این مجموعه بی‌نظیر در دامنه کوه رحمت (کوه مهر)، در مقابل جلگه مرودشت و 55 کیلومتری شمال شرقی شیراز قرار دارد. یونانیان و به تبع آنها اروپاییان، گاهی آن را «پرسه پلیس»، «پرسَپُلیس» یا «پرسپولیس» (persepolis) می‌خوانند.
اما نام تاریخی آن که در کتیبه‌های کاخها ثبت شده، پارسَه (parsa) به معنای شهر مردمان پارسی است.
آثار تاریخی به جای مانده در آن، از باشكوه‌ترین مجموعه‌های تاریخ ایران و جهان است. این بنا در زمان داریوش اول از پادشاهان هخامنشی در سال 518 قبل از میلاد به قصد ایجاد پایتختی آیینی در جلگه مرودشت، بر دامنه كوه مقدس رحمت (كوه مهر) بنیان نهاده شد و ساخت آن جمعا حدود 120 سال به طول انجامید.
مجموعه تخت جمشید به وسعتی حدود 135000 متر مربع و تماما از سنگ ساخته شده است.
در میان سنگها از هیچ گونه ملاتی استفاده نشده اما در بعضی نقاط، سنگها را با بست‌های آهنی به نام دم چلچله‌ای به هم اتصال داده‌اند و از چفت‌هایی سربی استفاده کرده‌اند.
مجموعه تخت جمشید شامل هفت كاخ (تالار)، نقوش برجسته، پلكان‌ها، ستون‌ها، و دو آرامگاه سنگی است.
جمعا بیش از سه هزار نقش برجسته در ساختمان‌ها و مقبره‌های تخت جمشید وجود دارد كه به طرز خارق العاده‌ای هماهنگ است.
در قسمت بالای تخت جمشید، در دامنه كوه رحمت، دو آرامگاه وجود دارد كه آرامگاه اردشیر دوم و اردشیر سوم است.
تخت جمشید حدود دویست سال محل سكونت شاهان هخامنشی بوده تا اینکه در 330 پ.م. اسكندر مقدونی (که ایرانیان او را گجسته، بنفرین، پلید و دیو خو نامیده‌اند) آن را سوزاند.
تاریخ نگاران در مورد علت این آتش‌سوزی اتفاق رای ندارند. عده‌ای آن را ناشی از یک حادثه غیر عمدی می‌دانند، عده‌ای دلیلش را آتش زدن آن به دست اسکندر دیو خو به تلافی ویرانی شهر آتن (و معبد آرتیمیس در آن) به دست خشایارشا می‌دانند.
البته نظرات دیگری نیز در این مطرح است؛ برای مثال برخی بر این باورند که نابودی تخت جمشید به دست اسکندر مقدونی روی نداده و حتی بر این باورند که پای اسکندر مقدونی هیچگاه به این منطقه نرسیده است.
از آنچه امروز از تخت جمشید بر جای مانده، تنها می‌توان تصویر مبهمی از شکوه و عظمت کاخها در ذهن مجسم کرد.
با این همه می‌توان به مدد یک نقشه تاریخی که جزئیات معماری ساختمان کاخها در آن آمده باشد و اندکی بهره‌گیری از قوه تخیل، به اهمیت و بزرگی این کاخها پی برد.
نکته‌ای که سخت غیر قابل باور می‌نماید، این واقعیت است که بخش‌‌هایی از این مجموعه عظیم و ارزشمند، هزاران سال زیر خاک مدفون بوده تا اینکه در حدود 70 سال قبل کشف شد.
