تبیان، دستیار زندگی

در بررسی سیر تطور شرق شناسی باید رابطه تنگاتنگی میان شرق شناسی و زبان شناسی قائل شد.درست است که شرق شناسی در آغاز نظریات سخیف و غیرمنطقی درباره اسلام داشت، این سیر با ظهور زبان شناسان ماهر جای خود را به مطالعات اسلامی با دقت نظر در خود آثار مسلمانان داد.زین پس شرق شناسان، زبان شناسانی بودند که با تسلط کامل بر زبان های شرقی به مطالعه در تاریخ و فرهنگ شرق دست زدند و خود نیز به تدریس این زبان ها در دانشگاه های غربی روی آوردند.رفته رفته این افراد به زبان شناسانی تبدیل شدند که تخصص اصلی آنها شرق شناسی و مطالعات اسلامی نبود، بلکه با تسلطی که بر زبان های شرقی و به ویژه عربی داشتند، درباره شرق، اسلام وتاریخ و تمدن آنها نیز مطالعه می کردند؛ کسانی مانند نولد که (Noldeke)، دخویه و ...آغاز توجه به مطالعات زبان های شرقی و به ویژه عربی را شاید بتواند از شورای وین دانست.در این اجلاس، که در 3 آوریل 1312 م برگزار شد، بر سر چند موضوع بحث گردید؛ یکی از این بحث ها درباره سرزمین های مقدس بود که طی آن توافق شد به شرق سرزمین های مقدس بود که طی آن توافق شد به شرق لشکرکشی شود.در اجلاس سوم بر سر اصلاحات در کلیسا نیز توافق شد؛ البته متنی که اعلام شد در مواردی محل تردید است؛ چون خیلی زود کلمنت پنجم مرد و پاپ جان بیست و دوم متن نهایی را اعلام کردند.شورای کلیسا و خود کلیسا تصمیم را به دانشگاه ها اعلام کردند.شورای کلیسا و خود کلیسا تصمیم به دانشگاه ها اعلام کرد.شورای کلیسا و خود کلیسا تصمیم را به دانشگاه ها اعلام کردند.این متن حاوی هشت بند بود که بر اساس آن 38 حکم صادر شد.در حکم شماره 24، پس از ذکر لزوم استفاده از زبان های مردم اقوام گوناگون برای انتقال انجیل و موعضه هایش این گونه آمده است:جدا خواهان آن هستیم که کلیسای مقدس با علمای کاتولیکی مجهز شود که با زبان هایی که به وسیله کفار استفاده می شود، آشنا باشند.
این عالمان باید بدانند که چگونه کُفار را به شیوه زندگی مسیحی آشنا کنند و آنها را غسل تعمید دهند.پس برای اینکه از طریق تعلیمات مناسب این زبان ها فراگرفته شوند، با تایید شورای مقدس مقرر می داریم که در هر جا که تشکیلات کلیسای روم وجود دارد و نیز در پاریس، آکسفورد، بولونیا و سالامانکا مدارس تأسیس شود.آنچه مقرر می داریم این است که در هر یک از این مکان ها باید دانشمندان کاتولیک با علم کافی از زبان های عبری، عربی و کلدانی وجود داشته باشند.در هر یک از آن مراکز باید برای هر زبانی دو متخصص وجود داشته باشند.آنها این مدارس را مدیریت خواهند کرد و دیگران نیز با جدیت تمام آموزش خواهند داد.
گرچه این اهتمام به زبان های شرقی نخست از کلیسا آغاز شد، در دوره رنسانس و پس از زیر سؤال رفتن اعتقادات کلیسا به دست خود غریبان مطالعات بر روی زبان عربی و همچنین پژوهش ها درباره اسلام و تاریخ و تمدن آن از حیطه نفوذ کلیسا خارج، و به دانشگاه ها منتقل شد.بدین ترتیب هم مطالعه درباره زبان های شرقی و عربی و هم پژوهش درباره اسلام، سیری منطقی تر و آکادمیک تر یافت.
به هر حال دانشمندان بسیار بزرگی در غرب در زمینه زبان شناسی زبان های شرقی پا به عرصه نهادند که اکنون باید نسل آنها را در غرب منقرض شده دانست.شاید معروف ترین شخصیت در این زمینه کارل بروکلمان، خاورشناس شهیر آلمانی، باشد.بروکلمان در 17 سپتامبر 1868 م در شهر روستوک (Rostock)به دنیا آمد.پدرش در خرید و فروش محصولات کشورهای مستعمره دست داشت و مادرش، به گفته خود بروکلمان، بانویی ذاتاً با استعداد بود که از او علایق علمی خویش را به ارث برد.وی تحصیلات ابتدایی و متوسطه را در همان شهر رستوک گذراند.در دوره دبیرستان با زبان عبری، انگلیسی و فرانسه آشنا شد و در سال 1886 م، یعنی در هیجده سالگی، به دانشگاه رشتوک راه یافت و در آنجا به فراگرفتن زبان های عربی و حبشی مشغول شد.در سال 1888 م به دانشگاه اشتراسبورگ منتقل گردید تا نزد استادان مشهوری همچون تئودور نولد که، که نامورترین خاورشناس آن روزگار بود، تحصیل کند.در سال 1890 م نولد که پیشنهاد کرد که دانشجویان درباره پیوند «تاریخ ابن اثیر»و «تاریخ طبری»به پژوهش روی آورند و برای کسی که بهترین رساله را دراین موضوع تهیه کند، جایزه ای مقرر داشت که بروکلمان به دریافت آن موفق شد.همین امر به بروکلمان امکان داد تا همان سال آن را در حکم رساله دکترای اول خود در استراسبورگ چاپ کند.در سال 1893 م پس از آنکه دکترای خود را گرفت، وی را برای استادی و تدریس زبان های شرقی در دانشگاه بروتسلاو برگزیدند.در سال 1895 م به لندن مسافرت کرد تا بخشی از کتاب «طبقات»ابن سعد را نسخه برداری کند و در همان روزگار به استانبول نیز سفر کرد تا در کتابخانه های آنجا به کتاب های خطی دست یابد.در سال های بعد نزد استادی از اهالی مراکش به تکمیل زبان عربی همت گمارد.از سال 1900 تا 1903 م استاد دانشگاه بروکسل بود و در این سال به دانشگاه کونیگسبرگ منتقل گردید و در آنجا در مقام استاد صاحب کرسی به تدریس زبان های شرقی مشغول شد.در 1909 م از برولکمان برای درس دادن در دانشگاه هاله دعوت کردند.او مدت دوازده سال در آنجا به کار تدریس اشتغال داشت.در سال 1922 م به سوی برلین عزیمت کرد و در آنجا مؤسسه ای برای خاورشناسی بنیان نهاد؛ ضمناً وی در دانشگاه برلین به تدریس نیز مشغول بود.آنگاه به برتسلاو بازگشت و در سال 1935 م بازنشسته شد.در 1946 م ریاست کتابخانه جمعیت آلمانی خاورشناسان را برعهده گرفت و سال های آخر عمرش را در شهر هاله گذرانید و در سال 1956 م درگذشت.
دو نکته بسیار مهم در زندگی بروکلمان شایان توجه است.با توجه به بیوگرافی وی باید گفت که او با یازده زبان شرقی آشنا بود:عربی، سریانی، عبری، آشوری، بابلی، حبشی، فارسی میانه، فارسی نوین، لاتین، فرانسوی، ایتالیایی، انگلیسی و اسپانیولی نیز می دانست.باید بر اینها زبان مادری وی، یعنی زبان آلمانی، را نیز افزود؛ بنابراین بروکلمان با هیجده زبان دنیا آشنایی داشت.نکته دوم تلاشی است که بروکلمان برای آشنایی با کتاب های خطی در دیار مسلمانان از خود نشان داد و مسافرت هایی است که به استانبول و سرزمین های دیگر کرد تا از نزدیک با کیش، آداب، زبان و فرهنگ مسلمانان آشنا شود.
از بروکلمان آثار بسیاری بر جای مانده که مشهورترین آنها کتاب «تاریخ ادبیات عرب»است.بروکلمان این کتاب را در دو مجلد به چاپ رساند و سپس سه مجلد دیگر با عنوان «ملحقات»بدان افزود.
از آثار دیگر وی، کتاب «تاریخ ملل و دول اسلامی»است که به فارسی نیز ترجمه شده است.از بروکلمان آثار بسیار دیگر نیز موجود است که برای آگاهی از آنها می توان به کتاب «المُنتَقی من دراسات المستشرقین»نوشته دکتر صلاح الدین المُنَجَّدر رجوع کرد.
منبع:زمانه شماره 94

این روزها گاهی هیاهویی برپا می شود که فلان شخص، که از قضا همراه اسمش عنوان بزرگ «استاد»را یدک می کشد، چمدان بسته و شاگرد رها کرده و راهی فلان دیارک شده، بر کرسی شرق شناسی فلان مکتب خانه تکیه زده است.حال فرقی هم نمی کند این مکتب خانه در دیار فرنگیون باشد یا ینکه دنیا....
این واقعه گاه بهانه می شود برای تقویت حس میهن پرستی و تمایلات ناسیونالیستی و گاه بهانه ای دردست این و آنی از ما به دور،که...بگذار بماند و بگذریم و بگذریم....
در کنار همه این حواشی ها و هیاهوها، دسته ای وجود دارند که انگار نه انگار که اتفاقی افتاده است؛ دیده و ندیده رد می شوند.اما از قضا این سکه فقط یک روی ندارد.پرسشی به ظاهر ساده انگارانه و عوامانه در ذهن همگانی از جنس همگانمان نقش می بندد:این شرق شناسی دیگر چیست؟ به چه دردی می خورد؟ و اصلا مگر فرهنگ ایرانی-اسلامی، در فلان دیارک کارکردی دارد که اهمیتی نیز پیدا کند؟
در آسیب شناسی نگاه همگان نسبت به این قضیه-آنچه در ذهن من رخ می نمایاند -تصوری است که ایشان از مهاجرت علمی دارند.اگر هم تصویری از مهاجرت علمی در ذهن داشته باشند، فقط به مهاجرت عالمان علوم پایه و فنی مربوط می شود (این را هم در نظر داشته باشید که اگر تصویری از مهاجرت علمی در ذهن داشته باشند وگرنه که...)و در عرصه علوم انسانی موضوعی با منشا متفاوت تلقی می شود که از حوزه علم و دانش جداست.
اما به راستی این شرق شناسی یا اسلام شناسی چیست و چه جایگاهی دارد؟ از کجا آغاز شده و به کجا رسیده ست؟ اهدافش چیست؟
نویسنده در این نوشتار کوشیده است تا پاسخگوی پرسش هایی از این دست و البته فراخور حال این سطور باشد.
مطالعات اسلامی یا اسلام شناسی از واژه اسلامیسیسم (Islamicism)برگرفته شده است و در واقع از زیر شاخه های رشته شرق شناسی (orientalism)به مشار می آید.
نام مطالعات اسلامی در ذهن بسیاری از مسلمانان و به ویژه ایرانیان بازخوردی منفی دارد.نگاهی گذرا به سیر تکوینی مطالعات اسلامی (اسلام شناسی)به خوبی نشان دهنده این تلقی منفی مسلمانان نسبت به این شاخه است؛ زیرا رشته شرق شناسی و اسلام شناسی بر خلاف عنوان به ظاهر علمی شان ماهیتی ضد اسلامی داشته اند.
جدا از بازشناسی نگاه منفی نسبت به اسلام شناسی و شرق شناسی، در نگاه اول، آنچه اهمیت بازشناسی این شاخه از علوم انسانی را مهم می کند، آشنایی با ماهیت این رشته است و چیزی که اهمیت آشنایی را بیش از هر چیز نشان می دهد جایگاه استراتژیک این شاخه در رابطه کنونی جهان اسلام با غرب است.
اگر نگاهی کلی به پیدایش و سیر تکوین شرق شناسی و اسلام شناسی بیندازیم، متوجه می شویم که همه این تلاش ها در پی رویارویی غرب مسیحی با شرق مسلمان انجام شده است.
نگاه مسلمانان نسبت به ادیان دیگر و پیروان آنها برخاسته از احترام بوده است؛ زیرا دین اسلام و ادیان توحیدی دیگر منشا یکسانی داشته اند، اما پس از استقرار کامل اسلام و فتح مکه تلاش های مسلمانان برای ارشاد پیروان ادیان دیگر بر اساس همین نگاه، ناخودآگاه عکس العمل آنها را برانگیخت و به مرور زمان این تلاش ها به تقسیم جهان به دو قسمت غرب غیرمسلمان و دارالاسلام منجر شد؛ خشن ترین عکس العمل ناشی از این تلاش ها روی دادن جنگ های صلیبی بود.این سلسله از جنگ ها به فرمان پاپ و به نیت باز پس گیری بیت المقدس از مسلمانان در قرن پنجم قمری (یازدهم میلادی)آغاز شد و تا قرن هفتم قمری (سیزدهم میلادی)طول کشید.
افزون بر این نیت باید در نظر داشت که درنزد مسیحیان هم روحیه ارشاد وجود داشته است؛به گونه ای که بر اساس اسناد و نامه هامسیحیان، مسلمانان را کافر می دانستند.
نکته ای که از نظر موضوع بحث ما اهمیت می یابد، میزان تأثیر جنگ های صلیبی در شکل گیری رشته مطالعات اسلامی غربی هاست؛ به این معنا که طی این دو قرن رویارویی و تماس های نزدیک مسیحیان با مسلمانان شرق، رویکرد عالمانه به قصد شناخت زمینه های فرهنگی شرقی های مسلمانان در نظر غرب به وجود آمده است یا نه؟ در این باره دیدگاه یک سو نیست.عده ای همانند فرانچسکو گابریلی و آلبرت حورانی (مسیحی سوری الاصل)سهم چندانی برای جنگ های صلیبی در انتقال فرهنگ اسلامی به غرب قائل نیستند.از معدود آثار اسلامی که در فضای جنگ های صلیبی به لاتین ترجمه شد کتاب «کامل الصناعه الطیبه علی بن عباس مجوسی(متوفی 384 ق/944 م)»است که استفان انطاکی آن را با عنوان «کتاب ملکی»ترجمه کرده است.(ناگفته نماند که این کتاب را پیشتر نیز «قسطنطین افریقی (متوفی به سال 480 ق/1087 م)به لاتین ترجمه کرده بود، اما ترجمه های استفان انطاکی (اهل پیزا)درست تر است.)
اما در برابر کسانی همانند گابریلی، که سهم کمی برای جنگ های صلیبی در انتقال فرهنگی قائل اند، گروهی وجود دارند که از آثار متعدد دیگری یاد می کنند که غربی ها طی جنگ های صلیبی با آنها آشنا شده اند و از جمله ایشان می توان به نجیب العقیقی اشاره کرد.به زعم وی کلیله و دمنه، هزار و یک شب، قصه کاس العشا السری و مخلوط عربی سرالاسرار از این دسته آثارند.وی نمونه هایی دیگر را هم مثال زده و رد پای همه آنها را در متون اروپایی نشان داده و در واقع از تأثیرگذاری آنها شاهد آورده است.
جدا از تقابل این نظرها نمی توان برای بازخوردی فرهنگی، که طی جنگ های صلیبی به وجود آمد، سهمی قائل نشد.حتی یکی از نویسنده های تاریخ اروپا از اینکه صلیبی ها نتوانستند از مرزهای ساحلی فلسطین و سوریه فراتر بیایند اظهار تأسف کرده و گفته است:اگر آنها با قسمت های دیگری از آسیا تماس پیدا می کردند «می توانستند اشعار خیام را خیلی زودتر از آنچه "فیتز جرالد"به انگلیسی برگرداند به اروپاییان معرفی کنند...اما هیچ گاه نتوانستند با بهترین و بافرهنگ ترین مردم شرق ارتباط برقرار کنند و از ایرانی ها و چینی ها و هندی ها هیچ چیز ندیدند».
نویسنده تاریخ اروپا وجوهی از دستاوردهایی را که طی جنگ های صلیبی بر اروپاییان گشوده شد برشمرده است که از آن جمله می توان به موارد زیر اشاره کرد:«معرفی شدن هنرها و صنایع دستی راز آلود شرق به جامعه بسته و غیرمتمدن اروپا، سرازیر شدن ثروت های مادی سرزمین های اسلامی و تجدید حیات اقتصادی اروپا به وسیله آن، بازآورده شدن حس اعتماد به نفس در اروپا و همین طور حس وحدت در سرار دارالمسیحیت (که شاید هرگز از بین نرفت)، برانگیخته شدن حس رمانتیسم در غرب، اقتباس در زمینه های طب، نجوم، شیمی، علم الحساب، دانش جغرافیا و ...و صدها ثمره دیگر که در جریان دویست ساله جنگ های صلیبی برای غرب شکل گرفت که ذکر آنها خود می تواند بهانه ایجاد رساله ای باشد».
همه این شواهد بازگو کننده این مطلب است که اروپاییانی که تا قبل از جنگ های صلیبی فقط با روی خشن اسلام و به عبارتی بهتر فقط با شمشیر مسلمانان آشنا بودند با دستاوردهای عظیم فرهنگی آنان رو به رو گشتند.همین رویارویی است که اروپاییان را به فکر پیشرفت انداخت و یکی از مقدمه های ظهور رنسانس شد.مدعی این سخن، نظر بسیاری از اندیشمندان است که ثمره جنگ های صلیبی را برای مسلمانان سراسر شوم و برای غرب مطلقاً خیر و مثبت می دانند.
مرحوم فاروقی در این دسته قرار داد و برنارد لوئیس هم جنگ های صلیبی را «عظیم ترین و ماندگارترین خسارت بر جهان اسلام»دانسته است.
اما نکته شایان ذکری که وجود دارد ثمره ای است که غرب مسیحی در پی گذر از جنگ های صلیبی به دست آورد.این ثمره در کتابی که فرانسیس بیکن خطاب به پایا نوشته کاملاً مشهود است.به نظر بیکن پس از این «جنگ و کشتار موجب انتشار مسیحیت نمی شود و راه صحیح این است که مردمان مسیحی سعی کنند حقیقت دین خویش را به کافران[مسلمانان]بفمانند و این از طریق وعظ و تبلیغ میسر می شود و برای دعوت تبلیغ درست باید وسایل کار را در دست داشت که عبارت باشد از دانستن زبان اقوام دیگر و کاملاً آشنابودن با انواع عقاید ایشان و تمیز دادن آن انواع با یکدیگر ...عیب کار مسیحیان این است که این وسایل را در اختیار ندارند».
بانظری که مختصر به این نوشته دیدگاه مسیحیان نسبت به اسلام و در پی آن بزنگاه پیدایش رشته اسلام شناسی آشکار می شود.
این ثمره جنگ های صلیبی حتی در دوره رنسانس هم ادامه یافت، به گونه ای که این بار با نگاه اومانیستی و ضد دینی با اسلام مقابله شد؛ با این تفاوت که در این مرحله عناد مسیحیت و اسلام دست کم از ناحیه جهل نبود؛ زیرا اروپا در عصر روشنگری و خراف زدایی به سر می برد.
اروپاییان در این مسیر تلاش های مثمر ثمری برای به دست آوردن وسایل شناختی که بیکن در کتابش از آنها نام برده بود انجام دادند.
این تلاش ها با آموزش زبان عربی آغاز شد.آموزش زبان عربی پیش از جنگ های صلیبی به واسطه نشر اسلام در سرزمین های تصرف شده اروپا به دست مسلمانان آغاز شده بود؛ زیرا پذیرش اسلام-حال چه با ایمان قلبی باشد یا فقط ایمان زبانی-ملازم آشنایی با زبان عربی است.جایگاه زبان عربی در تعلیمات اسلامی کاملاً آشکار است.افزون بر این درباره آموزش زبان عربی در غرب می توان به حضور مسلمانان در اسپانیا اشاره کرد؛ زیرا اسپانیا طی هشتصد سال جزء دارالاسلام به شمار می آمد.
از مراکز آموزش زبان عربی در اروپا می توان افزون بر دارالاسلام اسپانیا (اندلس)، به سیسیل و ایتالیا اشاره کرد.
در این میان یهودیان و مستعربان اندلس مهم ترین سهم را در اشاعه زبان و فرهنگ عربی-اسلامی در غرب داشتند.
در پی آموزش زبان عربی، آنچه به مسیر فراهم شدن زمینه های پیدایش اسلام شناسی کمک شایانی کرد نهضت ترجمه ای بود که به صورت ناخودآگاه-خودآگاه در اروپا شکل گرفت و می توان آن را نخستین مرحله در مطالعات اسلامی دانست.همان گونه که در قرن های سوم و چهارم قمری (نهم و دهم میلادی)، بغداد مرکز مهم ترجمه متون علمی از زبان یونانی و سریانی و گاه پهلوی به عربی بود، در قرن ششم قمری (دوازدهم میلادی)شهر طلیطله در اندلس مرکز علمی، فرنگی و کانون نقل و ترجمه از عربی و سریانی و گاهی زبان های دیگر به لاتین به شمار می آمد.
به رغم نگاهی که غرب به مسلمانان به مثابه «کنار»داشت، به واسطه هم زیستی مسلمانان و مسیحیان در اندلس، سیسیل و نیز جنگ های صلیبی نگاه مثبتی نیز به علوم اسلامی شکل گرفت.
به تدریج با ترجمه آثار فلسفی و علمی عربی-اسلامی به لاتین ثمره تمدن علوم اسلامی به انگلستان، لورن، سالرنو و به ویژه اسپانیا منتقل شد.
در این بین بسیاری معتقدند که آنچه توجه جدی علمای مستعرب را به متون و آثار عربی-اسلامی جلب کرد، توجه ایشان به مواریث کهن خویش و به ویژه مواریث پنهانی بوده است؛ یعنی از مواردی که در دوران استقرار اسلام از یونانی به عربی منتقل شده بود.
اما باید گفت که نهضتی که از اواخر قرن پنجم قمری (هفتم میلادی)ترجمه متون عربی به لاتین آغاز شده بود، موضوع های جدیدی را به غرب معرفی کرد که بر خلاف همه آثار پیشین برای علمای غرب بیگانه و ناشناخته بود.این موضوع ها عبارت بودند از:طب، ریاضیات و فلسفه؛ یعنی آنچه به عصر کلاسیک یونان تعلق داشت و در دوره قرون وسطی از ذهن و خاطره غرب محو شده، اما در میان مسلمانان هر چند با جرح و تعدیل و گاه تحریف زنده مانده بود.
هماهنگ با ترجمه عربی به لاتین و سپس زبان های دیگر اروپایی، که پس از رنسانس کوشیدند برای خود هویتی دست و پا کنند، برای نگارش فرهنگ ها و قاموس های عربی-لاتینی (یا زبان های دیگر)و نیز کتاب های قواعد عربی تلاش های فراوان و منسجمی شد که ذکر آنها مجال دیگری را می طلبد.
در ادامه نهضت ترجمه می بایست مهم ترین کتاب مسلمانان هم ترجمه می شد.این تلاش در حالی انجام می شد که به هر حال در قرن های اولیه اسلامی ترجمه قرآن با مشکلات فراوانی روبه رو بود.قبح تحدی و همین طور بیم تحریف کلام الهی دو علت اصلی مخالفت با این اقدام بود.
اما در عین حال باید توجه کرد که به سبب جهانی بودن دعوت اسلام، در عمل گریزی از ترجمه معانی الفاظ قرآن کریم نبود.بر همین اساس گفته شده که نخستین ترجمه های قرآن کریم، در زمان اعزام رسولان پیامبر اکرم نزد فرمانروایان شش کشور غیرمسلمان حتی به دست خود رسولان پیامبر انجام گردیده است و حتی به گفته سرخسی، سلمان فارسی سوره فاتحه را به فارسی ترجمه کرده بود که البته اثری از آن در دست نیست.
به هر حال نخستین ترجمه قرآن کریم به زبان لاتین در اسپانیا طی سال های 1904-1156 م انجام شد.به دنبال آن ترجمه های فراوان دیگری نیز انجام شد که پس از شکل گیری زبان های اروپایی به صورت مستقل و از بین رفتن سلطه زبان لاتین این ترجمه ها چندین برابر گردید.
اما هدف مسیحیان از ترجمه قرآن چه بود؟ فرانتس روزنتال این گونه اشاره کرده است که «تنها هدف آنان [یعنی بانیان و علاقه مندان و عاملان ترجمه لاتینی قرآن مجید]وصول به بینشی درباره آرای کلامی و دینی مسلمین بود به امید آنکه بتوانند نقاط ضعف مفروض آن را بشناسند و مورد استفاده قرار دهند.»
حتی از این هم روش تر دیدگاه های خصمانه پطرش واجب التکریم (بانی ترجمه قرآن مجید به لاتینی)را بیان کرده و گفته است:«توجه و عنایت و دل مشغولی پطروس واجب التکریم به مبارزه با کفر، یعنی یهودیت و اسلام، با تمسک به براهین و احتجاجات فکری معتبرتر».
البته قول خود پطروس واجب التکریم هم در این باره مشهور است که پس از پایان یافتن کار ترجمه قرآن کریم به رابرت کنونی و همکارانش گفته بود:«اینک می توان دشمن را شناخت»و اینکه «نقطه آغاز جنگ علیه اسلام همانا قرآن است».
هرچند به تازگی ترجمه ای مقدم بر ترجمه یاد شده (ترجمه لاتینی رابرت کتونی به توصیه پطروس واجب التکریم)در ایتالیا یافت شده، همه این یافته ها نفی کننده تلاش های غرب برای شناخت اسلام و مسلمانان به قصد مبارزه با این دین نبوده است.
همه تلاش های اروپاییان برای شناخت فرهنگ اسلامی نمی توانست در مسیر تکامل ادامه یابد اگر صنعت چاپ پا به عرصه نمی نهاد.اختراع چاپ حروفی به مثابه انقلاب بزرگی بود که همه اروپای متمدن وامدار آن است.
گوتنبرگ اختراع دوران ساز خود را درسال 1446م در«استراسبورگ»دایرکرد ونخستین کتابی که باآن به طبع رسید کتاب مقدس بود.
نخستین چاپخانه های دارای حروف متحرک سربی در ایتالیا، پاریس، هلند، اسپانیا، مجارستان، لندن، سوئد و ...به راه افتادند.اما آنچه بر اساس موضوع بحث برای ما همیت می یابد فراهم کردن حروف متحرک عربی برای این دستگاه های چاپ جدید در اروپا بود.این امر حدود یک قرن و نیم پس از راه اندازی دومین دستگاه چاپ حروف متحرک سربی در«استراسبورگ»به دست گوتنبرگ رخ داد.
به نظر نجیب الحقیقی، بانیان چاپخانه های شرقی و حروف چینی و چاپ عربی در غرب و نیز خاورمیانه و خاور نزدیک و شمال آفریقا، شرق شناسان (از آباء کلیسا)بوده اند.
درباره نخستین کتاب هایی که به وسیله دستگاه های چاپ جدید به طبع رسیدند اختلاف نظر وجود دارد، اما بی گمان-همان گونه که شواهد هم نشان می دهد-قرآن کریم جزء کتاب های نخستین عربی به شمار می رود که با دستگاه های چاپ جدید به طبع رسیدند.
در پی اندیشه های استعماری و حضور استعمارگران در مناطق شرقی-حال چه اسلامی و چه غیراسلامی، هر دو منظور است-شدت وحدت چاپ کتاب با زبان های مستعمرات بیشتر شد و همین امر به پیشرفت روز افزون شرق شناسی کمک کرد.
نکته شایان ذکر دیگر آن است که فراهم شدن امکان چاپ به ویژه چاپ زبان های شرقی به تدریج با مطرح شدن و قوت گرفتن تفکر انتقادی، که در اصل مولود تحولات پیش و پس از رنسانس و نهضت اصلاح دین در اروپا و به ویژه عصر روشنفکری بود، به شکل گیری شاخه بالنده مطالعات غیرهنجاری اسلامی، یعنی «تصحیح و طبع انتقادی متون اسلامی»، منجر شد.
تلاش های اروپاییان برای چاپ آثار فرهنگی تمدن شرقی و به ویژه اسلامی پس از شکل گیری صنعت چاپ بسیار چشمگیر است.
دکتر غلامحسین یوسفی به نقل از دکتر پروسدی، معاون مطبعه «بریل»، نقل کرده است:«عدد انتشارات مؤسسه بریل...چندان زیاد است که به دقت نمی دانم».نگاهی به کاتالوگ در فاصله سال های 1993-1994 م، عظمت کار را نشان می دهند.به گونه ای که این کاتالوگ بالغ بر دویست صفحه با حروف ریز است و در هر صفحه حدود بیست الی سی کتاب معرفی شده که این مقدار طی سیصد سال فعالیت این انتشار بسیار ناچیز است.
همه این مواردی که ذکر شد می تواند شاهدانی دم دست و خودمانی برای نشان دادن اهمیت اهتمام اروپاییان برای شناخت فرهنگ اسلامی باشد.
یکی از دوره های مهم و تحول ساز تاریخ فرهنگ اروپا، رنسانس است؛ مرحله ای که اروپا گام های نخستین را به سوی تمدن طی کرد.حال باید دید که نهضت و اصلاحات دینی را هم زمان با رنسانس چه تأثیری در ادامه مطالعات اسلام شناسی داشته است.
رنسانس تحولات گسترده ای در جهان نگری اروپاییان داشت و از جمله در نگرش دینی خود اروپاییان تغییرات گسترده ای پدید آورد که از دل همه این تغییرها پروتستانیسم ظهور کرد.
مهم ترین دستاورد رنسانس دست کم در حوزه مطالعات اسلامی ایجاد نگرش فکری اومانیسم ضد دینی در اروپاست.در این زمینه دانشگاه ها سهم بسیار اساسی داشتند؛ زیرا محفل بحث درباره دیدگاه های اومانیستی، دانشگاه ها بود.
از آثار مهم رنسانس در این زمینه جداکردن فلسفه از کلام مسیحی است، اما منشا همه این تحولات را می توان در مواریث فرهنگی، تمدنی، فکری و علمی اسلامی دانست؛ یعنی همان چیزی که فکر اروپاییان را متوجه یونان عصر باستان کرد.
آنچه در حوزه بحث ما اهمیت دارد میزان تغییر تفکر اروپاییان نسبت به اسلام در دوره رنسانس است؛ زیرا بر اساس قاعده با فراهم آمدن رنسانس، شکل گیری نهضت اصلاح دین و پروتستانیسم می بایست نگرش خصمانه به اسلام به گونه ای تعدیل می شد، اما این امر با تعویقی طولانی مدت رخ داد؛ زیرا همه این تلاش ها هم زمان شده بود با نیرومند شدن ترک های عثمانی و تهدید اروپا به صورت مستمر از طرف ایشان و همین مسئله این تعدیل تفکر را به تعویق می انداخت.این امر به گونه ای بود که حتی پاپ اومانیست کلیسای کاتولیک، در نامه ای خطاب به سلطان محمد فاتح عثمانی، با رد کردن قرآن، ایمان مسیحی را توضیح داد و به ارشاد سلطان محمدفاتح دست زد.آنچه از این نامه برمی آید این است که ثمره اومانیسم در تفکر پاپ، روحیه منکرانه نسبت به اسلام در قالب نامه به جای قالب جنگ های صلیبی بود.
هرچند بسیاری از اندیشمندان بر آن عقیده اند که بانیان نهضت اصلاح دین در اروپا تصور متفاوتی نسبت به اسلام پیدا نکردند، باید گفت که در آن سال ها تلاش های گسترده ای برای درک و دریافت عمیق تر اسلام شد، به گونه ای که می توان گفت نگرش اروپاییان نسبت به اسلام، تغییر یافت و جای تلقی آن در حکم ساختاری ایدئولوژیک و دینی نفرت انگیز، آن را دینی دانستند که منشا قدرت عثمانی ها و تمدنی است که با تمدن اروپایی تفاوت دارد.از سوی دیگر هم تصور دارالمسیحیت جای خود را به اروپا داد و از آن زمان به بعد مسیحیت انحصار ایدئولوژیک خود در شکل دادن تصور غرب از دست داد.
شکل گیری زبان انگلیسی سهم عمده ای در پیشرفت مطالعات اسلامی داشته است.اینکه سیر شکل گیری استقلال زبان انگلیسی چگونه بوده، بحث مستقل دیگری است، اما آنچه مسلم است، امروز زبان انگلیسی گسترده ترین حوزه مطالعات اسلامی را به خود اختصاص داده است.
افزون بر مستقل شدن زبان انگلیسی پدید آمدن دانشگاه ها و همراه کرسی های عربی (و در کل زبان های شرقی)تأثیر فراوانی بر سیر مطالعات اسلامی نهاد.آنچه بر شتاب گرفتن این سیر تأثیر مثبت نهاد، اقدامات استعماری انگلیس بود.
نزدیکی استعمارگران انگلیسی با اقوام شرقی در حوزه مستعمرات انگلیس سبب نزدیکی بیش از پیش انگلیسی ها به زبان و فرهنگ این اقوام شد و اهتمام ایشان را در بازشناسی فرهنگ ایشان بیش از پیش کرد.
این نکته را هم باید در نظر گرفت که همه تلاش های اسلام شناسانه در غرب محققانه و آکادمیک انجام می شد.سفر جهانگردان به ممالک شرقی و دستاوردهایی که این ممالک برای فرهنگ اروپایی داشتند بیش از پیش بر سیر مطالعات آکادمیک سرعت بخشید.
اما دو نکته اساسی را درباره مطالعات اسلامی-شرقی اروپاییان باید دانست؛نخست آنکه این مطالعات حتی به رغم اندیشه های بعدازرنسانس، هم چنان در چهارچوب دین انجام می شد.به عبارت بهتر هنوز در چهارچوب پیش داوری های کلیسای مسیحی بود؛ حال چه درحیطه کلیسای کاتولیک و چه در حیطه پروتستانیزم این رویکرد وجود داشت؛ دوم اینکه مطالعات بیشتر جنبه فردی داشت.شرق-اسلام شناسان کسانی بودند که به صورت مستقل در چهارچوب مراکز آکادمیک فعالیت می کردند.
اما عصر روشنگری یا عصر خرد سبب شد شکل متفاوتی از اندیشه در اروپا مطرح شود.عصر روشنگری عصر سلطه خرد در اروپا و تلاش برای خرافه زدایی است.در این راه، دین در حکم موضوعی مهجور به گوشه ای طرد شد و عقلانیت، محور قرار گرفت.
اما در این بین مطالعات اسلام شناسی حکایت دیگری داشت.در سیر جدید مطالعات اسلامی،رهیافت غیرجزمی اروپاییان بسیارراهگشاست. آنها بدون اینکه پیش زمینه های فکری مسیحیت درزمینه اسلام را در نظر بگیرند، به بررسی دیدگاه های اسلامی دست زدند.به عبارتی دیگر، در این بررسی تعصب کلیسایی با مسیحانه جایگاهی نداشت.
از سوی دیگر، مطالعات شرقی-اسلامی، برخلاف وضعیت بیش از آن، که بیشتر بر اساس تلاش های فردی بود، در حیطه کار انجمن های مطالعاتی و مؤسسه های گوناگون مختلف قرار گرفت و ارزش آنها روزافزون شد.
اما آنچه بیش از پیش احساس نیاز را به مطالعات شرقی-اسلامی برانگیخت، استعمار بود.استعمارگران بزرگ و بزرگ ترین آنها، یعنی انگلیس، که خورشید در امپراطوری اش غروب نمی کرد، به دلیل برقراری ارتباط و هم زیستی با اقوام مستعمره خود، بیش از هر زمان نیاز به شناخت فرهنگی-تمدنی ایشان را احساس کردند.
دیگرمهم نبود که چه تمدن و فرهنگی باشد، اسلامی باشد یا غیر اسلامی،اما به هر حال جمعیت مسلمانان درشرق و مستعمرات شرقی انگلیس بسیار عمده بود.
در این دوران شرق برای غربی ها بی خطر جلوه می کرد، اما همچنان دشمن تلقی می شد؛ دشمنی که شکستش محتوم و قطعی است.
این دوره، دوره ضروری شدن تخصص و تشکل در مطالعات اسلامی اروپاست.در این میان دو گرایش وجود داشت:1.عده ای که عموما پژوهشگران مستقل یا آکادمی ها بودند به بازنگری عالمانه و بی طرفانه اسلام و تاریخ و تمدن و فرهنگ اسلامی گرایش داشتند؛ 2.گروهی که هرچند اندک بودند، به اهداف استعمار جدید کمک می کردند و در سایه کمک های حکومت استعماری انگلیس برای بازشناسی عالمانه اسلامی می رفتند، گاه دستاوردهایی شگرف برای اسلام شناسی داشت؛ دستاوردهایی که در بین اندیشمندان اسلامی هم نه تنها بی بدیل است، بلکه بسیار راهگشاست.یکی از نتیجه های مهم فعالیت های اسلام شناسی در قرن نوزدهم تخصصی شدن حوزه ها به ویژه در حیطه مطالعات اسلامی انگلیس است.از رویدادهای مهم دیگر می توان به ورود علمای یهودیت به عرصه اسلام شناسی اشاره کرد.در این زمینه تشکیل کنگره جهانی صهیونیسم و تصمیم برای ایجاد وطن ملی یهود بسیار تأثیرگذار بوده است.گفتنی است این گونه تلاش های اسلام شناسانه در بین قوم یهود نیز وجود داشت، اما در این دوره شکل بسیار منسجم و فراگیری را پیداکرد.با آغاز قرن بیستم، اسلام شناسی به معنای اخص کلمه مطرح شد؛ در واقع با سیری که این مطالعات در غرب عصر روشنگری طی کرد مطالعه اسلام و اسلام شناسی به معنای اخص کلمه مطرح شد؛ در واقع با سیری که این مطالعات در غرب عصر روشنگری طی کرد مطالعه اسلام و اسلام شناسی جدا از تعلقات فکری پژوهشگران مطرح گردید و پس از گذر دوران به معنای رشته ای تخصصی پی گیری شد و امروزه مطالعات اسلامی در کنار شاخه عمومی تر آن، یعنی شرق شناسی، جایگاه ویژه ای برای خود باز کرده است.ژاک واردنبرگ در بحث از دامنه مطالعات اسلامی، این مطالعات را به سه گروه تقسیم کرده است:1.مطالعه هنجاری دین اسلام؛ 2.مطالعه غیرهنجاری دین اسلام؛ 3.مطالعه غیرهنجاری جهات و جنبه های اسلامی فرهنگ ها و جوامع مسلمان.
وی مطالعات نوع اول را مطالعاتی می داند که به دست مسیحیان و به قصد مسیحی کردن مسلمانان انجام می شد یا می توانست انجام شود.مطالعات نوع دوم معمولاً در دانشگاه ها انجام می شد و بر اساس بررسی غیرهنجاری یا غیرارزش گذارانه دین اسلام، اعم از آنچه مسلمانان آن را دین اسلام واقعی بدانند یا آنچه می توان آن را اسلام زنده و بالفعل نامید، بود.
مطالعه غیرهنجاری دین اسلام به وسیله غریبان نوعی مطالعه پدیدارشناسانه دین اسلام دانست.این رویکرد در کل از قرن هیجدهم و پس از روشنگری آغاز شد.
البته در این میان وضع زمانه و سیاست دوران را هم باید در نظر گرفت و با توجه به سیری که گفته شد، برخی نسبت به سوء نیت این مطالعات بیم دارند و آن را در سیر جنگ های صلیبی، عصر رنسانس و اقدامات اومانیستی ضد دینی و استعماری قدیم و جدید می دانند، به گونه ای که عده ای همانند معمر قذافی حمله ناپلئون به مصر را جنگ صلیبی نهم و تشکیل اسرائیل را با حمایت امریکا، جنگ صلیبی دهم می دانند.
در زمان حاضر پس از رویدادهایی همانند یازدهم سپتامبر و سیر اسلام ستیزی به وجود آمده در پی آن، دیدگاه کسانی همانند معمر قذافی همچنان رو به تشدید است.
منبع:زمانه شماره94