسى كه از او شكایت شده داراى حرمت و شخصیتى باشد، هیبت او مانع انجام مقصود خواهد شد و ناگزیر فرد ستمدیده پیوسته نزد وى مى رود و دست به دامن او مى شود و شكوه مى كند و كمك مى طلبد و او رد مى كند و دلیلى مى تراشد، و اگر بكوشد و پافشارى نماید، بیرونش كنند و در همان حال تو ظاهر شوى و در حضور تو فریاد برآورد، چنان او را خواهند زد كه عبرت دیگر كسان گردد، در حالى كه تو خود ناظرى ولى مانع نمى شوى و بر ایشان اعتراض نمى كنى .
پس یا امیرالمؤ منین ! با این حال چگونه اسلام و مسلمانى باقى مى ماند؟ بنى امیه پیش از شما بودند و از عربها مظلومى نبود كه شكایت نزد ایشان ببرد مگر آن كه به حقش مى رسید. هرگاه مردى از دورترین نقاط مى آمد و خود را به درگاه ایشان مى رساند و فریاد برمى آورد: اى مسلمانان ! آنها توجه مى كردند و مى پرسیدند: چه شده است ؟ و شكوائیه او را به حكام خود مى رساندند و انتقام او را مى گرفتند! یا امیرالمؤ منین ! من مسافرتهایى به كشور چین داشتم ، در یكى از سفرهایم كه رفته بودم ، آن جا، پادشاهى داشت كه قوه شنوایى اش را از دست داده بود. دیدم سخت گریه مى كند و وزیرانش او را دلدارى مى دادند و مى گفتند: چشمانت گریان مباد! چرا گریه مى كنى ؟ گفت : من براى از دست دادن شنوایى ام گریه نمى كنم بلكه به آن علت گریه مى كنم كه مبادا مظلومى در پیشگاه من دادخواهى كند و من صداى او را نشنوم . سپس گفت : بدانید اگر گوشم را از دست داده ام ، چشمم كه كور نیست بین مردم جار بكشید كه كسى حق ندارد لباس سرخ بپوشد مگر آن كه بر او ظلم شده باشد. آنگاه صبح و عصر بر مركبى سوار مى شد تا شاید مظلومى را ببیند و براى او دادخواهى كند. اى امیرالمؤ منین ، این پادشاه گرچه مشرك به خدا بوده است ولى به مشركین این قدر محبت داشت و به بقاى سلطنتش علاقه مند بود. اما تو كه به خدا ایمان دارى و پسر عموى رسول خدا صلى اللّه علیه و اله هستى نباید به مسلمانان علاقه مند و مهربان باشى ؟ تو مال جمع نمى كنى مگر براى یكى از این سه مقصود: اگر بگویى براى پسرم جمع آورى مى كنم ، خداوند طفل خردسال را براى تو عبرت قرار داده است ، وقتى كه از شكم مادر متولد مى شود هیچ مالى در روى زمین از آن او نیست ، زیرا هیچ مال و ثروتى نیست مگر دست آزمندى روى آن است ، اما همواره لطف خداوند شامل حال این كودك مى گردد تا بزرگ مى شود و مردم او را بزرگ مى شمارند. و این تو نیستى كه به او عطا مى كنى بلكه خداست كه به هر كه خواهد عطا مى كند. و اگر بگویى كه مال را جمع مى كنم تا بدان وسیله پایه هاى حكومتم را محكم كنم . خداوند پیشینیان را عبرت تو قرار داده است كه اندوخته زر و سیم و سربازان و سلاح و مركبها، ایشان را بى نیاز نساخت و تو و دیگر فرزندان پدرت را، مال و ملك اندك و ناتوانى ، زیانى ترساند تا آنچه خدا خواسته بود انجام گرفت . و اگر بگویى مال را براى رسیدن به مقام والاتر از مقام فعلى خود جمع آورى مى كنى ، بدان كه یا امیرالمؤ منین ، هیچ مقامى بالاتر از مقام فعلى تو نیست مگر آن مقامى كه با عمل صالح به دست مى آید. آیا تو كسى را كه نافرمانى كرده است به بدتر از كشتن مجازات مى كنى ؟ گفت : نه . گفت : پس چه مى كنى با سلطنتى كه خداوند آن را تو عطا كرده است و با پادشاهى دنیا كه هم اكنون در اختیار دارى در حالى كه خداى تعالى كسانى را كه نافرمانى او را كنند، مجازات به قتل نمى كند بلكه با خلود در عذاب آتش دوزخ كیفر مى كند و او خدایى است كه از عقیده قلبى و باطن اعضا و جوارح تو آگاه است پس جواب خدا را چه مى دهى ؟ وقتى كه پادشاه حق مبین ، سلطنت دنیا را از دست تو بگیرد و تو را به پاى حساب بخواند. آیا از آنچه در اختیار دارى یعنى چیزهایى كه از ملك دنیا سخت به آنها علاقه مندى در پیشگاه خدا تو را بى نیاز مى گرداند؟
پس منصور بسختى گریست ، حق نالید و فغان برآورد و گفت : كاش خدا مرا نیافریده بود من نبودم ! سپس گفت : چه چاره اى دارم در این امانتى كه به من سپرده اند در حالى كه از مردم جز جدایت نمى بینم ؟ گفت : اى امیرالمؤ منین ! بر تو باد پیروى كردن از رهبران و راهنمایان برجسته گفت : آنها چه كسانى هستند؟ گفت : دانشمندان ، منصور گفت : به دنبال آنها رفتم ولى آنان از من فرار كردند. گفت : آنها زا تو فرار كرده اند تا مباد آنها را به راه و روش خود وادارى ، آنان از كارگزارانت بیمناك بوده اند. تو در خانه ات را بگشا و دربانانت را كم كردن و انتقام مظلوم را از ظالم بستان و راه ظالم را ببند و اموال حلال و پاك را در اختیار بگیر و آنها را به عدالت و حق تقسیم كن ، من ضمانت مى كنم آنهایى كه از تو فرار كرده اند نزد تو بیایند و در راه خیر و صلاح تو و رعیت یارى ات دهند. منصور گفت : خدایا، مرا موفق بدار تا آنچه را كه این امرد گفت به كار بندم .
موذنان آمدند بر او سلام دادند و نماز بپا شد، منصور از خانه بیرون آمد و با مردم نماز گزارد. سپس به پاسدارش گفت : آن مرد را بیاور كه اگر نیاورى گردنت را مى زنم و بر او سخت خشم گرفت كه مبادا پیدا نشود! آن پاسدار در پى آن مرد بیرون شد، همین طور كه مى گشت ناگهان دید در گوشه اى نماز مى خواند. نشست تا نمازش را تمام كرد، آنگاه گفت : اى مرد، آیا از خدا نمى ترسى ؟ گفت : چرا مى ترسم . گفت : آیا منصور را نمى شناسى ؟ گفت : چرا مى شناسم . گفت : پس با هم نزد امیر برویم كه او سوگند یاد كرده است اگر تو را نزد او نبرم مرا بكشد. گفت : رفتن من نزد او غیر ممكن است . فرستاده منصور گفت : مرا مى كشد. گفت : نه ، تو را نمى كشد. پرسید: چگونه ؟ گفت : خواندن مى دانى ؟ جواب داد: خیر. پس آن مرد از داخل توشه دانى كه همراه داشت ، كاغذ سفیدى درآورد كه در آن چیزى نوشته نشده بود، روبه فرستاده منصور كرد و گفت : این را بگیر و داخل جامه ات بگذار كه دعاى فرج است . پرسید: دعاى فرج چیست ؟ گفت : نصیب كسى نمى شود مگر شهیدان . فرستاده منصور گفت : خدا تو را بیامرزد، تو به من احسان كردى ! اگر صلاح مى دانى بگو ببینم این دعا چیست و چه فضیلتى دارد؟ گفت : هر كه صبح و شام آن را بخواند، گناهانش بریزد و همیشه شادمان باشد و خطاهایش از بین برود و دعایش مستجاب گردد و روزى اش ‍ فراخ شود و به آرزویش برسد و بر دشمنش پیروز گردد و در نزد خدا از جمله صدیقان به حساب آید و شهید از دنیا برود.
دعا این است :
(( اللهم كم لطفت فى عظمتك دون اللطفاء، و علوت بعظمتك على العظماء و علمت ما تحت ارضك كعلمك بما فوق عرشك و كانت وساوس ‍ الصدور كالعلانیة عندك ، و علانیة القول كالسر فى علمك و انقاد كل شى لعظمتك ، و خضع كل ذى سلطان لسلطانك ، و صار امر الدنیا و الا خرة كله لك و بیدك ، اجعل لى من كل هم امسیت فیه فرجا و مخرجا، اللهم ان عفوك عن ذنوبى و تجاوزك عن خطیئتى و سترك على قبیح عملى اءطمعنى ان اءسالك ما لا استوجبه مما قصرت فیه ، ادعوك آمنا، و اسالك مستاءنسا، و انك المحسن الى و انى المسیى ء الى نفس فیما بینى و بینك ، تتودد الى و اتبغض الیك (بالمعاصى )، لكن الثقة بك حملتنى على الجراءة علیك ، فعد بفضلك و احسانك على انك انت التواب الرحیم . ))
فرستاده منصور مى گوید: آن را گرفتم و داخل جامه ام نهادم و آنگاه هیچ گرفتارى جز امیرالمؤ منین نداشتم ، به نزد او وارد شدم و سلام دادم ، سرش ‍ را بلند كرد و نگاهى به من كرد، لبخندى زد و گفت : واى بر تو، خوب جادو مى كنى ؟ گفتم : نه به خدا قسم یا امیرالمؤ منین ! سپس داستان خودم را با آن پیرمرد نقل كردم ، گفت : آن ورقه اى را كه به تو داد، بده ببینم ، ورقه را دادم ، نگاهى به آن انداخت و بعد شروع به گریه كرد و گفت : تو نجات یافتى و دستور داد از روى آن نوشتند و به من ده هزار درهم داد و پرسید: آیا او را مى شناسى ؟ گفتم : خیر. گفت : ممكن است : خضر علیه السلام باشد.
این بود آخرین سخن در باب امر به معروف و نهى از منكر از كتاب (( محجة البیضاء فى تهذیب الاحیاء، )) و به دنبال آن ، اگر خدا بخواهد، بخش اخلاق نبوت خواهد آمد.

باب چهارم : امر به معروف و نهى از منكر فرمانروایان و پادشاهان

مراتب امر به معروف را بیان كردیم و گفتیم كه مرتبه اولش ، تعریف و دومش ‍ موعظه و مرتبه سوم تندى و خشونت و مرتبه چهارم آن جلوگیرى با زور و جبر و وادار كردن بر حق و صواب به وسیله زدن و مجازات است . در مورد پادشاهان از تمام آن مراتب دو مرتبه اول یعنى تعریف و موعظه جایز است . اما جلوگیرى از اعمال پادشاه از روى قهر، براى افراد رعیت امكان ندارد، زیرا باعث آشوب و بلوا مى شود و پى آمد آن به مراتب بدتر از آن منكر خواهد بود. اما تندى در گفتار، مثل گفتن ((اى ستمگر)) ((اى كه از خدا نمى ترسى )) و نظایر آن ، اگر باعث به وجود آمدن آشوبى مى گردد كه از خود او تجاوز كرده و به دیگران هم برسد، جایز نیست ولى اگر جز بر خویشتن بیمى ندارد، جایز بلكه مستحب است ؛ زیرا روش پیشینیان چنین بوده كه خود را در معرض خطرها قرار دهند و به طور آشكار نهى از منكر كنند بدون اعتنا به ریخته شدن خونشان و ابتلاى به انواع شكنجه ها براى آن كه مى دانستند این ، خود شهادت در راه خداست .
(( الحمدللّه اولا و آخرا. ))
برگرفته از ترجمه كتاب المحجة البیضاء فی تهذیب الاحیاء
منبع: www.tarbiat.org

مقدمه

(( بسم اللّه الرحمن الرحیم ))
سپاس خداوندى را كه هیچ كتابى را نتوان گشود جز به ستایش او و نعمتها را نتوان طلبید مگر به وسیله كرم ، بزرگوارى و بخشندگى وى .
درود بر سرور پیامبران حضرت محمّد صلى اللّه علیه و اله فرستاده و بنده خدا و بعد از او بر خاندان پاك و پاكیزه اش باد.
بارى ، امر به معروف و نهى از منكر بزرگترین محور دین و مساءله مهمى است كه براى آن ، خداوند تمام پیامبران را برانگیخت . چنانكه اگر بساط امر به معروف و نهى از منكر بر چیده و از نظر عملى و علمى مهمل گذارده شده بود، نبوت بیهوده مى گشت و دیانت نابود مى شود، سستى و گمراهى و جهل و فساد همه را فرا مى گرفت ، كج اندیشى فراگیر مى شد و شهرها ویران و مردمان هلاك مى گشتند و هر چند آن واقعه اى كه از آن بیم داریم ، واقع مى شد اما چه بسا مردم تا روز قیامت از هلاك خود آگاه نمى شدند، بنابراین ؛ ععع انا للّه و انا الیه راجعون ، )) زیرا از نظر علمى و علمى آثار این محور نابود شده و حقیقت و نشانه اش محو گردیده و نیرنگ آدمیان بر دلها چیره شده و مراقبت خداوند از دلها رخت بربسته و مردم در پیروى از مردم از هوى و هوس همچون چهارپایان افسار گسیخته شده اند و مؤ من راستین كه ملامت كننده اى او را از راه خدا باز ندارد، در پهناى گیتى كمیاب گشته است . پس هر كه در جبران این سستى و پر كردن این شكاف تلاش ‍ كند، یا در عمل عهده دار آن شود و یا اقدام در اجراى آن كند، با این هدف كه این سنت از میان رفته را بازسازى كند و بر آن اهتمام بورزد و در راه زنده كردن آن دامن همت بر كمر زند، چنین شخصى از میان مردم براى احیاى سنتى كه سرانجام روزگار به نابودى آن انجامیده ، از خود گذشتگى كرده و مصمم به تقربى شده كه تمام مراتب قرب در برابر آن ناچیز است ، و اكنون ما آگاهى و اطلاع از آن را در چهار باب شرح مى دهیم :
باب اول در وجوب و فضیلت امر به معروف و نهى از منكر.
باب دوم در اركان و شرایط امر به معروف و نهى از منكر.
باب سوم در موارد انجام آن و بیان منكراتى كه عادت معمول شده است .
باب چهارم در امر به معروف و نهى از منكر فرمانروایان .
باب اول : در وجوب و فضیلت امر به معروف و نهى از منكر و نكوهش ترك آنها
دلیل به این مطلب ، بعد از اجماع امت اسلامى و عنایت عقلهاى سالم بر آن ، آیات و اخبار و آثار وارد شده است .
اما آیات ، قول خداى تعالى : (( و لتكن منكم امة یدعون الى الخیر و یاءمرون بالمعروف و ینهون عن المنكر و اولئك هم المفلحون . )) در آیه فوق به طور وضوح ، وجوب آمده است ، زیرا كلمه (( ((والتكن )) )) امر است و ظاهر امر ایجاب است و در این آیه توضیحى است مبنى بر این كه رستگارى منوط بر آن است ، زیرا به طور حصر بیان كرده و فرموده است : (( و اولئك هم المفلحون . )) و نیز در آیه آمده است كه این عمل واجب كفایى است نه واجب عینى ، زیرا وقتى كه گروهى اقدام كردند، از دیگران ساقط مى گردد، چون نفرموده است كه همگى امر به معروف كنید، بلكه فرموده است : ((باید جمعى از میان شما دعوت به نیكى كنند.)) بنابراین هرگاه یك فرد و یا جمعى اقدام كنند، تكلیف از دیگران برداشته شده و رستگارى از آن كسانى خواهد بود كه امر به معروف كرده اند ولى اگر تمام مردم از آن خوددارى كنند ناگزیر گناه متوجه تمام كسانى است كه توانایى انجام آن را داشته اند.
خداى تعالى فرموده است : (( لیسوا سواء من اهل الكتاب امة قائمة یتلون آیات اللّه آباء اللیل و هم یسجدون ، یؤ منون باللّه و الیوم الا خر و یاءمرون بالمعروف و ینهون عن المنكر و یسارعون فى الخیرات و اولئك من الصالحین .
در این آیه خداى متعال صالح بودن آنان را به صرف داشتن ایمان به خدا و روز واپسین گواهى نكرده است ، بلكه امر به معروف و نهى از منكر را نیز بر آن افزوده است .
خداى تعالى فرموده است : (( و المؤ منون و المؤ منات بعضهم اولیاء بعض یاءمرون بالمعروف و ینهون عن المنكر و یقیمون الصلوة . )) مؤ منان را به انجام امر به معروف وصف كرده است . پس كسى كه امر به معروف را ترك كند از جمع مؤ منان توصیف شده در این آیه خارج است .
خداى تعالى فرموده است : (( لعن الذین كفروا من بنى اسرائیل على لسان داوود و عیسى بن مریم ذلك بما عصوا و كانوا یعتدون ، كانوا لا یتناهون عن منكر فعلوه لبئس ما كانوا یفعلون . ))
این نهایت سرزنش است ، زیرا آنان را به علت ترك ((نهى از منكر)) سزاوار لعن و نفرین دانسته است .
و خداى تعالى فرموده است : (( كنتم خیر امة اخرجت للناس تاءمرون بالمعروف و تنهون عن المنكر. ))
این سخن دلیل بر فضیلت امر به معروف است ، زیرا بیانگر آن است كه ایشان بدان وسیله بهترین امت بودند.
و خداى تعالى فرماید: ععع فلما نسوا ما ذكروا انجینا الذین ینهون عن السوء و اخذنا الذین ظلموا بعذاب بئیس بما كانوا یفسقون . ))
به این ترتیب بیان كرده است كه ایشان به دلیل نهى از بدى نجات یافتند. و این خود نیز دلیل بر وجوب (نهى از منكر) است .
خداى تعالى فرموده است : (( الذین ان مكناهم فى الارض اقاموا الصلوة و آتوا الزكوة و امروا بالمعروف و نهوا عن المنكر. ))
در این آیه خداى متعال ، امر به معروف و نهى از منكر را در شمار صفات نیكان و مؤ منان ، با نماز و زكات برابر كرده است .
خداى تعالى فرماید: (( تعاونوا على البر و التقوى و لا تعاونوا على الاثم و العدوان .))
این دستور قاطعى است ، و معناى تعاون ، واداشتن دیگران به یارى رساندن به امر خیر و هموار كردن راه خیر و مسدود كردن راه هاى شر و تجاوز، در حد امكان است .
خداى تعالى فرموده است : (( لولا ینهیهم الربانیون و الاحبار عن قولهم الاثم و اكلهم السحت لبئس ما كانوا یصنعون . )) خداوند در این آیه بیان كرده است كه آنان به دلیل ترك نهى از منكر، گناه كرده اند.
خداى تعالى فرموده : (( فلو كان من القرون من قبلكم اولوا بقیة ینهون عن الفساد فى الارض الا قلیلا ممن انجینا... ))
در این آیه خداوند بیان داشته است كه همه آنان را، به جز اندكى كه از فساد در روى زمین جلوگیرى مى كردند، هلاك كرده است .
و خداى تعالى فرموده است : (( یا ایها الذین آمنوا كونوا قوامین بالقسط شهداء للّه و لو على انفسكم اوالوالدین و الاقربین . ))
این مطلب همان امر به معروف به پدر و مادر و خویشاوندان است .
خداى تعالى فرماید: (( لا خیر فى كثیر من نجویهم الا من امر بصدقة او معروف او اصلاح بین الناس و من یفعل ذلك ابتغاء مرضات اللّه فسوف نؤ تیه اجرا عظیما. ))
و خداى تعالى فرموده است : (( و ان طائفتان من المؤ منین اقتتلوا فاصلحوا بینهما...))
اصلاح همان جلوگیرى از تجاوز و بازگرداندن به طاعت خداست ، و اگر متجاوز برنگشت ، خداوند دستور به مبارزه با او را داده و فرموده است : (( فقاتلوا التى تبغى حتى تفیى ء الى امر اللّه . ))
و این همان نهى از منكر است .
اما اخبار: از پیامبر صلى اللّه علیه و اله نقل شده كه فرمود: ((هیچ گروهى نیستند كه مرتكب گناهى شوند و در میان ایشان كسى باشد كه بتواند آنها را نهى از منكر كند و نكند، مگر این كه بزودى خداوند همه آنها را به عذابى از جانب خود گرفتار مى سازد.))
از ابوثعلبه خشنى نقل كرده اند كه وى از رسول خدا صلى اللّه علیه و اله درباره تفسیر این آیه مباركه پرسید: (( ((لا یضركم من ضل اذا اهتدیتم .)) ))
پیامبر صلى اللّه علیه و اله مى فرماید: ((اى ابوثعلبه ، امر به معروف و نهى از منكر كن و هرگاه دیدى كه مردم به دنبال حرص و آز هستند و از هواى نفس ‍ پیروى مى كنند و دنیا را برگزیده اند و هر صاحب نظرى ، فریفته نظر خویش ‍ است ، مواظب خودت باش و توده مردم را رها كن ، زیرا در پى شما آشوبهایى مانند پاره هاى تیره شب است ، كسى كه در آن اوقات به دست آویزى همچون دست آویز شما چنگ زند، اجر و مزد پنجاه تن از شما را دارد. گفتند: یا رسول اللّه ، آیا اجر پنجاه تن از آن مردم را؟ فرمود: بلكه از شما را كه نیكوكارى را یارى مى كند در حالى كه آنها نمى كنند.))
از ابن مسعود درباره تفسیر این آیه پرسیدند، او گفت : اینك زمان تفسیر آن نیست ، امروز متن آیه قابل قبول است و لیكن نزدیك است كه زمان تفسیر آن فرا رسد؛ آن وقت شما امر به معروف مى كنید، با شما چنین و چنان عمل مى كنند و سخن مى گویید، كسى از شما نمى پذیرد، در آن زمان است كه ((باید به خود بپردازید و هنگامى كه شما هدایت یافتید، گمراهى كسانى كه گمراه شده اند به شما زیانى نمى رساند.))
رسول خدا صلى اللّه علیه و اله فرمود: ((باید امر به معروف و نهى از منكر كنید اگر نه خداوند بدكاران شما را به شما مسلط مى كند و از آن پس نیكان شما هر چه دعا مى كنند، مستجاب نمى شود.)) مقصود این است كه هیبت و شكوه آنان در نظر اشرار از بین مى رود در نتیجه اهمیتى به آنها نمى دهند و از آنها نمى ترسند.
پیامبر صلى اللّه علیه و اله فرمود: ((اى مردم ! خداى تعالى مى فرماید: اى مردم ! باید امر به معروف و نهى از منكر كنید، پیش از آن كه دعا كنید و مستجاب نشود.))
آن حضرت مى فرماید: ((كارهاى نیك در برابر جهاد در راه خدا به قدر آب دهان انداختن در دریایى ژرف است ، و تمام اعمال نیكو و جهاد در راه خدا در برابر امر به معروف و نهى از منكر بیش از آب دهان در برابر اقیانوسى ژرف نمى باشد.))
پیامبر صلى اللّه علیه و اله فرمود: ((همانا خداى تعالى از بنده مى پرسد: چه باعث شد كه منكر را دیدى و نهى از منكر نكردى ؟ هرگاه خداوند دلیلى را به بنده اش تلقین كند، مى گوید: پروردگارا! به تو اعتماد ورزیدم و از مردم فاصله گرفتم .))
آن حضرت فرمود: ((مبادا میان معابر و بر رهگذرها بنشینید، گفتند: ما ناگزیر از نشستنیم ، زیرا رهگذرها انجمن ماست و در آنجاها گفتگو مى كنیم . فرمود: اگر نمى خواهید این مكانها را ترك كنید پس حق آن را ادا كنید، عرض كردند: حق راه چیست ؟ فرمود: چشم پوشیدن (از نامحرم ) و آزار نرساندن (به مردم ) و جواب سلام (دیگران ) را دادن و امر به معروف و نهى از منكر.)) پیامبر صلى اللّه علیه و اله فرمود: ((تمام سخنان فرزند آدم به زیان اوست نه به سود او، جز امر به معروف یا نهى از منكر و ذكر خدا.))
آن حضرت فرمود: ((همانا خداوند خواص را به واسطه گناهان عامه مردم عذاب نمى كند مگر این كه منكرى بین آنها ظاهر شود در حالى كه خواص ‍ مى توانند نهى از منكر بكنند ولى نكنند.))
ابوامامه باهلى از پیامبر صلى اللّه علیه و اله نقل كرده است كه فرمود: ((چگونه خواهید بود وقتى كه زنان شما سركشى كنند و جوانانتان فاسق شوند و شما جهاد را ترك كنید؟ عرض كردند: یا رسول اللّه ، آیا چنین چیزى شدنى است ؟ فرمود: آرى ، به خدایى كه جان من در اختیار اوست بدتر از آن خواهد شد، پرسیدند: یا رسول اللّه ، بدتر از آن چیست ؟ فرمود: چگونه خواهید بود وقتى كه امر به معروف و نهى از منكر نكنید؟ عرض كردند: یا رسول اللّه ، مگر چنان چیزى مى شود؟ فرمود: آرى ، قسم به آن جان من در دست اوست ، بدتر از آن خواهد شد، عرض كردند: بدتر از آن چیست ؟ فرمود: چگونه خواهید بود وقتى كه معروف را منكر و منكر را معروف ببینید؟ گفتند: یا رسول اللّه آیا چنین چیزى ممكن است ؟ فرمود: آرى سوگند به آن كه جان من در اختیار اوست بدتر از آن خواهد شد، گفتند: بدتر از آن چیست ؟ فرمود: چگونه خواهد بود وقتى كه امر به منكر و نهى از معروف كنید، گفتند: یا رسول اللّه ، آیا چنین چیزى مى شود؟ فرمود: آرى قسم به خدایى كه جان من در دست اوست ، بدتر از آن هم خواهد شد، خداى تعالى مى فرماید: به ذات مقدسم سوگند خورده ام آنان را به آشوبى گرفتار سازم كه شخص بردبار هم سرگردان بماند.))
عكرمه از ابن عباس نقل كرده كه گفت : ((رسول خدا صلى اللّه علیه و اله فرموده : مبادا نزد مردى بایستید كه مظلومى را مى كشد، زیرا لعنت خدا بر كسى نازل مى شود كه در آن وقت حاضر باشد و از او دفاع نكند.))
رسول خدا صلى اللّه علیه و اله فرمود: ((سزاوار نیست براى كسى كه در جایى شاهد حقى باشد مگر این كه آن حق را بازگو كند زیرا گفتن حق نه باعث جلو آمدن اجل او مى شود و نه هرگز او را از روزى حتمى خود محروم مى سازد.))
این دو حدیث دلیل آن است كه ورود به خانه هاى ظالمان و فاسقان جایز نیست و حضور در جاهایى كه منكر را در آنها مى بیند و توان از بین بردن آن را ندارد روا نمى باشد، زیرا فرموده است بر كسى كه در این قبیل جاها حاضر باشد لعنت خدا نازل مى شود، و مشاهده منكر در جایى كه نیازى به رفتن وى نبوده ، با این بهانه كه قدرت جلوگیرى نداشته جایز نیست ، از این رو جمعى از گذشتگان گوشه گیرى را برگزیدند به آن دلیل كه منكر را در بازارها و جشنها و انجمن ها مى دیدند در حالى كه نمى توانستند جلوگیرى كنند و این امر خود دورى از مردم را مى طلبید.
ابن مسعود مى گوید: رسول خدا صلى اللّه علیه و اله فرمود: ((خداوند هیچ پیامبرى را مبعوث نكرده مگر آن كه یارانى داشته است ، آن پیامبر تا وقتى كه خدا مى خواست بین ایشان مى ماند و در میان آنها به كتاب خدا و فرمان او عمل مى كرد، تا خداوند پیامبرش را از دنیا مى برد، آن یاران به كتاب خدا و فرمان او و سنت پیامبرش عمل مى كردند و چون آنان منقرض مى شدند، پس از آنها گروهى بالاى منبرها مى رفتند آنچه مى دانستند مى گفتند و آنچه را بد مى دانستند خود عمل مى كردند، پس هرگاه چنان زمانى را درك كردید، بر هر مؤ منى لازم است كه با دستش جهاد و مبارزه كند، اگر نتوانست با زبانش و اگر با زبان هم نتوانست پس به قلبش (ناراحت شود)؛ اسلام چیزى جز این نیست .))
ابن مسعود مى گوید: مردم روستایى مرتكب گناه مى شدند و چهار نفر بودند كه نهى از منكر مى كردند یكى از آنها به پا خاست و گفت : شما چنین و چنان مى كنید و شروع كرد به نهى از منكر و بازگو كردن عمل زشتى كه مرتكب مى شدند و آنها جواد رد مى دادند و از كارهاى خود دست بر نمى داشتند، در نتیجه یكدیگر را دشنام مى دادند، و او به مبارزه با آنها برخاست و آنها بر او غالب شدند.
پس كناره گیرى كرد و گفت : خدایا! من آنها را نهى از منكر كردم اطاعت نكردند، دشنام دادم ، آنها هم مرا دشنام دادند با آنها جنگیدم بر من غالب شدند، آنگاه به راه خود رفت ، سپس دیگرى قیام كرد و آنها را نهى از منكر نمود، اطاعت نكردند، پس به آنها دشنام داد، آنها نیز او را دشنام دادند، در نتیجه گوشه گیرى كرد و گفت : خدایا! من آنها را نهى از منكر كردم ، اطاعت نكردند و دشنام دادم ، آنها نیز مرا دشنام دادند و اگر با ایشان مى جنگیدم بر من غالب مى شدند، آنگاه سومین نفر قیام كرد و آنها را نهى از منكر نمود و آنها اطاعت نكردند و او از ایشان كناره گرفت و گفت : پروردگارا! من آنها را نهى از منكر كردم ولى آنها از من اطاعت نكردند و اگر دشنام مى دادم ، آنها نیز به من دشنام مى دادند و اگر مبارزه مى كردم بر من غالب مى شدند و بعد به راه خود رفت ، سپس چهارمى قیام كرد و گفت : خداوندا! اگر من آنها را نهى از منكر مى كردم نافرمانى مى كردند و اگر دشنام مى دادم ، دشنام مى دادند و اگر با آنها مى جنگیدم بر من غالب بودند و بعد رفت . ابن مسعود مى گوید: از میان شما نظیر این چهارمین نفر، با وجود این كه مقام او پست تر از همه بود، نیز كم است !
ابن عباس مى گوید: ((به رسول خدا عرض شد: آیا مردم قریه اى كه در میان آنها افراد صالح وجود دارند، هلاك مى شوند؟ فرمود: آرى ، گفتند: چرا یا رسول اللّه ؟ فرمود: به دلیل این كه گنهكاران را مى بینند و در برابر نافرمانیهاى خداى عزوجل ساكت مى مانند.))

فصل :

مى گویم :
از طریق خاصه (شیعه ) روایتى از امام باقر علیه السلام در كافى آمده است كه مى فرماید: ((در آخر الزمان گروهى مورد اطاعت دیگرانند كه در میان آنها عده اى نوخاستگان نادان ریا مى ورزند و به زهد و عبادت خودنمایى مى كنند. امر به معروف و نهى از منكر را واجب نمى دانند مگر وقتى كه ایمن از ضرر باشند و براى یافتن راه هاى جواز و بهانه در پى لغزشها و عمل نادرست دانشمندان هستند. تا وقتى كه به نماز و روزه رو مى آورند كه به جان و مالشان صدمه اى نزند و اگر نماز به فعالیتهاى مالى و بدنى آنها ضرر داشته باشد به یقین آن را ترك مى گویند همان طور كه بالاترین و ارزنده ترین واجبات را ترك كرده اند، زیرا امر به معروف و نهى از منكر واجب بزرگى است كه بدان وسیله تمام واجبات انجام مى گیرد، آن وقت است كه خشم خداى تعالى بر ایشان كامل مى شود و عذابش همه را فرا مى گیرد و در نتیجه نیكان ، در سراى تبهكاران و خردسالان ، در خانه بزرگسالان از بین مى روند.
براستى كه امر به معروف و نهى از منكر راه پیامبران و روش صالحان است واجبى است بزرگ كه بدان وسیله تمام واجبات به پا داشته مى شود و راه هاى دین از بدعتها و انحرافها ایمن مى گردد و كسبها حلال مى شود و حقوق مردم بازگردانده مى شود و زمین آباد مى گردد و از ستمگران انتقام گرفته مى شود و امور دین و دنیا راست مى گردد. بنابراین با دلهایتان نهى از منكر كنید و با زبانتان بگویید و به پیشانى (بدكاران ) بزنید و در راه خدا از ملامت ملامتگران نترسید. اگر پند گرفتند و به راه حق بازگشتند، ایرادى بر ایشان نیست ، ((بلكه ایراد و مجازات بر كسانى است كه به مردم ستم مى كنند و در زمین به ناحق ظلم روا مى دارند، براى آنها عذاب دردناكى است .))و اگر پند نگرفتند و به راه حق بازنگشتند به تن خود با ایشان مبارزه كنید و با قلبتان از آنها خشمگین باشید. (اما) در پى قدرت و جستجوى ثروت و براى پیروزى بر ایشان ، بر آنان ستم روا مدارید تا تسلیم فرمان خدا شوند و در خط طاعت در آیند. خداى تعالى به حضرت شعیب پیامبر صلى اللّه علیه و اله وحى كرد كه صد هزار از قوم تو را هلاك مى كنم ؛ چهل هزار از بدكاران و شصت هزار از نیكان ایشان را، شعیب علیه السلام عرض كرد: پروردگارا! این گروه بدكاران به جاى خود، اما نیكان را چرا؟ خداى تعالى خطاب فرمود: چون ایشان گنهكاران را به حال خود گذاشتند و آنان را از كار زشتشان باز نداشتند و به سبب خشم من خشمگین نشدند.))
از امام صادق علیه السلام است كه فرمود: ((قداست ندارد آن امتى كه در میان آنها حق ضعیف از قوى بدون نگرانى و رنج باز ستانده نشود.))
از ابوالحسن علیه السلام نقل شده است كه فرمود: ((یا باید امر به معروف و نهى از منكر كنید و یا آن كه بدهاى شما بر شما گمارده مى شوند، پس ‍ نیكان شما دعا مى كنند و دعایشان مستجاب نمى گردد.))
از امام باقر و امام صادق علیهم السلام نقل شده است : ((واى بر گروهى كه اطاعت خدا را در امر به معروف و نهى از منكر نمى كنند.))
از امام باقر علیه السلام است كه فرمود: ((بد مردمانى هستند آن مردمى كه امر به معروف و نهى از منكر را عیب مى دانند.))
از امیرالمؤ منین علیه السلام نقل شده است كه حمد و ثناى خدا را به جا آورد و گفت : ((بارى كسانى كه پیش از شما بودند، به سبب گناهانى كه مرتكب مى شدند و عالمان دینى و دانشمندان مسیحى آنان را نهى از منكر نكردند، هلاك شدند و چون در گناهان خود پایدار ماندند و علماى دینى و دانشمندان آنان را از آن رفتار منع نكردند، عذابها بر ایشان فرو ریخت . بنابراین شما امر به معروف و نهى از منكر كنید و بدانید كه امر به معروف و نهى از منكر هرگز اجل را نزدیك و روزى را قطع نمى كند، زیرا آنچه خداوند مقرر فرموده همچون قطره اى باران از آسمان به زمین فرود مى آید و به هر كسى به مقدار زیاد یا كم كه خدا مقدر كرده است ، مى رسد، پس اگر به كسى از شما مصیبتى در خانواده یا مال و یا جانتان رسید یا آن كه از برادر مسلمانى درباره خانواده یا مال و یا جانتان خشونتى دیدید، نباید نسبت به او برآشفته شوید، زیرا كه فرد مسلمان تا وقتى كه مرتكب عمل پستى نشده از خیانت دور است ؛ عملى كه هرگاه بین مردم فاش شود شرم مى كند و فرومایگان اصرار به نشر آنها دارند مانند قمارباز برنده اى كه در نخستین موفقیت از تیر بازیش انتظار جلب منفعت و دفع ضرر دارد، همچنین شخص مسلمانى كه از خیانت دور است ، از خداى تعالى یكى از دو نیكى را انتظار دارد؛ یا دعوت حق را لبیك مى گوید كه آنچه نزد خداست براى او بهتر است و یا روزى خدا را مى خواهید براى این كه داراى خانواده و ثروت شود و دیانت و شخصیت داشته باشد، زیرا مال و اولاد زراعت دنیا و عمل صالح زراعت آخرت است و گاهى خداوند هر دوى آنها را براى مردمانى فراهم مى آورد.))
از امام صادق علیه السلام نقل شده است كه فرمود: ((خداوند دو فرشته به سوى مردم شهرى ، فرستاد تا آن شهر را بر سر مردمش خراب كنند، وقتى كه فرشتگان به آن شهر رسیدند، مردى را در حال دعا و تضرع دیدند، یكى از فرشتگان به رفیقش گفت : آیا این شخص را نمى بینى كه دعا مى كند؟ او گفت : مى بینم ، اما دستور پروردگارم اجرا مى كنم . آن فرشته گفت : اما من دست به كارى نمى زنم بلكه نزد پروردگارم بر مى گردم . و به درگاه خداوند بازگشت و عرض كرد: پروردگارا! من به آن شهر رسیدم و فلان بنده تو را دیدم كه به درگاه تو دعا مى كند و مى نالد. خداوند فرمود: برو و دستورى را كه داده بودم اجرا كن ، زیرا او مردى است كه هرگز چهره اش را به سبب معصیت من درهم نكشیده است .))
از آن حضرت نقل شده است كه ((مردى از قبیله خثعم نزد رسول خدا صلى اللّه علیه و اله آمد و عرض كرد: یا رسول اللّه ، بالاترین چیز در اسلام چیست ؟ فرمود: ایمان به خدا عرض كرد: پس از ایمان چیست ؟ فرمود: صله رحم ، گفت : بعد از آن چیست ؟ فرمود: امر به معروف و نهى از منكر، آن مرد پرسید: حال كدام عمل نزد مبغوض تر است ؟ فرمود: شرك به خدا، عرض كرد: بعد از آن چیست ؟ فرمود: قطع رحم ، عرض كرد: بعد از قطع رحم ، چیست ؟ فرمود: امر به معروف و نهى از منكر.))
از آن حضرت است كه مى گوید: ((امیرالمؤ منین علیه السلام فرموده است : رسول خدا صلى اللّه علیه و اله به ما امر فرمود تا با گنهكاران با چهره درهم كشیده برخورد كنیم .))
از آن حضرت نقل شده است كه فرمود: ((امر به معروف و نهى از منكر دو مخلوق از آفریده هاى خدایند؛ هر كس آنها را یارى كند، خداوند او را عزیز گرداند و هر كه آنها را خوار كند، خداوند او را خوار سازد.))
از آن حضرت نقل شده است : ((كه هرگاه بر جمعى مى گذشت كه با هم در ستیز بودند، از آنها نمى گذشت مگر آن كه سه مرتبه با صداى بلند مى فرمود: از خدا بترسید.))
از ابوالحسن الرضا علیه السلام است كه فرمود: ((رسول خدا صلى اللّه علیه و اله مى فرمود: هرگاه امتم امر به معروف و نهى از منكر را به یكدیگر واگذارند باید به خداوند اعلام جنگ كنند.))
از امام صادق علیه السلام نقل شده است كه مى گوید: پیامبر صلى اللّه علیه و اله فرمود: چگونه خواهید بود زمانى كه زنان شما فاسد و جوانان شما فاسق شوند و امر به معروف و نهى از منكر نكنید؟ عرض شد: یا رسول اللّه ، آیا چنین زمانى خواهد بود؟ فرمود: آرى ، و بدتر از آن هم خواهد شد، چگونه خواهید بود وقتى كه امر به منكر كند و نهى از معروف ؟ گفتند: یا رسول اللّه ، آیا چنین چیزى خواهد شد؟ فرمود: آرى ، و بدتر از آن هم خواهد شد، چگونه خواهید بود وقتى كه منكر را معروف و معروف را منكر ببینید.))
از پیامبر صلى اللّه علیه و اله نقل شده است : ((همانا خداوند مؤ من ضعیف بى دین را دشمن مى دارد، عرض شد: مؤ منى كه بى دین باشد، چگونه مؤ من است ؟ فرمود: آن كه نهى از منكر نمى كند.))
در كتاب تهذیب از امام صادق علیه السلام نقل شده است ، به گروهى از یارانش فرمود: ((بر من لازم است كه بى گناهان شما را به جرم مبتلایانتان مؤ اخذه كنم ، چگونه بر من لازم نباشد در حالى كه شما از زشتكارى كسى مطلع مى شوید و بر او اعتراض نمى كنید، از او فاصله ، نمى گیرید و او را نمى آزارید تا آن عمل را ترك كند.))
امیرالمؤ منین علیه السلام در پایان گفتارى فرمود: ((هر كس نهى از منكر را با قلب ، دست و زبانش ترك كند، مرده اى در بین زنده هاست .))
غزالى این سخن امیرالمؤ منین علیه السلام را در بخش آثار به حذیفه نسبت داده و در همانجا از على علیه السلام نقل شده است كه فرمود: ((نخستین چیزى كه باعث غلبه و پیروزى شما مى شود؛ جهاد با دست ، سپس جهاد با زبان و پس از آن جهاد با دلهایتان است كه اگر به دل هم امر به معروف و نهى از منكر نشود، آن دل واژگونه و زیر و رو خواهد شد.))
باب اول : در وجوب و فضیلت امر به معروف و نهى از منكر و نكوهش ترك آنها
دلیل به این مطلب ، بعد از اجماع امت اسلامى و عنایت عقلهاى سالم بر آن ، آیات و اخبار و آثار وارد شده است .
اما آیات ، قول خداى تعالى : (( و لتكن منكم امة یدعون الى الخیر و یاءمرون بالمعروف و ینهون عن المنكر و اولئك هم المفلحون . )) در آیه فوق به طور وضوح ، وجوب آمده است ، زیرا كلمه (( ((والتكن )) )) امر است و ظاهر امر ایجاب است و در این آیه توضیحى است مبنى بر این كه رستگارى منوط بر آن است ، زیرا به طور حصر بیان كرده و فرموده است : (( و اولئك هم المفلحون . )) و نیز در آیه آمده است كه این عمل واجب كفایى است نه واجب عینى ، زیرا وقتى كه گروهى اقدام كردند، از دیگران ساقط مى گردد، چون نفرموده است كه همگى امر به معروف كنید، بلكه فرموده است : ((باید جمعى از میان شما دعوت به نیكى كنند.)) بنابراین هرگاه یك فرد و یا جمعى اقدام كنند، تكلیف از دیگران برداشته شده و رستگارى از آن كسانى خواهد بود كه امر به معروف كرده اند ولى اگر تمام مردم از آن خوددارى كنند ناگزیر گناه متوجه تمام كسانى است كه توانایى انجام آن را داشته اند.
خداى تعالى فرموده است : (( لیسوا سواء من اهل الكتاب امة قائمة یتلون آیات اللّه آباء اللیل و هم یسجدون ، یؤ منون باللّه و الیوم الا خر و یاءمرون بالمعروف و ینهون عن المنكر و یسارعون فى الخیرات و اولئك من الصالحین . ))
در این آیه خداى متعال صالح بودن آنان را به صرف داشتن ایمان به خدا و روز واپسین گواهى نكرده است ، بلكه امر به معروف و نهى از منكر را نیز بر آن افزوده است .
خداى تعالى فرموده است : (( و المؤ منون و المؤ منات بعضهم اولیاء بعض یاءمرون بالمعروف و ینهون عن المنكر و یقیمون الصلوة . )) مؤ منان را به انجام امر به معروف وصف كرده است . پس كسى كه امر به معروف را ترك كند از جمع مؤ منان توصیف شده در این آیه خارج است .
خداى تعالى فرموده است : (( لعن الذین كفروا من بنى اسرائیل على لسان داوود و عیسى بن مریم ذلك بما عصوا و كانوا یعتدون ، كانوا لا یتناهون عن منكر فعلوه لبئس ما كانوا یفعلون . ))
این نهایت سرزنش است ، زیرا آنان را به علت ترك ((نهى از منكر)) سزاوار لعن و نفرین دانسته است .
و خداى تعالى فرموده است : (( كنتم خیر امة اخرجت للناس تاءمرون بالمعروف و تنهون عن المنكر. ))
این سخن دلیل بر فضیلت امر به معروف است ، زیرا بیانگر آن است كه ایشان بدان وسیله بهترین امت بودند.
و خداى تعالى فرماید: ععع فلما نسوا ما ذكروا انجینا الذین ینهون عن السوء و اخذنا الذین ظلموا بعذاب بئیس بما كانوا یفسقون . ))
به این ترتیب بیان كرده است كه ایشان به دلیل نهى از بدى نجات یافتند. و این خود نیز دلیل بر وجوب (نهى از منكر) است .
خداى تعالى فرموده است : (( الذین ان مكناهم فى الارض اقاموا الصلوة و آتوا الزكوة و امروا بالمعروف و نهوا عن المنكر. ))
در این آیه خداى متعال ، امر به معروف و نهى از منكر را در شمار صفات نیكان و مؤ منان ، با نماز و زكات برابر كرده است .
خداى تعالى فرماید: (( تعاونوا على البر و التقوى و لا تعاونوا على الاثم و العدوان .))
این دستور قاطعى است ، و معناى تعاون ، واداشتن دیگران به یارى رساندن به امر خیر و هموار كردن راه خیر و مسدود كردن راه هاى شر و تجاوز، در حد امكان است .
خداى تعالى فرموده است : (( لولا ینهیهم الربانیون و الاحبار عن قولهم الاثم و اكلهم السحت لبئس ما كانوا یصنعون . )) خداوند در این آیه بیان كرده است كه آنان به دلیل ترك نهى از منكر، گناه كرده اند.
خداى تعالى فرموده : (( فلو كان من القرون من قبلكم اولوا بقیة ینهون عن الفساد فى الارض الا قلیلا ممن انجینا... ))
در این آیه خداوند بیان داشته است كه همه آنان را، به جز اندكى كه از فساد در روى زمین جلوگیرى مى كردند، هلاك كرده است .
و خداى تعالى فرموده است : (( یا ایها الذین آمنوا كونوا قوامین بالقسط شهداء للّه و لو على انفسكم اوالوالدین و الاقربین . ))
این مطلب همان امر به معروف به پدر و مادر و خویشاوندان است .
خداى تعالى فرماید: (( لا خیر فى كثیر من نجویهم الا من امر بصدقة او معروف او اصلاح بین الناس و من یفعل ذلك ابتغاء مرضات اللّه فسوف نؤ تیه اجرا عظیما. ))
و خداى تعالى فرموده است : (( و ان طائفتان من المؤ منین اقتتلوا فاصلحوا بینهما...))
اصلاح همان جلوگیرى از تجاوز و بازگرداندن به طاعت خداست ، و اگر متجاوز برنگشت ، خداوند دستور به مبارزه با او را داده و فرموده است : (( فقاتلوا التى تبغى حتى تفیى ء الى امر اللّه . ))
و این همان نهى از منكر است .
اما اخبار: از پیامبر صلى اللّه علیه و اله نقل شده كه فرمود: ((هیچ گروهى نیستند كه مرتكب گناهى شوند و در میان ایشان كسى باشد كه بتواند آنها را نهى از منكر كند و نكند، مگر این كه بزودى خداوند همه آنها را به عذابى از جانب خود گرفتار مى سازد.))
از ابوثعلبه خشنى نقل كرده اند كه وى از رسول خدا صلى اللّه علیه و اله درباره تفسیر این آیه مباركه پرسید: (( ((لا یضركم من ضل اذا اهتدیتم .)) ))
پیامبر صلى اللّه علیه و اله مى فرماید: ((اى ابوثعلبه ، امر به معروف و نهى از منكر كن و هرگاه دیدى كه مردم به دنبال حرص و آز هستند و از هواى نفس ‍ پیروى مى كنند و دنیا را برگزیده اند و هر صاحب نظرى ، فریفته نظر خویش ‍ است ، مواظب خودت باش و توده مردم را رها كن ، زیرا در پى شما آشوبهایى مانند پاره هاى تیره شب است ، كسى كه در آن اوقات به دست آویزى همچون دست آویز شما چنگ زند، اجر و مزد پنجاه تن از شما را دارد. گفتند: یا رسول اللّه ، آیا اجر پنجاه تن از آن مردم را؟ فرمود: بلكه از شما را كه نیكوكارى را یارى مى كند در حالى كه آنها نمى كنند.))
از ابن مسعود درباره تفسیر این آیه پرسیدند، او گفت : اینك زمان تفسیر آن نیست ، امروز متن آیه قابل قبول است و لیكن نزدیك است كه زمان تفسیر آن فرا رسد؛ آن وقت شما امر به معروف مى كنید، با شما چنین و چنان عمل مى كنند و سخن مى گویید، كسى از شما نمى پذیرد، در آن زمان است كه ((باید به خود بپردازید و هنگامى كه شما هدایت یافتید، گمراهى كسانى كه گمراه شده اند به شما زیانى نمى رساند.))
رسول خدا صلى اللّه علیه و اله فرمود: ((باید امر به معروف و نهى از منكر كنید اگر نه خداوند بدكاران شما را به شما مسلط مى كند و از آن پس نیكان شما هر چه دعا مى كنند، مستجاب نمى شود.)) مقصود این است كه هیبت و شكوه آنان در نظر اشرار از بین مى رود در نتیجه اهمیتى به آنها نمى دهند و از آنها نمى ترسند.
پیامبر صلى اللّه علیه و اله فرمود: ((اى مردم ! خداى تعالى مى فرماید: اى مردم ! باید امر به معروف و نهى از منكر كنید، پیش از آن كه دعا كنید و مستجاب نشود.))
آن حضرت مى فرماید: ((كارهاى نیك در برابر جهاد در راه خدا به قدر آب دهان انداختن در دریایى ژرف است ، و تمام اعمال نیكو و جهاد در راه خدا در برابر امر به معروف و نهى از منكر بیش از آب دهان در برابر اقیانوسى ژرف نمى باشد.))
پیامبر صلى اللّه علیه و اله فرمود: ((همانا خداى تعالى از بنده مى پرسد: چه باعث شد كه منكر را دیدى و نهى از منكر نكردى ؟ هرگاه خداوند دلیلى را به بنده اش تلقین كند، مى گوید: پروردگارا! به تو اعتماد ورزیدم و از مردم فاصله گرفتم .))
آن حضرت فرمود: ((مبادا میان معابر و بر رهگذرها بنشینید، گفتند: ما ناگزیر از نشستنیم ، زیرا رهگذرها انجمن ماست و در آنجاها گفتگو مى كنیم . فرمود: اگر نمى خواهید این مكانها را ترك كنید پس حق آن را ادا كنید، عرض كردند: حق راه چیست ؟ فرمود: چشم پوشیدن (از نامحرم ) و آزار نرساندن (به مردم ) و جواب سلام (دیگران ) را دادن و امر به معروف و نهى از منكر.))
پیامبر صلى اللّه علیه و اله فرمود: ((تمام سخنان فرزند آدم به زیان اوست نه به سود او، جز امر به معروف یا نهى از منكر و ذكر خدا.))
آن حضرت فرمود: ((همانا خداوند خواص را به واسطه گناهان عامه مردم عذاب نمى كند مگر این كه منكرى بین آنها ظاهر شود در حالى كه خواص ‍ مى توانند نهى از منكر بكنند ولى نكنند.))
ابوامامه باهلى از پیامبر صلى اللّه علیه و اله نقل كرده است كه فرمود: ((چگونه خواهید بود وقتى كه زنان شما سركشى كنند و جوانانتان فاسق شوند و شما جهاد را ترك كنید؟ عرض كردند: یا رسول اللّه ، آیا چنین چیزى شدنى است ؟ فرمود: آرى ، به خدایى كه جان من در اختیار اوست بدتر از آن خواهد شد، پرسیدند: یا رسول اللّه ، بدتر از آن چیست ؟ فرمود: چگونه خواهید بود وقتى كه امر به معروف و نهى از منكر نكنید؟ عرض كردند: یا رسول اللّه ، مگر چنان چیزى مى شود؟ فرمود: آرى ، قسم به آن جان من در دست اوست ، بدتر از آن خواهد شد، عرض كردند: بدتر از آن چیست ؟ فرمود: چگونه خواهید بود وقتى كه معروف را منكر و منكر را معروف ببینید؟ گفتند: یا رسول اللّه آیا چنین چیزى ممكن است ؟ فرمود: آرى سوگند به آن كه جان من در اختیار اوست بدتر از آن خواهد شد، گفتند: بدتر از آن چیست ؟ فرمود: چگونه خواهد بود وقتى كه امر به منكر و نهى از معروف كنید، گفتند: یا رسول اللّه ، آیا چنین چیزى مى شود؟ فرمود: آرى قسم به خدایى كه جان من در دست اوست ، بدتر از آن هم خواهد شد، خداى تعالى مى فرماید: به ذات مقدسم سوگند خورده ام آنان را به آشوبى گرفتار سازم كه شخص بردبار هم سرگردان بماند.))
عكرمه از ابن عباس نقل كرده كه گفت : ((رسول خدا صلى اللّه علیه و اله فرموده : مبادا نزد مردى بایستید كه مظلومى را مى كشد، زیرا لعنت خدا بر كسى نازل مى شود كه در آن وقت حاضر باشد و از او دفاع نكند.))
رسول خدا صلى اللّه علیه و اله فرمود: ((سزاوار نیست براى كسى كه در جایى شاهد حقى باشد مگر این كه آن حق را بازگو كند زیرا گفتن حق نه باعث جلو آمدن اجل او مى شود و نه هرگز او را از روزى حتمى خود محروم مى سازد.))
این دو حدیث دلیل آن است كه ورود به خانه هاى ظالمان و فاسقان جایز نیست و حضور در جاهایى كه منكر را در آنها مى بیند و توان از بین بردن آن را ندارد روا نمى باشد، زیرا فرموده است بر كسى كه در این قبیل جاها حاضر باشد لعنت خدا نازل مى شود، و مشاهده منكر در جایى كه نیازى به رفتن وى نبوده ، با این بهانه كه قدرت جلوگیرى نداشته جایز نیست ، از این رو جمعى از گذشتگان گوشه گیرى را برگزیدند به آن دلیل كه منكر را در بازارها و جشنها و انجمن ها مى دیدند در حالى كه نمى توانستند جلوگیرى كنند و این امر خود دورى از مردم را مى طلبید.
ابن مسعود مى گوید: رسول خدا صلى اللّه علیه و اله فرمود: ((خداوند هیچ پیامبرى را مبعوث نكرده مگر آن كه یارانى داشته است ، آن پیامبر تا وقتى كه خدا مى خواست بین ایشان مى ماند و در میان آنها به كتاب خدا و فرمان او عمل مى كرد، تا خداوند پیامبرش را از دنیا مى برد، آن یاران به كتاب خدا و فرمان او و سنت پیامبرش عمل مى كردند و چون آنان منقرض مى شدند، پس از آنها گروهى بالاى منبرها مى رفتند آنچه مى دانستند مى گفتند و آنچه را بد مى دانستند خود عمل مى كردند، پس هرگاه چنان زمانى را درك كردید، بر هر مؤ منى لازم است كه با دستش جهاد و مبارزه كند، اگر نتوانست با زبانش و اگر با زبان هم نتوانست پس به قلبش (ناراحت شود)؛ اسلام چیزى جز این نیست .))
ابن مسعود مى گوید: مردم روستایى مرتكب گناه مى شدند و چهار نفر بودند كه نهى از منكر مى كردند یكى از آنها به پا خاست و گفت : شما چنین و چنان مى كنید و شروع كرد به نهى از منكر و بازگو كردن عمل زشتى كه مرتكب مى شدند و آنها جواد رد مى دادند و از كارهاى خود دست بر نمى داشتند، در نتیجه یكدیگر را دشنام مى دادند، و او به مبارزه با آنها برخاست و آنها بر او غالب شدند.
پس كناره گیرى كرد و گفت : خدایا! من آنها را نهى از منكر كردم اطاعت نكردند، دشنام دادم ، آنها هم مرا دشنام دادند با آنها جنگیدم بر من غالب شدند، آنگاه به راه خود رفت ، سپس دیگرى قیام كرد و آنها را نهى از منكر نمود، اطاعت نكردند، پس به آنها دشنام داد، آنها نیز او را دشنام دادند، در نتیجه گوشه گیرى كرد و گفت : خدایا! من آنها را نهى از منكر كردم ، اطاعت نكردند و دشنام دادم ، آنها نیز مرا دشنام دادند و اگر با ایشان مى جنگیدم بر من غالب مى شدند، آنگاه سومین نفر قیام كرد و آنها را نهى از منكر نمود و آنها اطاعت نكردند و او از ایشان كناره گرفت و گفت : پروردگارا! من آنها را نهى از منكر كردم ولى آنها از من اطاعت نكردند و اگر دشنام مى دادم ، آنها نیز به من دشنام مى دادند و اگر مبارزه مى كردم بر من غالب مى شدند و بعد به راه خود رفت ، سپس چهارمى قیام كرد و گفت : خداوندا! اگر من آنها را نهى از منكر مى كردم نافرمانى مى كردند و اگر دشنام مى دادم ، دشنام مى دادند و اگر با آنها مى جنگیدم بر من غالب بودند و بعد رفت . ابن مسعود مى گوید: از میان شما نظیر این چهارمین نفر، با وجود این كه مقام او پست تر از همه بود، نیز كم است !
ابن عباس مى گوید: ((به رسول خدا عرض شد: آیا مردم قریه اى كه در میان آنها افراد صالح وجود دارند، هلاك مى شوند؟ فرمود: آرى ، گفتند: چرا یا رسول اللّه ؟ فرمود: به دلیل این كه گنهكاران را مى بینند و در برابر نافرمانیهاى خداى عزوجل ساكت مى مانند.))

فصل :

مى گویم :
از طریق خاصه (شیعه ) روایتى از امام باقر علیه السلام در كافى آمده است كه مى فرماید: ((در آخر الزمان گروهى مورد اطاعت دیگرانند كه در میان آنها عده اى نوخاستگان نادان ریا مى ورزند و به زهد و عبادت خودنمایى مى كنند. امر به معروف و نهى از منكر را واجب نمى دانند مگر وقتى كه ایمن از ضرر باشند و براى یافتن راه هاى جواز و بهانه در پى لغزشها و عمل نادرست دانشمندان هستند. تا وقتى كه به نماز و روزه رو مى آورند كه به جان و مالشان صدمه اى نزند و اگر نماز به فعالیتهاى مالى و بدنى آنها ضرر داشته باشد به یقین آن را ترك مى گویند همان طور كه بالاترین و ارزنده ترین واجبات را ترك كرده اند، زیرا امر به معروف و نهى از منكر واجب بزرگى است كه بدان وسیله تمام واجبات انجام مى گیرد، آن وقت است كه خشم خداى تعالى بر ایشان كامل مى شود و عذابش همه را فرا مى گیرد و در نتیجه نیكان ، در سراى تبهكاران و خردسالان ، در خانه بزرگسالان از بین مى روند.
براستى كه امر به معروف و نهى از منكر راه پیامبران و روش صالحان است واجبى است بزرگ كه بدان وسیله تمام واجبات به پا داشته مى شود و راه هاى دین از بدعتها و انحرافها ایمن مى گردد و كسبها حلال مى شود و حقوق مردم بازگردانده مى شود و زمین آباد مى گردد و از ستمگران انتقام گرفته مى شود و امور دین و دنیا راست مى گردد. بنابراین با دلهایتان نهى از منكر كنید و با زبانتان بگویید و به پیشانى (بدكاران ) بزنید و در راه خدا از ملامت ملامتگران نترسید. اگر پند گرفتند و به راه حق بازگشتند، ایرادى بر ایشان نیست ، ((بلكه ایراد و مجازات بر كسانى است كه به مردم ستم مى كنند و در زمین به ناحق ظلم روا مى دارند، براى آنها عذاب دردناكى است .)) و اگر پند نگرفتند و به راه حق بازنگشتند به تن خود با ایشان مبارزه كنید و با قلبتان از آنها خشمگین باشید. (اما) در پى قدرت و جستجوى ثروت و براى پیروزى بر ایشان ، بر آنان ستم روا مدارید تا تسلیم فرمان خدا شوند و در خط طاعت در آیند. خداى تعالى به حضرت شعیب پیامبر صلى اللّه علیه و اله وحى كرد كه صد هزار از قوم تو را هلاك مى كنم ؛ چهل هزار از بدكاران و شصت هزار از نیكان ایشان را، شعیب علیه السلام عرض كرد: پروردگارا! این گروه بدكاران به جاى خود، اما نیكان را چرا؟ خداى تعالى خطاب فرمود: چون ایشان گنهكاران را به حال خود گذاشتند و آنان را از كار زشتشان باز نداشتند و به سبب خشم من خشمگین نشدند.))
از امام صادق علیه السلام است كه فرمود: ((قداست ندارد آن امتى كه در میان آنها حق ضعیف از قوى بدون نگرانى و رنج باز ستانده نشود.))
از ابوالحسن علیه السلام نقل شده است كه فرمود: ((یا باید امر به معروف و نهى از منكر كنید و یا آن كه بدهاى شما بر شما گمارده مى شوند، پس ‍ نیكان شما دعا مى كنند و دعایشان مستجاب نمى گردد.))
از امام باقر و امام صادق علیهم السلام نقل شده است : ((واى بر گروهى كه اطاعت خدا را در امر به معروف و نهى از منكر نمى كنند.))
از امام باقر علیه السلام است كه فرمود: ((بد مردمانى هستند آن مردمى كه امر به معروف و نهى از منكر را عیب مى دانند.))
از امیرالمؤ منین علیه السلام نقل شده است كه حمد و ثناى خدا را به جا آورد و گفت : ((بارى كسانى كه پیش از شما بودند، به سبب گناهانى كه مرتكب مى شدند و عالمان دینى و دانشمندان مسیحى آنان را نهى از منكر نكردند، هلاك شدند و چون در گناهان خود پایدار ماندند و علماى دینى و دانشمندان آنان را از آن رفتار منع نكردند، عذابها بر ایشان فرو ریخت . بنابراین شما امر به معروف و نهى از منكر كنید و بدانید كه امر به معروف و نهى از منكر هرگز اجل را نزدیك و روزى را قطع نمى كند، زیرا آنچه خداوند مقرر فرموده همچون قطره اى باران از آسمان به زمین فرود مى آید و به هر كسى به مقدار زیاد یا كم كه خدا مقدر كرده است ، مى رسد، پس اگر به كسى از شما مصیبتى در خانواده یا مال و یا جانتان رسید یا آن كه از برادر مسلمانى درباره خانواده یا مال و یا جانتان خشونتى دیدید، نباید نسبت به او برآشفته شوید، زیرا كه فرد مسلمان تا وقتى كه مرتكب عمل پستى نشده از خیانت دور است ؛ عملى كه هرگاه بین مردم فاش شود شرم مى كند و فرومایگان اصرار به نشر آنها دارند مانند قمارباز برنده اى كه در نخستین موفقیت از تیر بازیش انتظار جلب منفعت و دفع ضرر دارد، همچنین شخص مسلمانى كه از خیانت دور است ، از خداى تعالى یكى از دو نیكى را انتظار دارد؛ یا دعوت حق را لبیك مى گوید كه آنچه نزد خداست براى او بهتر است و یا روزى خدا را مى خواهید براى این كه داراى خانواده و ثروت شود و دیانت و شخصیت داشته باشد، زیرا مال و اولاد زراعت دنیا و عمل صالح زراعت آخرت است و گاهى خداوند هر دوى آنها را براى مردمانى فراهم مى آورد.))
از امام صادق علیه السلام نقل شده است كه فرمود: ((خداوند دو فرشته به سوى مردم شهرى ، فرستاد تا آن شهر را بر سر مردمش خراب كنند، وقتى كه فرشتگان به آن شهر رسیدند، مردى را در حال دعا و تضرع دیدند، یكى از فرشتگان به رفیقش گفت : آیا این شخص را نمى بینى كه دعا مى كند؟ او گفت : مى بینم ، اما دستور پروردگارم اجرا مى كنم . آن فرشته گفت : اما من دست به كارى نمى زنم بلكه نزد پروردگارم بر مى گردم . و به درگاه خداوند بازگشت و عرض كرد: پروردگارا! من به آن شهر رسیدم و فلان بنده تو را دیدم كه به درگاه تو دعا مى كند و مى نالد. خداوند فرمود: برو و دستورى را كه داده بودم اجرا كن ، زیرا او مردى است كه هرگز چهره اش را به سبب معصیت من درهم نكشیده است .))
از آن حضرت نقل شده است كه ((مردى از قبیله خثعم نزد رسول خدا صلى اللّه علیه و اله آمد و عرض كرد: یا رسول اللّه ، بالاترین چیز در اسلام چیست ؟ فرمود: ایمان به خدا عرض كرد: پس از ایمان چیست ؟ فرمود: صله رحم ، گفت : بعد از آن چیست ؟ فرمود: امر به معروف و نهى از منكر، آن مرد پرسید: حال كدام عمل نزد مبغوض تر است ؟ فرمود: شرك به خدا، عرض كرد: بعد از آن چیست ؟ فرمود: قطع رحم ، عرض كرد: بعد از قطع رحم ، چیست ؟ فرمود: امر به معروف و نهى از منكر.))
از آن حضرت است كه مى گوید: ((امیرالمؤ منین علیه السلام فرموده است : رسول خدا صلى اللّه علیه و اله به ما امر فرمود تا با گنهكاران با چهره درهم كشیده برخورد كنیم .))
از آن حضرت نقل شده است كه فرمود: ((امر به معروف و نهى از منكر دو مخلوق از آفریده هاى خدایند؛ هر كس آنها را یارى كند، خداوند او را عزیز گرداند و هر كه آنها را خوار كند، خداوند او را خوار سازد.))
از آن حضرت نقل شده است : ((كه هرگاه بر جمعى مى گذشت كه با هم در ستیز بودند، از آنها نمى گذشت مگر آن كه سه مرتبه با صداى بلند مى فرمود: از خدا بترسید.))
از ابوالحسن الرضا علیه السلام است كه فرمود: ((رسول خدا صلى اللّه علیه و اله مى فرمود: هرگاه امتم امر به معروف و نهى از منكر را به یكدیگر واگذارند باید به خداوند اعلام جنگ كنند.))
از امام صادق علیه السلام نقل شده است كه مى گوید: پیامبر صلى اللّه علیه و اله فرمود: چگونه خواهید بود زمانى كه زنان شما فاسد و جوانان شما فاسق شوند و امر به معروف و نهى از منكر نكنید؟ عرض شد: یا رسول اللّه ، آیا چنین زمانى خواهد بود؟ فرمود: آرى ، و بدتر از آن هم خواهد شد، چگونه خواهید بود وقتى كه امر به منكر كند و نهى از معروف ؟ گفتند: یا رسول اللّه ، آیا چنین چیزى خواهد شد؟ فرمود: آرى ، و بدتر از آن هم خواهد شد، چگونه خواهید بود وقتى كه منكر را معروف و معروف را منكر ببینید.))
از پیامبر صلى اللّه علیه و اله نقل شده است : ((همانا خداوند مؤ من ضعیف بى دین را دشمن مى دارد، عرض شد: مؤ منى كه بى دین باشد، چگونه مؤ من است ؟ فرمود: آن كه نهى از منكر نمى كند.))
در كتاب تهذیب از امام صادق علیه السلام نقل شده است ، به گروهى از یارانش فرمود: ((بر من لازم است كه بى گناهان شما را به جرم مبتلایانتان مؤ اخذه كنم ، چگونه بر من لازم نباشد در حالى كه شما از زشتكارى كسى مطلع مى شوید و بر او اعتراض نمى كنید، از او فاصله ، نمى گیرید و او را نمى آزارید تا آن عمل را ترك كند.))
امیرالمؤ منین علیه السلام در پایان گفتارى فرمود: ((هر كس نهى از منكر را با قلب ، دست و زبانش ترك كند، مرده اى در بین زنده هاست .))
غزالى این سخن امیرالمؤ منین علیه السلام را در بخش آثار به حذیفه نسبت داده و در همانجا از على علیه السلام نقل شده است كه فرمود: ((نخستین چیزى كه باعث غلبه و پیروزى شما مى شود؛ جهاد با دست ، سپس جهاد با زبان و پس از آن جهاد با دلهایتان است كه اگر به دل هم امر به معروف و نهى از منكر نشود، آن دل واژگونه و زیر و رو خواهد شد.))
(( الحمدللّه اولا و آخرا. ))
برگرفته از ترجمه كتاب المحجة البیضاء فی تهذیب الاحیاء
منبع: www.tarbiat.org