تبیان، دستیار زندگی

نمونه دوم: مناظره با قوم ستاره پرست

در این محاجّه كه در سوره انعام آمده است، ابراهیم با استفاده از عقاید مخاطبان و مقبولات ایشان، به مقابله با اعتقاداتشان بر مى‏خیزد و با برخوردى متین، به تدریج آنها را به حقیقت رهنمون مى‏شود:

و این‏گونه ملكوت آسمان و زمین را به ابراهیم نمایاندیم تا از جمله یقین‏كنندگان باشد. پس چون شب بر او پرده افكند ستاره‏اى دید. گفت: این پروردگار من است و آن‏گاه چون غروب كرد، گفت: غروب كنندگان را دوست ندارم.

پس چون خورشید را برآمده دید، گفت: این پروردگار من است. این بزرگ‏تر است و هنگامى كه افول كرد، گفت: اى قوم من، من از آنچه براى خدا شریك مى‏سازید بیزارم.(45)

و پس از آن كه با استدلالهایى ساده و محكم، خدایان ادعایى آنان را براى پرستش نالایق مى‏شمرد، به اظهار صریح عقاید خود مى‏پردازد؛

إِنِّى وَجَّهْتُ وَجْهِىَ لِلَّذِى فَطَرَ السَّمواتِ وَالأَرضَ حَنِیفاً وَما أَنَا مِنَ المُشْرِكِینَ؛(46)

من از روى اخلاص، روى خود را پاكدلانه به سوى كسى گردانیدم كه آسمان‏ها و زمین را پدید آورده؛ و من از مشركان نیستم.

عصمت و اختیار

جمله عالم خود مسبِّح آمدند.نیست آن تسبیح جبرى مزدمند.(12).این مشكل به سادگى قابل حل است. سیر اختیارى انسان داراى دو ركن اساسى است: علم و اراده. ما اگر دچار معصیت مى شویم، یا نسبت به زشتى گناه، آگاهى كامل نداریم و یا از اراده اى قوى براى ترك آن، برخوردار نیستیم. هر چه این دو عامل تقویت شوند، دائره گناهان آدمى، تنگتر و تنگتر خواهد شد. معصومین كسانى هستند كه هم از نظر شناخت چنانند كه زشتى و ناپسندى هر كار بدى را به چشم دل مى بینند و هم به لحاظ اراده چنان قدرتى دارند كه طوفان غرایز حیوانى، عنان اختیار را از كف آنان نمى رباید. همه ما مرتبه اى از چنین مصونیت هایى را تجربه نموده ایم. به عنوان مثال، خوردن برخى از نجاسات، حتى به فكر هیچ عاقلى هم خطور نمى كند، چه رسد به اینكه جامه تحقّق پوشد.(13).امّا مسأله به همین جا خاتمه نمى یابد. پرسشى كه هنوز ذهن آدمى را به خود مشغول مى دارد، این است كه چرا این علم و اراده آنچنانى، در انحصار گروه اندكى است؟ درست است كه راه حل ذكر شده، مشكل اختیار معصومین را چاره مى كند، اما همچنان دلیل برترى آنان برسایرین، بى پاسخ مانده است. پیامبر و امام معصوم، گناه را همچون ماده سمّى مى بیند; از این رو، فكر انجام آن را نیز در سر نمى پروراند; ما نیز اگر چنان علم و اراده اى داشتیم از عصمت كامل برخوردار مى شدیم