تبیان، دستیار زندگی

حكم غیبت از نظر فقهى

پشتوانه احكام در فقه شیعی، ادله اربعه (كتاب، سنت، اجماع و عقل) است و بسیارى از فقیهان شیعى در بحث غیبت مى‏فرمایند:
الغیبه حرام بالادله الاربعه.
غیبت به ادله اربعه حرام است؛

یعنى فتواى ایشان به هر چهار مرجع، مستند شده است كه بر قوت و استحكام فتواى مورد نظر مى‏افزاید. از آن جا كه این بحث فقهى به طور گسترده در این مجال نمى‏گنجد، فقط به ذكر روایتى از امام صادق (ع) در این مورد بسنده مى‏شود كه مى‏فرماید:
الغیبه حرام على كل مسلم أ و الغیبه تأكل الحسنات كما تأكل النار الحطب.
غیبت بر هر مسلمانى حرام است و غیبت نیكویى‏ها را مى‏خورد، همان گونه كه آتش هیزم را نابود مى‏كند.

رفیقى كه غایب شد اى نیك نام دو چیز است از او بر رفیقان حرام

یكى آن كه مالش به باطل خورند دوم آن كه نامش به غیبت برند


شرایط حرمت غیبت حرمت غیبت از نظر فقهی، شرایطى دارد كه عبارتند از:
1. شخصى كه انسان در غیاب او، عیبش را بازگو مى‏كند، مؤمن باشد؛ یعنى بینشان اخوت ایمانى وجود داشته باشد؛ همان گونه كه خداوند متعالى در آیه شریفه سوره حجرات، غیبت را به خوردن گوشت برادر مؤمن تشبیه فرمود.

در همین زمینه، روایتى از امام صادق (ع) به نقل از عبدالرحمن سیاب آمده است: ان من الغیبه ان تقول فى اخیك ما ستره الله علیه.
غیبت این است كه درباره برادر مؤمنت عیبى را كه خدا براى او پوشانده است، بگویى؛
بنابراین، اگر عیب كافر پشت سرش گفته شود، غیبت به شمار نمى‏آید.
مؤمن كسى است كه به همه اصول دین (توحید، عدل، نبوت، امامت و معاد) اعتقاد داشته باشد.

2. از نظر شرعی، غیبت هنگامى‏پیش مى‏آید كه پشت سر فرد، «عیب و نقص» او را بازگو كنند؛ ولى اگر كمالش را بگویند (راضى باشد یا نباشد) غیبت شمرده نمى‏شود.

3. عیب و نقصى كه شخص در غیاب برادر یا خواهر مؤمنش مى‏گوید، نزد عموم ناخوشایند و ناپسند باشد؛ از این رو اگر عامه مردم آن عیب را زشت بشمارند؛ ولى خود فرد غایب به بازگفتن آن راضى باشد، غیبت به شمار مى‏رود.

پیش تر از رسول اكرم (ص) در بحث «تفاوت بهتان و غیبت» روایتى آورده شد كه حضرت در تعریف غیبت فرمود: «ذكرك اخاك بما یكره». مقصود ار «یكره» در این حدیث، این نیست كه آن چه را فقط برادرت خوش ندارد، ذكر كنی؛ بلكه منظور، امرى است كه به طور طبیعى و نزد عامه ناخوشایند باشد، زیرا خداوند متعالى راضى نیست آبروى مؤمن در اجتماع بریزد. در روایات هم آمده است:

قوا اعراضكم.آبروهایتان را حفظ كنید.


امیرمؤمنان (ع): لیس للمؤمن ان یذل نفسه.
مؤمن حق ندارد خودش را خوار كند.


پیامبر اكرم (ص): ان الله تبارك و تعالى فوض الى المؤمن كل شی‏ء الا اذلال نفسه.
خداوند بلندمرتبه همه چیز، جز ذلیل كردن نفس را به مؤمن تفویض كرده است.

امام صادق (ع): پس اگر مؤمن، عیب برادر مؤمن خود را كه ناپسند تلقى مى‏شود، پشت سرش بگوید و آن فرد هم راضى باشد، رضایتش موجب برداشته شدن حرمت این عمل نمى‏شود.

4. عیب و نقصى در غیاب فرد بازگو شود كه از مردم پوشیده بوده است؛ بنابراین اگر فردى به داشتن عیبى نزد مردم معروف باشد، بازگفتن آن نزد كسى كه از آن آگاهى دارد، حرام نیست.

حضرت موسى بن جعفر (ع) فرمود: من ذكر رجلا من خلفه بما هو فیه مما عرفه الناس لم یغتبه و من ذكره من خلفه بما هو فیه مما لایعرفه الناس اغتابه.
كسى كه پشت سر شخصى چیزى را یادآور شود كه همه مردم مى‏دانند، غیبت نیست و اگر كسى پشت سر شخصى نقص یا عیبى را بگوید كه مردم نمى‏دانند، غیبت است.

5. قصد انتقاص وجود داشته باشد؛ یعنى شخص با بازگفتن عیب دیگرى، قصد كاستن از وجهه و شخصیت او را داشته باشد؛ پس اگر بازگفتن عیب، براى درمان و برطرف كردن آن باشد، مثل آن كه انسان، حالات مریضى را به پزشك بگوید، چون قصد انتقاص ندارد، رفتار او غیبت به شمار نمى‏آید.

6. شنونده داشته باشد؛ پس اگر انسانى تنها نشسته باشد و از روى ناراحتى یادآور عیوب دیگرى شود، چون شنونده ندارد، رفتار او حرام نیست و غیبت به شمار نمى‏رود.

استماع غیبت

همان گونه كه گفته شد، غیبت زمانى تحقق مى‏یابد كه شنونده اى وجود داشته باشد؛ پس شنونده غیبت، همانند گوینده آن، در تحقق غیبت نقش دارد؛ از این رو حكم غیبت شامل حال او نیز مى‏شود.

با این وصف، فقیهان «گوش دادن» به غیبت را هم از لحاظ شرعى حرام دانسته‏اند و از این نظر اختلافى بین آن‏ها نیست. روایات بسیارى نیز در این زمینه وجود دارد كه به برخى از آن‏ها اشاره مى‏شود:

امام صادق (ع) نقل كرده است كه پیغمبر اكرم (ص) افراد را از غیبت كردن و گوش دادن به آن نهى فرمود:
نهى عن الغیبه و الاستماع الیها.

پیامبر گرامى(ص) فرمود: السامع للغیبه احد المغتابین.
گوش كننده غیبت یكى از دو نفرى است كه غیبت مى‏كند.

ما عمر مجلس بالغیبه الا خرب من الدین.
هیچ مجلسى با غیبت آباد نشد، مگر این كه از نظر دینى خراب شد.


فنزهوا أسماعكم من استماع الغیبه.گوش هاى خود را از شنیدن غیبت پاك كنید.


امام صادق (ع) نیز مى‏فرماید: الغیبه كفر و المستمع لها و الراضى بها مشرك.غیبت، كفر، و شنونده و خشنود از آن، مشرك است.


كفر بر دو گونه است:
الف: كفر اعتقادى
ب: كفر عملى.

كفر اعتقادى عدم اعتقاد به اصول حقه است؛ اما كفر عملى ندیده گرفتن چیزى است كه از سوى خداوند مورد امر و نهى قرار مى‏گیرد؛ البته اگر كفر عملى ادامه یابد، چه بسا به كفر اعتقادى بینجامد؛ براى نمونه، تكلیفى مانند نماز كه از اركان و پایه هاى دین ما است، اگر به صورت عمدى ترك شود، در ایمان انسان خلل وارد مى‏شود چنان كه رسول خدا (ص) فرمود: من ترك الصلوه متعمدا فقد كفر.

كسى كه نماز را به عمد ترك كند، كافر است.

غیبت، طبق فرموده امام صادق (ع) چنین است:
الغیبه ان تقول فى اخیك ما ستره الله علیه.

غیبت آن است كه آن چه عیبى را خداوند پنهان ساخته است، بازگویى.

از سویى، شنونده غیبت در آشكار شدن آن عیب همان اندازه نقش دارد كه گوینده غیبت دارد؛ زیرا اگر گوشى براى شنیدن غیبت نباشد، گوینده كارى از پیش نمى‏برد؛ بنابراین، هر دو مرتكب گناه شده‏اند.

عبدالله‏بن سنان روایت مى‏كند كه به امام صادق (ع) عرض كردم: عوره المؤمن على المؤمن حرام؟ قال: نعم. قلت: یعنى سفلته. قال: لیس حیث تذهب! انما هو اذاعه سره.

آیا عورت مؤمن بر مؤمن حرام است؟ فرمودند: بله. گفتم: منظورت از عورت همان معناى عورتین‏ است؟ گفت: نه، آن گونه كه گمان كردى نیست. منظور از عورت نشر دادن سر او بود.

امام صادق (ع) از رسول اكرم (ص) چنین نقل كرده است: من اذاع الفاحشه كان كمبتدئها.
كسى كه عمل زشتى را نشر دهد، مثل كسى است كه آن كار را آغاز كرده است.

همچنین امام صادق (ع) فرمود: من قال فى مؤمن ما رأته عیناه و سمعته اذناه فهو من الذین قال الله عز و جل ان الذین یحبون ان تشیع الفاحشه فى‏الذین امنوا لهم عذاب الیم.

كسى كه از مؤمنى، چیزى را كه با چشمش دیده یا با گوشش شنیده، به كس دیگر بگوید، از كسانى كه ایمان آورده اند، نشر یابد و براى ایشان عذاب دردناكى است.

در غیبت، گوینده با گفتار، و شنونده با شنیدن خود، راز دیگرى را فاش مى‏كنند و منشأ نشر عمل زشت مى‏شوند، البته گوش كردن هرچیز دو حالت دارد:

1. یا شنیدن (سماع) است؛ بدین معنا كه چیزى ناخودآگاه به گوش كسى مى‏رسد، بدون این كه او خواسته باشد به آن گوش فرادهد.

2. یا گوش دادن (استماع) است؛ یعنى شخص به طور كامل توجه كند و آن چه را مى‏شنود، به ذهن خود بسپارد.

نكته قابل توجه دیگر آن كه در مسأله غیبت، گوش ندادن به غیبت دیگران كافى نیست؛ بلكه افزون بر گوش نكردن، مقابله با آن نیز لازم است.

فقیهان بر این نظر اتفاق دارند كه نه تنها نباید به غیبت گوش كرد، بلكه اگر كسى در جایى غیبت مى‏كند، باید او را از این كار بازداشت.

رد غیبت

هر جا رفتار زشت و امر حرامى‏واقع شود، بر هر مسلمان واجب است از منكر نهى كند و این مسأله به غیبت اختصاص ندارد، اما در این جا افزون بر نهى از غیبت، رد آن و دفاع از غیبت شونده نیز لازم است.

در این زمینه روایات متعددى وارد شده است كه از جمله به موارد ذیل اشاره مى‏شود: پیامبر اكرم (ص) فرمود: من رد عن عرض اخیه بالغیب كان حقا على الله ان یعتقه من النار.
كسى كه (بدگویی) را از برادر مؤمنش در غیاب او دور كند، سزاوار است خداوند او را از آتش برهاند.

در جایى دیگر حضرت (ص) به سرزنش كسى كه به یارى غیبت شونده اقدام نكند، پرداخته، به امیرمؤمنان على (ع) مى‏فرماید:
یا على من اغتیب عنده اخوه المسلم فاستطاع نصره فلم ینصره خذله الله فى الدنیا و الاخره.
اى على! كسى كه پیش او از برادر مسلمانش غیبت شود و بتواند آن برادر مسلمان را یارى كند، ولى كمك نكند، خداوند او را در دنیا و آخرت خوار مى‏كند.

حضرت باقر (ع) نیز در تأیید رد كننده غیبت، و سرزنش كسى كه غیبت را بشنود و رد نكند فرمود:
من اغتیب عنده اخوه المؤمن فنصره و أعانه نصره الله و اعانه فى الدنیا و الاخره و من لم ینصره و لم یعنه و لم یدفع عنه و هو یقدر على نصرته و عونه خفضه الله فى الدنیا و الاخره.
اگر پیش كسى، از برادر مؤمنش غیبت شود و او برادر مؤمنش را یارى كند، خداوند هم او را در دنیا و آخرت یارى مى‏كند؛ اما اگر بتواند كمك كند و آن غیبت را از برادرش برگرداند و این كار را نكند، خداوند او را در دنیا و آخرت خوار مى‏كند.

پیامبر اكرم (ص) پاداش رد غیبت را بزرگ شمرده است: من رد عن اخیه غیبه سمعها فى مجلس رد الله عنه الف باب من الشر فى الدنیا و الاخره فان لم یرد عنه و اعجبه كان علیه كوزر من اغتاب.
اگر كسى از برادر مؤمنش غیبتى شنید و آن را رد كرد، خداوند هزار شر و بدى را از او برمى‏گرداند و اگر آن غیبت را رد نكرد، بلكه تعجب هم كرد، گناهش مثل همان شخصى است كه غیبت مى‏كند.
براساس روایتى دیگر اگر در مجلسى، پشت سر برادر مؤمنى، غیبت شود، در حالى كه شخص بتواند آن را رد كند، ولى نكند، گناهش هفتاد بار بیش‏تر از غیبت كننده است.

همان گونه كه از روایات پیشین برمى‏آید، اگر در مقابل غیبت سكوت شود، میدان براى غیبت كننده بازتر مى‏شود و رد نكردن آن به منزله تشویق شخص و امضاى عملى بر گفتار او است.

امورى كه به موارد جواز غیبت ملحق مى‏شوند

موارد دیگرى هم وجود دارند كه غیبت در آن‏ها جایز است. این موارد از موارد استثنا شده غیبت در روایات نیستند و جواز آن‏ها از برخى ضوابط كلى فقهى به دست مى‏آید:
1. نصیحت مستشیر: در مواردى كه بازنگفتن عیب و نقص كسى مایه گرفتارى و دردسر مؤمن دیگرى شود و مفسده بزرگى به بار آورد، بحث تزاحم اهم و مهم پیش مى‏آید به این معنا كه انسان میان امرى مهم و امرى مهم تر قرار مى‏گیرد كه به حكم عقل، باید مهم تر را مقدم بدارد.
در چنین حالی، گاه مصلحت گفتن عیب، از مفسده نگفتن آن بیش‏تر است كه در این صورت، غیبت جایز مى‏شود؛ همانند بیان عیب‏هاى كسى كه به خواستگارى دختر مؤمنى رفته است. در این جا اگر از فردى كه به طور كامل از وضعیت خواستگار آگاه است، تحقیق، و از او درخواست مشورت كند، غیبت از خواستگار جایز مى‏شود؛ زیرا در این جا مسأله نصیحت كسى كه خواهان مشورت است، پیش مى‏آید.
نصیحت به معناى خیرخواهى است و فرد غیبت كننده هم در واقع خیر شخص مستشیر را مى‏خواهد؛ یعنى اگر خواستگار، انسان منحرف و منحطى باشد یا عیب هاى جسمى‏و روحى داشته باشد، نباید به سبب اعتقاد به این كه بیان عیوب افراد، غیبت به شمار مى‏آید، دختر مؤمنى را دچار مفسده اى بزرگ كند؛ البته در این مورد، جواز غیبت فقط به طلب مشورت نیست؛ یعنى این گونه نیست كه فقط وقتى از او بپرسند و مشورت بخواهند، گفتن جایز باشد؛ بلكه بدون درخواست مشورت هم مى‏تواند خود عیوب را بگوید؛ زیرا وقتى انسان مى‏بیند برادر یا خواهر مؤمنى دچار گرفتارى بزرگى مى‏شود و او بر دفع این گرفتارى توانا است، و یگانه راه هم غیبت كردن است، با وجود حكم عقل در مسأله «تزاحم اهم و مهم» باید به اهمیت گفتن در مقایسه با نگفتن دقت كند به این معنا كه اگر راه جلوگیرى از این مفسده به بیان عیب ونقص شخص منحصر باشد مى‏تواند از آن راه استفاده كند.
درباره مسائل دیگر فقهى هم عناوین ثانویه وجود دارد؛ همانند مسأله خوردن آشامیدنى‏ها و خوردنى هاى حرام كه اگر كسى چیزى براى خوردن نداشته باشد و احتمال این باشد كه از گرسنگى بمیرد، جایز است به مقدار ضرورت از خوردنى هاى حرام استفاده كند.
درباره تشخیص اهمیت گفتن عیوب بر نگفتن آن ها، به صورت معمول، تشخیص شارع ملاك است و باید در این زمینه به فقیهان رجوع شود؛ اما مهم تر از هر چیز این است كه انسان خودش را از نظر درونى بسنجد و ببیند منشأ درونى غیبتش چیست. آیا به واقع براى دین دل مى‏سوزاند و یا از خواهش هاى نفسانى خویش پیروى مى‏كند و چون موقعیتى به دست آورده، عیب و نقص هاى دیگرى را كه مدت‏ها در دل نگه داشته است، باز مى‏گوید. در این صورت، او عقده دل خویش را باز كرده است و نیتش كسب رضاى خدا نیست؛ پس اگر در مواردى، غیبت جایز هم باشد، باز انسان باید به درون خود مراجعه و خود را مقید كند تا اسیر هواهاى نفسانى نشود و اعمال، گفتار و اهدافش فقط در جهت كسب رضاى الاهى باشد.

2. رفع و دفع منكر: اگر فقط با غیبت بتوان گناه یا منكر مهمى‏را دفع كرد، باید این كار را انجام داد، براى نمونه كسانى كه در دین بدعت مى‏گذارند، اگر یگانه راه جلوگیرى از عمل ایشان كه باعث منحرف شدن افراد از مسیر درست دین مى‏شود، بیان نقایص و عیوب مربوط به رفتار ناشایست آن‏ها باشد، باید گفته شود.

3. گواهى دادن نزد قاضى: اگر شخص براى دفع مفسده یا منكرى، نقایص دیگرى را نزد قاضى گواهى كند، كار حرامى‏انجام نداده است، و اگر قاضى هم شهادت بطلبد، هیچ اشكال شرعى بر طلب او وجود نخواهد داشت البته روشن است كه مقصود از نقایص، آن دسته از نقیصه هایى است كه به آن منكر مربوط بوده، در دفع آن مؤثر باشد.

4. آگاهى دادن: اگر انسان در غیاب كسى در نفى كمال او سخنى بر زبان آورد، ولى قصد تنقیص او را نداشته باشد، این عمل او غیبت شمرده نمى‏شود؛ همانند نفى مهارت یك پزشك یا ضعیف بودن قدرت علمى‏یك مجتهد كه در این حالت‏ها غیبت جایز است. و چنانچه در قرآن كریم است: (لكى لا یكون دولة بین‏الاغنیاء منكم)، تا آنكه تنها بر ثروت توانگران افزوده نگردد و سرمایه بین ایشان دور نزند بلكه به امور دین و فقراء هم از آن ثروت اختصاص یابد.
و چنانچه بر همه لازم است كه از ثروت غنى برخوردار باشند باید از علم، قدرت و دیگر امور هم هركس به قدر كفایت و استعداد خویش برخوردار باشد، و نباید روابط بر ضوابط حكم كند بلكه باید ضوابط بر روابط حكم‏فرما گردد.

استحلال و استغفار
«استحلال» به این معنا است كه شخص غیبت كننده، نزد كسى كه از او غیبت كرده است برود و از او حلالیت بطلبد، و «استغفار» یعنى كه شخص غیبت كننده پس از ارتكاب غیبت، از خداوند آمرزش بخواهد.

فقیهان درباره حكم «استحلال و استغفار» از غیبت، احتمال هایى را مطرح كرده اند؛ از جمله این كه اگر بر «استحلال» مفسده اى مترتب نباشد و دشمنى و كدورتى پدید نیاورد یا آن را بیش تر نكند، باید انجام شود؛ اما اگر موجب مفسده اى شود، فرد فقط باید استغفار كند چه بسا اگر غیبت كننده به قصد طلب حلالیت، رفتار ناشایست خود را براى كسى كه از او غیبت كرده، بازگوید، بذر دشمنى و كینه را در دل او بكارد. به هر حال، از نظر فقهى احتیاط آن است كه از شخصى غیبت شده، استحلال كند تا توبه او مقبول افتد.
برخى فقیهان شرط قبولى توبه را استحلال مى‏دانند؛ بر این اساس، شخص غیبت كننده باید از كسى كه غیبتش را كرده، حلالیت بطلبد و تا آن شخص او را نبخشاید، آمرزیده نمى‏شود.

از پیامبر گرامى(ص) نقل شده است: یا اباذر! ایاك و الغیبه و الغیبه لاتغفر حتى یغفرها صاحبها.
اى اباذر! از غیبت بپرهیز غیبت آمرزیده نمى‏شود، مگر این كه شخص غیبت شده آن را ببخشد.

و اما صاحب الغیبه فیتوب فلایتوب الله علیه حتى یكون صاحبه الذى یحله.
غیبت كننده توبه مى‏كند خداوند توبه او را نمى‏پذیرد تا شخص غیبت شده، او را ببخشد.

در بعضى روایات آمده است كه خداوند، مؤمنى را پس از توبه عذاب نمى‏كند، مگر دو كس را كه یكى از آن دو، غیبت كننده است، و این شاید درباره غیبت كننده اى باشد كه غیبت شونده از او نگذشته است.

در روایات دیگر، نه تنها قبولى توبه با عفو و حلالیت رابطه مستقیم دارد، بلكه قبولى اعمال نیك انسان نیز به حلال كردن كسى كه از او غیبت شده، وابسته است.

رسول گرامى(ص) مى‏فرماید: من اغتاب مسلما او مسلمه، لم یقبل الله تعالى صلاته و لا صیامه اربعین یوما و لیله الا ان یغفر له صاحبه.
كسى كه از مرد یا زن مسلمانى غیبت كند، خداوند نماز و روزه اش را تا چهل روز و شب نمى‏پذیرد، مگر این كه فرد غیبت شده او را ببخشد.

این روایت به آن معنا است كه عبادت هاى او سازندگى ندارد و در او نورانیتى پدید نمى‏آورد، نه آن كه تكلیف نماز و روزه از گردن او ساقط شده باشد.

در روایات دیگرى عنوان شده است كه باید براى شخص غیبت شونده، از درگاه خداوند آمرزش طلبید، یعنى غیبت كننده در برابر غیبتى كه از او كرده، باید برایش دعا كند.

از حضرت صادق (ع) نقل شده است: سئل النبى (ص): ما كفاره الاغتیاب؟ قال: تستغفر الله لمن اغتبته كلما ذكرته.

از پیامبر اكرم (ص) پرسیده شد: كفاره غیبت چیست؟ فرمود: این كه هرگاه غیبت شده را به یادآورى، برایش از خداوند آمرزش بخواهی.

من ظلم احدا ففاته فلیستغفر الله كلما ذكره فانه كفاره له.
كسى كه حق دیگرى را به ستم پایمال كند، هرگاه او را به یاد مى‏آورد، از خداوند متعالى برایش آمرزش بطلبد، همانا این، كفاره گناه او است.