مقدمه :
در سال هاي اخير در كنار توسعه روش هاي سنتي آموزشي در مراكز آموزشي و گسترش آموزش هاي از راه دور و خودآموز، آموزش هاي الكترونيكي ، تعاملي و باز خورد محور هم مدنظر قرار گرفته است و هدف اين است كه با فراهم كردن تسهيلات و انعطاف پذيري در آموزش فراگيران علاوه بر دانش افزايي در حوزه نگرش و مهارتي نيز بر قابليت هاي خود بيفزايد در واقع توسعه توأمان دانش،توانش و بينش مورد توجه است. از جمله شيوه هاي آموزشي كه بدنبال تحقق چنين اهدافي است آموزش پودماني است كه در ادبيات آموزش به نام آموزش پيمانه اي، برنامه ريزي درس انعطاف پذير از آن نام برده شده است. اين رويكرد پس از جنگ جهاني دوم با توجه به شرايط پس از جنگ كه تقريباً بيش از نيمي از صنايع و كارخانجات اروپا از بين رفت و نيروهاي انساني كارآمد و آموزش ديده مناسبي نيز براي بازسازي و احياء آن ها وجود نداشت، مسؤولان را برآن داشت تا با استفاده از يك رويكرد آموزش مناسب تر بتوانند نيروهاي انساني زيادي را با وقت و هزينه پايين و كارآمدي بالا تربيت كنند. بعبارت ديگر تعدادي از مشاغل براي سرعت و شتاب بخشيدن در جريان توليد نياز به هدايت دقيق پرسنل ها و ارائه دانش فني و تخصصي داشتند و اين عوامل باعث گسترش نظام پودماني گرديد.
پايه و اساس رويكرد پودماني، آموزش برنامه اي بود كه توسط اسكينر در دهه 1950 مطرح گرديد. در آموزش برنامه اي، مفاهيم آموزش به گام هاي كوچك تقسيم مي شد و باعث مي شد كه فراگيران بصورت فعالانه در جريان يادگيري حضور داشته و با دريافت بازخورد فوري، انگيزه پيشرفت در آن ها براي طي گام هاي بعدي تقويت مي شد. كه با پيشرفت صنعت و تكنولوژي از اين موارد براي آموزش هاي مهارتي استفاده گرديد.
تعريف آموزش پودماني
پودمان از نگاه اليوت : پودمان ، يك نقشه يا طرح رفتاري است كه درآن، فعاليت هاي يادگيري، بر اساس توانايي هاي تك تك فراگيران سازماندهي مي شود. آموزش پودماني ، آموزشي است كه طي آن كل برنامه درسي به بخش ها و يا واحدها و گام هاي كوچكي تقسيم مي شود كه اين امر به رغم آن كه پودمان را بعنوان جزئي از برنامه درسي مطرح مي كند و در عين حال ، آن را در رابطه با مهارت و يا شغل خاصي،مستقل و كامل نيز تلقي مي كند.
در آموزش پودماني،هدف اصلي آموزش مهارت ها در كوتاهترين زمان و با مطلوب ترين بازدهي است. «پودمان»واحد يادگيري است كه جهت دستيابي به هدفي معين در آموزش طراحي گرديده است.
پودمان ها ، خود واحدهاي كاملي هستند كه بايد بطور مستقل بكار برده شوند اما مي توانند با ساير پودمانهاي همان زمينه هاي مربوط،مرتبط گردند. كاربرد آموزش پودماني بيشتر در حوزه مهارتي است. در رويكرد آموزش پودماني ، عناصر اصلي تشكيل دهنده آموزش، فردياد گيرنده (شاغل) و شغل است. هدف اساسي اين رويكرد ،يادگيري مجموعه اي از توانمندي هاي همراه است كه به يك مهارت خاص و مستقل مورد نياز شغل مي انجامد، به همين خاطر اين روش آموزشي بيشتر در دوره هاي علمي – كاربردي و تربيت تكنسين و آموزش هاي ضمن خدمت توسعه بيشتري پيدا كرده است و بايد توجه شود كه دوره هاي پودماني صرفاً در رشته هايي كه جنبه كاربردي دارند ساماندهي شوند و استفاده از اين روش در رشته هايي كه صرفاً نظري هستند سودمند خواهد بود. بعنوان مثال به اين 2 عنوان پودمان توجه كنيد:
توليد قلمه و ايمني كارگاه تعمير لوازم الكتريكي همانطور كه مي بينيم عنوان ها اين دو پودمان توضيحي واضح و مختصر از مضامين را ارائه مي دهد در مثال اول يا همان توليد قلمه ،هدف از اين پودمان، ارائه آموزش مبتني بر مهارت، جهت ترويج و نگهداري قلمه هاي سالم مي باشد كه براي متخصصان پرورش گياهان طراحي شده است. بعد از گذراندن اين پودمان ، فراگيران قادر به فراهم آوردن محل كاشت رشد قلمه و كاشت گياهان و تعيين جايگاه و مهيا نمودن شرايط رشد گياهان و مقابله با آفات گياهي و علف هاي هرز خواهند بود.
اصول آموزش پودماني
هر روش و رويكرد آموزشي بر اساس يكسري اصول و گزاره هاي علمي استوار است. از مهم ترين اصول رويكرد آموزش پودماني مي توان اين موارد را نام برد:
1- اصل استقلال در آموزش ها
اين اصل بيانگر اين مفهوم است كه پودمان هاي آموزشي مربوط به يك شغل، هيچ گونه ارتباط تقدم و تأخري با همديگر نداشته و آموزش هايي كه در يك پودمان مطرح مي گردد هيچ پيوندي با ديگر آموزش ها ندارد و اين اصل باعث مي شود كه فراگيران بتوانند با توجه به نيازهاي شغلي – آموزش خود هر يك از پودمان هاي مورد نياز را طي كنند.
2 – اصل خودآموز يا خود رهرو بودن آموزش ها (self – pace learning)
پودمان ها به لحاظ ماهيت انگيزش – كاربردي بيشتر بصورت خودآموز طراحي و اجرا مي شوند. يعني محتوي آموزشي طوري تنظيم مي شود كه فراگير بتواند بدون راهنمايي معلم و با تكيه بر فعاليت شخص خود مهارت مورد نياز را فراگيرد.
3 – اصل ارتباط تنگاتنگ پودمان هاي آموزش با نيازهاي مهارتي شغل
در آموزش پودماني مشاغل تا سطح مهارت هاي مورد نياز هر فعاليت در يك شغل ويژه، تجزيه و تحليل مي شود و پودمان ها براساس مهارت هاي مورد نياز هر فعاليت به صورت كاملآً مستقل و مرتبط تهيه و تدوين مي شوند.
4 – اصل توجه به تفاوت هاي فردي
منظور از تفاوت هاي فردي ، تفاوت هاي شخصيتي نيست بلكه تفاوت هاي شغلي و مهارتي است كه افراد شاغل ممكن است با همديگر داشته باشند. هر فرد شاغل با توجه به نيازهاي مهارتي خود كه بر اساس تكنيك هاي مختلف نياز سنجي شناسايي شده، آموزش هاي مربوطه را مي گذراند. در آموزش پودماني، اساساً به تفاوت هاي فردي توجه كافي به عمل مي آيد. جريان آموزش از باز خوردي قوي برخوردار است و پاسخ هاي مثبت فراگيران به سرعت تقويت مي شود. فراگيران در جريان آموزش، شركتي فعال دارند.
اهداف آموزش پوماني
رويكرد آموزش پودماني با تكيه بر نيازها و مهارت هاي شغلي كاركنان نسبت به ديگر رويكردهاي آموزشي از تناسب و همخواني بيشتري با آموزش كاركنان برخوردار است. اهدافي را كه اين رويكرد دنبال مي كند مي توان چنين عنوان كرد:
- به حداقل رساندن زمان ارائه آموزش
- به حداقل رساندن هزينه هاي آموزش
- ايجاد مكانيسم دقيق و واقعي دربرآورد نيازهاي آموزش كاركنان
- پرهيز از زياد آموزي يا كم آموزي
- افزايش انگيزش براي يادگيري كاركنان
- افزايش كارآيي و اثر بخشي در عملكرد شغلي كاركنان
تفاوت آموزش پودماني با آموزش سنتي
آموزش پودماني | آموزش سنتي |
تمام اطلاعات مورد نياز فراگيران در اختيار آنان قرار داده مي شود | فراگيران ممكن است تمام اطلاعات را بدست نياورند |
اهداف، واضح ، روشن و بدون ابهام بيان مي شوند | اهداف بصورت كاملاً روشن بيان نمي شوند |
آموزش با توجه به توانايي فراگيران است. | چندان توجهي به توانايي فراگيران نمي شود |
ساختار توالي مصورداراي نظم و قاعده است. | سازماندهي محتوا غالباً توالي خاصي ندارد |
انگيزه در فراگيران در سطح بالايي است. | فراگيران انگيزه چنداني ندارند |
فراگيران در آموزش ، مشاركت فعالانه دارند. | فراگيران اكثراً منفعلند |
ارزش يابي ،بصورت مرحله ي است. | ارزش يابي معمولاً پاياني است. |
آموزش ها انفرادي و بصورت گروه هاي كوچك است | آموزش ها و كلاس هاي پرجمعيت صورت مي گيرد |
فراگير محور | معلم محور |
نگرش سيستمي در آموزش پودماني
يكي از منابع اساس براي سازماندهي يا برنامه ريزي به شيوه پودماني، استفاده از نگرش يا نظريه سيستمي است كه داراي 4 گام اصلي است كه عبارتند از :
1 – نياز سنجي (تعيين نيازها)
زيربناي يك آموزش مناسب تعيين نيازهاي فراگيران است. استانداردهاي موفقيت توسط سنجش نيازها مشخص مي شود. تعيين نيازها، پايه تعيين اهداف دوره هاي پودماني است. نيازها غالباً از طريق تجزيه و تحليل مشاغل، وظايف با قابليت ها تعيين مي شود كه روي كاربردي بودن نتايج هر پودمان مؤثرند.
فرايند تصميم گيري درباره اين كه چه محتويي در آموزش منظور گردد. تعيين نيازهاي آموزش يا سنجش نيازها ناميده مي شود.
سنجش نيازها بدليل آن كه فاصله و تفاوت توانايي دانش و گرايش فراگيران را در ابتدا و انتهاي فرايند آموزش نشان مي دهد از اهميت خاص برخوردار است. به همين خاطر تجزيه و تحليل نيازها به طراحان دوره هاي آموزشي مي فهماند كه چه دانش و مهارت و نگرشي مورد نياز فراگيران در گروه هاي سني مختلف مي باشد. يكي از روشهاي نياز سنجي آموزشي تجزيه و تحليل شغل است.
ريچارد هندرسون درباره تجزيه و تحليل شغل مي گويد: «تجزيه و تحليل شغل، تعريف و تعيين آن چه كه در يك شغل اتفاق مي افتد را دربرمي گيرد و دقيقاً به تعريف،تصريح و شناسايي وظايف، دانش و مهارت هايي كه براي اجراي شغل، تحت شرايطي لازم است مي پردازد. در تجزيه و تحليل شغل بهتر است به اين موارد دقت كافي معطوف شود:
1 – شناسايي دقيق شغل مورد نظر
2 – تهيه فهرست كليه وظايف و كارهاي كليدي يا اصلي آن شغل
3- تدوين پاره كارهاي وظيفه اصلي
4- تعيين ميزان فراواني تكرار هر وظيفه
5 – تعيين اهميت نسبي هر وظيفه
6 – تعيين سطح يادگيري وظيفه
7 – فهرست اطلاعات بدست آمده در جدول تجزيه و تحليل شغل
براي تجزيه و تحليل شغل از روش هاي مختلفي استفاده مي شود كه مي توان به روش هاي مشاهده ، مصاحبه و روش تنظيم پرسشنامه اشاره كرد.
نتيجه نهايي تجزيه و تحليل شغل، فهرست كاملي از وظايف و مراحلي است كه فراگيران آن شغل در جريان كار را انجام مي دهند.
2 – تعيين اهداف
جان ديويي مي گويد: هدف شايسته، هدفي است كه با توجه به اوضاع و احوال موجود اتخاذ شود. هدف ، مرحله نهايي يك سلسله فعاليت مستمر است. هدف آموزش بيان تغييرات مطلوبي است كه قرار است در رفتار فراگيران ايجاد شود.
اهداف را بايد smart كرد يعني :
Specific: هدف ها بايد دقيق و خالي از ابهام باشد.
Measurable: قابل ارزيابي اندازه گيري باشند.
Achievable: قابل حصول و دست يافتني باشند.
Relevant : هدف ها بايد مرتبط با موضوع باشند.
Trackable: هدف ها بايد قابل پيگيري باشند.
منابع تدوين اهداف آموزشي :
1 – فراگيران
2 – جامعه
3- ساختار دانش
در نگارش اهداف بايد دقت كرد كه اهداف در 3 حوزه شناختي، عاطفي ، رواني ،حركتي نوشته شوند.
3- انتخاب و سازماندهي محتوي
چه چيزي بايد آموخته شود؟ در گزينش محتوا بايد به عواملي همچون : ميزان اهميت و اعتبار محتوا ميزان علاقمندي فراگيران، ميزان سودمندي و اثر بخشي آن،ميزان يادگيري محتوا و تناسب با ويژگي هاي فراگيران ،انعطاف پذيري مطالب و ساختار دانش توجه داشت كه در آموزش هاي مهارتي، همه موارد حائز اهميت است. در اين نوع از آموزش ها، محتوا و تجربيات يادگيري نبايد صرفاً منحصر به هدف هاي حيطه رواني – حركتي باشد بلكه بايد در تدوين محتواي پودمان، به هدف هاي حوزه شناسي و عاطفي نيز توجه داشت. محتوي پودمان ها بايد طوري تنظيم شود كه نيازهاي فراگيران را در اسرع وقت برآورده سازد و محتواي پودماني بايد شامل همه مطالب، تمرين ها ، آزمون هاي مورد نياز تسلط بر موضوع، شغل و يا مهارت مورد نظر باشد. براي سازماندهي محتوي يك پودمان بايد به سؤالات مختلفي پاسخ داد:
1 – ارتباط يك پودمان با پودمان هاي ديگر چگونه باشد؟
2- آيا مي توان از تركيب چندين مهارت مختلف در تنظيم محتواي يك پودمان استفاده كرد؟
3- محتوي پودمان به چه نحوي سازماندي شود تا منجر به تحصيل مهارت ها شود؟
4 – سازماندهي محتوي يك پودمان چگونه باشد؟
4- ارزش يابي
براي اين كه بدانيم يك پومان تا چه حد توانسته به اهداف خود برسد بايد از آن ارزش يابي به عمل آورد.
سه نوع ارزش يابي در اين جا مطرح مي شود:
الف :ارزش يابي تشخيصي :
در اين نوع از ارزش يابي با ارائه پيش آزمون ها و در هر پودمان ،در حقيقت رفتار ورودي فراگيران براي آغاز آموزش آن پودمان تعيين مي شود.
ب : ارزش يابي تكويني
در آموزش پودماني ،اين نوع از ارزش يابي از مؤثر بودن و از بي خطا بودن پودمان اطمينان مي دهد. در ارزش يابي تكويني مي توان به اين سؤالات پاسخ داد : 1 – آيا محتوي آموزش پودماني نياز به تجديد نظر دارد؟
2 – آيا فراگيران به معيار استاندارد هدف رسيده اند يا خير؟
ج : ارزش يابي تراكمي يا پاياني
اطلاعات بدست آمده، عمدتاً بر حسب عملكرد فراگيران است. در آموزش پودماني ،ارزش يابي تراكمي به جمع آوري و تغيير داده ها براي تعيين ميزان دستيابي به اهداف آموزش مي پردازد.
منابع مورد استفاده
برنامه ريزي درسي با رويكرد پودماني : مؤسسه آموزش عالي علمي – كاربردي جهاد سازندگي ،پاييز 70 ،تهران انتشارات شركت جهاد و تحقيقات و آموزش برنامه ريزي درسي (راهبردهاي نوين) ،علي ابراهيمي ،انتشارات فكر نو، چاپ اول، تابستان 77 تهران
مقاله ،آموزش مبتني بر انعطاف مرتضي مجدفر
مقاله ، رويكرد آموزش پودماني (راهكاري جهت افزايش اثر بخشي آموزش كاركنان در صنعت و خدمات) رحمت ا... پاكدل
مقاله، حسين رادنيا، نظام آموزش مدولا در برنامه ريزي آموزش هاي كاربردي،هفتمين سمينار علمي ترويج كشاورزي كشور