می‌گویند كه نوشابه‌سازی را میرزای تونی به ایران آورده است. او كیست؟ كسی نمی‌داند. آرشیو ملی ایران، مشروح مذاكرات مجلس و آرشیو مجلس هیچ سرنخی از این فرد به دست نمی‌دهد.
آن كه معروف است فاضل تونی است كه شأنش اجل از نوشابه‌سازی است. با این حال گفته شده كه او بعدها ورشكسته شده است. این ورشكستگی ذهن را به سمت كارخانه نوشابه‌سازی آلپاین می‌برد.
بعد از تونی، فردی به نام میرهاشم آرین در تبریز، كارخانه ورشكسته شده آلپاین را خرید و سال 1341 با سرمایه برادران ساهاكیان، از سرمایه‌داران معروف تبریزی، قراردادی برای تولید نوشابه با كمپانی كوكاكولا منعقد کرد.
به این ترتیب با آغاز به كار این كارخانه كه در بلوار دانشگاه تبریز واقع بود، زمینه برای اشتغال تعداد زیادی فراهم شد.
این كارخانه بزرگترین كارخانه تولید نوشابه غیرالكلی در تبریز بود و با شبكه منظم توزیع در سطح منطقه، یعنی در استان‌های آذربایجان شرقی و غربی، حتی قسمتی از غرب كشور توزیع می‌شد.
اما این نخستین نوشابه‌سازی موفق ایرانی نبود چرا كه هشت سال قبل‌تر، شركت زمزم تولید نوشابه خود را آغاز كرده بود.
موسس شركت حبیب ثابت بود. ابتدا تحت لیسانس پپسی‌كولای بین‌المللی تولید خود را آغاز كرد، اما آن طور كه در سایت شركت زمزم نوشته شده است: «به دلیل عدم تطبیق ذائقه مردم با این نوشابه موفقیتی به‌دست نیاورد كه این امر سبب توزیع مجانی نوشابه همراه با جایزه گردید.»
با این حال نویسنده‌ای معتقد است كه اگرچه موسسان كارخانه‌های نوشابه‌سازی امید چندانی به بازگشت سرمایه‌شان در كوتاه مدت نداشتند، جامعه در حال تحول دهه 50 بخوبی پذیرای بطری‌های این شركت و شركت ساسان شد كه یك سال بعد از زمزم تاسیس شد.
موسس ساسان مشخص نیست. آنچه معلوم است این كه این شركت دو برند «كانادا درای» و «سوپر كولا» را تولید می‌كرد. ساسان به اندازه‌ای موفق ظاهر شد كه سال 1354 وارد بورس اوراق بهادار تهران شد.
برخی می‌گویند موفقیت ساسان به دلیل عرضه نوشابه‌های زرد(نارنجی) بوده كه مشتریان زیادی داشته است. ساسان به حدی كار خود را گسترش داد كه شركتی با عنوان شیشه و گاز شوگا تاسیس كرد كه كارویژه آن تولید شیشه‌های مصرفی ساسان بود.
تاریخ نوشابه‌سازی در ایران، یك سر هم در مشهد دارد؛ جایی كه مرحوم حاج یزدی شركت نیسان شرق یا همان خوشگوار را تاسیس كرد. خوشگوار از ابتدا با كوكاكولا قرارداد همكاری بست.
اما شرایط نوشابه‌ساز‌ها بعد از انقلاب، كاملا متفاوت شد. كوكاكولای تبریز كه توانسته بود از موج اول مصادره‌ها سالم بیرون بیاید و حتی سال 1358 كارخانه دومی در تبریز بنا كند، نهایتا سال 59 ملی و مصادره شد.
زمزم هم مصادره شد و به عنوان یك شركت مادرتخصصی زیرنظر بنیاد مستضعفان انقلاب اسلامی فعالیت می‌كند. دیدن خط تولید این شركت از پشت شیشه‌های مشرف به خیابان آزادی، هنوز هم برای برخی عابران و رهگذران جالب توجه است.
شركت زمزم در حال حاضر 16 كارخانه در سراسر ایران دارد. زمزم در سایت خود، درباره فعالیتش بعد از انقلاب به ماجرای قطع وابستگی به پپسی و كوكاكولا اشاره كرده و نوشته است: «سال 1359 اقدام به ایجاد واحد تحقیق و توسعه نمود كه آزمایشگاه این واحد اردیبهشت 1360 شروع به فعالیت كرد. این آزمایشگاه تلاش شبانه روزی خود را روی فرموله كردن و تهیه اسانس‌ها و مواد لازم جهت عصاره‌سازی متمركز نمود و شهریور1360 موفق به فرموله كردن عصاره پپسی و متعاقب آن عصاره پرتقالی گردید.
شركت زمزم جهت رهایی از وابستگی خارجی در زمینه مواد اولیه نیز اقداماتی را آغاز كرد كه اولین قدم در این زمینه تغییر شیشه‌های نوشابه با آرم پپسی بود كه بتدریج با قالب جدید با آرم زمزم به بازار عرضه شد.
همزمان، زمزم منابع تهیه عصاره خود را نیز تعویض نمود و خود را از قرارداد استعماری هر عصاره به مبلغ 300 دلار پپسی كولا رها و در عوض عصاره‌هایی با قیمت بسیار ارزان‌تر تهیه كرد.»
ساسان ماجرای جالب‌تری دارد با مصادره این شركت بعد از انقلاب اسلامی، مدیریت آن به حوزه علمیه خواهران یا جامعه الزهرا (س) واگذار شد. كار این شركت تا مدتی روبه‌راه بود به طوری كه كارخانه جدیدی در قزوین، در سال 1374 تاسیس كرد.
اما زیانده شدن شركت در سال‌های اخیر و اخراج آن از بورس، زمینه خصوصی‌سازی ساسان را به وجود آورد كه البته برخی معتقد بودند این خصوصی‌سازی به دردهای این شركت افزود، چرا كه بحران‌های كارگری زیادی برای آن به وجود آورد. با این حال ساسان در سه سال اخیر باز هم به تولید بازگشته است و در حال حاضر برندهای پپسی، پارسی‌كولا، شادنوش و پارسی را تولید می‌كند.
اما خوشگوار را باید خوشبخت‌ترین نوشابه‌سازی بعد از انقلاب دانست، چرا که فراز و نشیب کمی در دوران حیات خود داشته و امروز هم فردی از خاندان یزدی بر این شركت مدیریت می‌كند.
خوشگوار كه پیش از انقلاب با كوكاكولا قرارداد همكاری داشت، بعد از انقلاب هم این همكاری را ادامه داد تا این‌كه سال 1363 ورود عصاره این نوشابه به ایران ممنوع شد. در این زمان خوشگوار به سمت استفاده از فرمول ایرانی ساخت نوشابه رفت.
فرمول ساخت دكتر فرخ سرمد كه بعدها در قالب شركت صنایع غذایی ایران درآمد و در شهر نوشهر به تولید عصاره نوشابه پرداخت.
البته این پایان ماجراهای تاریخی نوشابه‌سازی در ایران نبود. شركت نوشاب سال ۱۳۷۰، با خرید كارخانه شمس تهران تصمیم به تولید كوكاكولا در ایران گرفت. شركت كوكاكولا نیز با امضای قراردادی به مبلغ ۱۵ میلیون دلار ۲۷ درصد سهام شركت را در اختیار گرفت و همكاری برای تولید كوكاكولا آغاز شد.
به این ترتیب كوكاكولا اولین شركت خارجی لقب گرفت كه بعد از انقلاب در ایران سرمایه‌گذاری می‌كرد. با امضای قرارداد، حدود ۴۰ میلیون بطری با آرم كوكاكولا تهیه و تولید نوشابه نیز سال ۱۳۷۳ آغاز شد، اما یك سال بعد با وضع تحریم‌های آمریكا، همكاری كوكاكولا با ایران متوقف و شركت نوشاب از دریافت فرمول تولید كوكاكولا محروم شد.
این تنها بدشانسی نوشاب نبود؛ چرا كه شركت خوشگوار هم توانسته بود عصاره‌های نوشابه را وارد ایران و نوشابه‌های كوكاكولای خود را حتی زودتر از نوشاب وارد بازار كند. این‌گونه بود كه نوشاب، نتوانست سهم زیادی از بازار را نصیب خود كند.
تاریخ نوشابه‌سازی در ایران معجونی است از سرمایه‌داری دوران پهلوی و دولتی‌سازی بعد از انقلاب و همچنین همكاری شركت‌های بزرگ آمریكایی تولید نوشابه با شركت‌های ایرانی تولیدگر.
با این سابقه جذاب هنوز باید غصه خورد كه چرا كاری برای مستندسازی آن انجام نشده است و چرا هنوز نمی‌دانیم میرزای تونی كیست كه طعم نوشابه را به ایرانیان چشانده است.
