تبیان، دستیار زندگی

نمونه سوم: مناظره با نمرود، سركرده كافران

وى با نمرود نیز محاجّه‏هایى داشته است كه نمونه‏اى از آن در سوره بقره مذكوراست:

أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِى حاجَّ إِبْراهِیمَ فِى رَبِّهِ أَنْ آتاهُ اللَّهُ المُلْكَ إِذ قالَ إِبْراهِیمُ ربِّىَ الَّذِى یُحْیِى وَیُمِیتُ قالَ أَنا أُحْیِى وَأُمِیتُ؛(47)

آیا از آن كسى كه چون خدا به او پادشاهى داده بود بدان مى‏نازید و درباره پروردگار خود با ابراهیم محاجّه كرد خبر نیافتى؟ آن‏گاه كه ابراهیم گفت: پروردگار من همان كسى است كه زنده مى‏كند و مى‏میراند. او گفت: من هم زنده مى‏كنم و مى‏میرانم....

چون نمرود به گمان باطلش، خود را زنده كننده و میراننده دانست، ابراهیم با حجت قاطع‏ترى او را بر سر جایش نشاند:

قالَ إِبْراهِیمُ فَإِنَّ اللَّهَ یَأْتِى بِالشَّمْسِ مِنَ المَشْرِقِ فَأْتِ بِها مِنَ المَغْرِبِ فَبُهِتَ الَّذِى كَفَرَ؛(48)

ابراهیم گفت: خداى من خورشید را از خاور برمى‏آورد، تو آن را از با ختر برآور. پس آن‏كس كه كفر ورزیده بود مبهوت ماند و بدین ترتیب حجت و استدلالى آورد كه جدال‏پذیر و قابل مناقشه نبود.

چنان‏كه پیش‏تر گفتیم، شیوه كلى جدال نیكو شامل روش‏هاى جزیى و عملى متعددى است كه در منطق جدلى ابراهیم به نیكى به كار رفته است. برخى از این روش‏ها عبارتند از:

الف) روش اقناع تدریجى

در تعدادى از مناظره‏هاى ابراهیم، شاهد نوعى همراهى با مخاطبان و تلاش براى جذب تدریجى آنان به سوى حقیقت هستیم. این روش را استدراج نیز نامیده‏اند كه به مفهوم بازكردن راه براى جذب مخاطب به سوى پیام‏هاى تبلیغى مطلوب است. در این روش گاهى مبلّغ، على‏رغم اعتقاد قاطع و جازم به عقایدى، در برخورد و مناظره با مخاطب، موقتاً از آن عقاید تنازل مى‏نماید و خود را در مقام بحث، همراه و هم‏عقیده مخاطب قلمداد مى‏كند. بدین‏ترتیب نوعى همبستگى و همدلى میان طرفین مناظره به وجود مى‏آید كه در اقناع مخاطب مؤثر خواهد بود.

بارزترین نمونه كاربرد این شیوه در همان مناظره ستاره‏پرستان است كه دربرابرشان، در مرحله اول جدال، كواكب آسمان و ماه و خورشید را خداى خود فرض مى‏كند؛ فَلَمّا رَءَا القَمَرَ بازِغاً قالَ هذا رَبِّى، در حالى كه آیه پیش از آن صراحت دارد كه او از اهل یقین و بیناى ملكوت آسمان و زمین است، پس فرض جدى بودن كلام ابراهیم، به كلى مردود است:

وَكَذلِكَ نُرِى إِبْراهِیمَ مَلَكُوتَ السَّمواتِ وَالأَرضِ وَلِیَكُونَ مِنَ المُوقِنِینَ؛(49)

و این‏گونه ملكوت آسمان‏ها و زمین را به ابراهیم نمایاندیم، تا از جمله یقین‏كنندگان باشد.

نمونه دیگر زمانى است كه او را به اتهام شكستن بت‏ها به محاكمه مى‏كشند و او مى‏گوید: چون شما این بتان را قادر مى‏دانید پس بزرگشان این كار را كرده (بَلْ فَعَلَهُ كَبِیرُهُمْ هذا فَسْأَلُوهُمْ إِنْ كانُوا یَنْطِقُونَ).

علامه طباطبایى در این زمینه مى‏گوید:

ابراهیم به داعىِ الزام خصم و ابطال الوهیت اصنام، این جمله‏ها را گفت و در جملات بعدى مراد خویش را كاملاً روشن ساخت؛ آیا به غیر از خدا چیزى را مى‏پرستید كه نه شما را سودى دارد و نه زیانى. نه آن كه به طور جدى بخواهد خبر دهد كه بزرگ آنها دست به این كار زده است.(50)

ب) روش مقایسه

كار برد روش مقایسه در جدال ابراهیمى نیز از نشانه‏هاى تسلط این مبلّغ ربانى بر روش‏هاى مناظره بوده است. وى در گفت‏وگوها از این روش به‏خوبى بهره مى‏جست و وجدانِ حقیقت جوى مخاطبان را به هشیارى و دقت فرا مى‏خواند؛ در قسمتى از یك گفت‏وگو، پس از آن كه مى‏پرسد:

هَلْ یَسْمَعُونَكُمْ إِذ تَدْعُونَ * أَوْ یَنْفَعُونَكُمْ أَوْ یَضُرُّونَ.(51)

آن‏گاه مى‏گوید:

قالَ أَفَرَأَیْتُمْ ما كُنْتُمْ تَعْبُدُونَ * أَنْتُمْ وَآباؤُكُمُ الأَقْدَمُونَ * فَإِنَّهُمْ عَدُوٌّ لِى إِلّا رَبَّ العالَمِینَ * الَّذِى خَلَقَنِى فَهُوَ یَهْدِینِ * وَالَّذِى هُوَ یُطْعِمُنِى وَیَسْقِینِ * وَإِذا مَرِضْتُ فَهُوَ یَشْفِینِ...؛(52)

گفت: آیا در آنچه مى‏پرستیدید تأمل كرده‏اید؟ شما و پدران پیشین شما. قطعاً همه آنها جز پروردگار جهانیان دشمن منند. آن‏كس كه مرا آفریده و همو راهنمایى‏ام مى‏كند. وآن‏كس كه او به من خوراك مى‏دهد و سیرابم مى‏گرداند. و چون بیمار شوم او مرا درمان مى‏بخشد....

این مقایسه از دل و اندیشه سلیم او حكایت مى‏كرد و هدف آن نرم ساختن دل‏هاى سلیم‏بود.

إِذْ جاءَ رَبَّهُ بِقَلْبٍ سَلِیمٍ * إِذْ قالَ لِأَبِیهِ وَقَوْمِهِ ماذا تَعْبُدُونَ * أَإِفْكاً آلِهَةً دُونَ اللَّهِ تُرِیدُونَ * فَما ظَنُّكُمْ بِرَبِّ العالَمِینَ.(53)

در اینجا خدایان دروغین و افترایى را با معبود راستین و خداى عالمیان مقایسه كرده است. مقایسه دیگرى نیز در ادامه مناظره فوق به چشم مى‏خورد؛

قالَ أَتَعْبُدُونَ ما تَنْحِتُونَ* وَاللَّهُ خَلَقَكُمْ وَما تَعْمَلُونَ؛(54)

گفت: آیا آنچه را مى‏تراشید مى‏پرستید در حالى كه خدا شما و آنچه را مى‏سازید آفریده‏است.

ج) روش گفتار نرم (قول لیّن)

بى گمان، این یكى از روش‏هاى مشترك تمام مبلّغان الهى است كه با مخاطبان خویش، ازهر گروه و طبقه كه باشند با قول لین و سخن نرم و گفتار دلپذیر تكلم كنند و از تندخویى و سختگیرى بپرهیزند. ابراهیم این روش را همواره مد نظر داشت؛

إِذْ قالَ لِأَبِیهِ یا أَبَتِ لِمَ تَعْبُدُ ما لا یَسْمَعُ وَلایُبْصِرُ وَلایُغْنِى عَنْكَ شَیْئاً؛(55)

چون به پدر خوانده‏اش گفت: اى پدر، چرا مى‏پرستى آنچه را نمى‏شنود و نمى‏بیند و تورا از چیزى بى نیاز نمى‏كند؟

و در پاسخ تهدید خشونت آمیز پدر گفت:

قالَ سَلامٌ عَلَیْكَ سَأَسْتَغْفِرُ لَكَ رَبِّى إِنَّهُ كانَ بِى حَفِیّاً؛(56)

گفت: سلام بر تو. من بزودى براى تو از پروردگارم آمرزش خواهم خواست زیرا او به من پر مهر بوده است.

ابراهیم در چند نوبت تعبیر مهر آمیز <یاابت» را به نشانه مهربانى و دلسوزى به زبان مى‏آورد و اوج محبت او را در جمله <سأستغفر لك» در مى‏یابیم؛

یا أَبَتِ إِنِّى قَدْ جاءَنِى مِنَ العِلْمِ ما لَمْ‏یَأْتِكَ فَاتَّبِعْنِى أَهْدِكَ صِراطاً سَوِیّاً * یاأَبَتِ لا تَعْبُدِ الشَّیْطانَ إِنَّ الشَّیْطانَ كانَ لِلرَّحْمنِ عَصِیّاً * یا أَبَتِ إِنِّى أَخافُ أَنْ یَمَسَّكَ عَذابٌ مِنَ الرَّحْمنِ؛(57)

پدر جان، مرا دانشى بدست آمده كه تو را نیامده است پس مرا پیروى كن تا راهى راست به تو نشان دهم، پدر جان، شیطان را مپرست كه او دشمن رحمان است. پدر جان، من مى‏ترسم كه از جانب خداى رحمان عذابى به تو رسد و....

د) روش استدلال به كمك محسوسات

ابراهیم در عرصه ارشاد مخاطبان به پیام‏هاى الهى، امور محسوس و مشهود را پایه استدلال‏هاى خود قرار مى‏داد، تا ضمن تركیب حس و تعقل، امكان فهم كامل تعالیم الهى را به‏جملگى مخاطبان با هر میزان از درك و شعور كه باشند ببخشد. از این رو از ابزارهاى متنوع و امور محسوس جهت استدلال ارشادى بهره مى‏جست؛ خورشید، ماه و دیگر اجرام آسمانى، نطق بت‏ها، بینایى و شنوایى بتان، تماثیل، تراشیدن سنگ، از جمله محورهاى مناظرات ابراهیمى مى‏باشند؛

فَلَمّا رَءَا القَمَرَ بازِغاً قالَ هذا رَبِّى... * فَلَمّا رَءَا الشَّمْسَ بازِغَةً قالَ هذا رَبِّى...(58) - فَسْأَلُوهُمْ إِنْ كانُوا یَنْطِقُونَ‏(59) - لِمَ تَعْبُدُ ما لا یَسْمَعُ‏(60) - قالَ أَتَعْبُدُونَ ما تَنْحِتُونَ‏(61) - فَإِنَّ اللَّهَ یَأْتِى بِالشَّمْسِ مِنَ المَشْرِقِ...(62)

ه") خطاب توأم به عقل و دل و تحریك وجدان

با نگاهى به مناظره‏هاى حضرت ابراهیم و نوع كلمات و عبارات به‏كار رفته در آنها روشن مى‏گردد كه در كنار خطاب به اندیشه‏هاى مخاطبان دل و فطرت آنان نیز از زاویه‏اى دیگر در همان مناظره مورد توجه و خطاب واقع مى‏شود. لحن گفتارها و كیفیت تغییر لحن ابراهیم، گویاى این حقیقت است، به عنوان نمونه، در سوره شعراء پس از ارائه پرسشى تكان دهنده كه طبعاً مخاطب آن عقل و اندیشه است (أَفَرَأَیْتُمْ ما كُنْتُمْ تَعْبُدُونَ؟) به تدریج جهت خطاب را از عقل مخاطب به دل او مى‏كشاند، آن‏گاه كه مى‏گوید:

فَإِنَّهُمْ عَدُوٌّ لِى إِلّا رَبَّ العالَمِینَ * الَّذِى خَلَقَنِى فَهُوَ یَهْدِینِ؛(63)

قطعاً هم آنها دشمن منند جز پروردگار جهانیان. آنكس كه مرا آفرید و همو راهنمائیم مى‏كند.

همچنین در سوره صافات، پس از جدال‏هاى عقلانى پیاپى كه منجر به شكستن بت‏ها به‏دست او مى‏گردد، آن‏گاه كه به سوى او یورش مى‏آورند، لحن و خطابش به دل‏ها متوجه مى‏شود.

وَقالَ إِنِّى ذاهِبٌ إِلى‏ رَبِّى سَیَهْدِینِ * رَبِّ هَبْ لِى مِنَ الصّالِحِینَ؛(64)

گفت: من به سوى پروردگارم روانه‏ام او مرا هدایت خواهد كرد، پروردگارا مرا فرزندى از صالحان ببخش.

نیز در محاجّه با ستاره پرستان، پس از گفت و شنودى استدلالى، جان‏ها را مورد خطاب قرار مى‏دهد كه:

إِنِّى وَجَّهْتُ وَجْهِىَ لِلَّذِى فَطَرَ السَّمواتِ وَالأَرضَ حَنِیفاً وَما أَنَا مِنَ المُشْرِكِینَ.(65)

در مناظره با پدر نیز پس از جملاتى كه اصلاح اندیشه او را هدف قرار داده بود، در پایان رو به قلب وى كرد و فرمود:

یا أَبَتِ إِنِّى أَخافُ أَنْ یَمَسَّكَ عَذابٌ مِنَ الرَّحْمنِ فَتَكُونَ لِلشَّیْطانِ وَلِیّاً؛(66)

از ولایت شیطان او را برحذر مى‏دارد و مسلم است كه هیچ انسانى خواهان ولایت شیطان نیست، پس این نوعى خطاب به دل است و همراه با شفقت و نصحیت فراوان.