تبیان، دستیار زندگی

و آسى الرجال الصالحین بنفسه

فان عشت لم اندم و إنْ متّ لم الم

یعنى: من به سوى مرگ خواهم رفت و مرگ براى جوانمرد آنگاه كه معتقد به اسلام بوده و هدفش حق باشد، ننگ و عار نیست. آن كه بخواهد با نثار جان خود، از نیك مردان حمایت و از جنایتكاران فاصله بگیرد و از تبهكاران دورى جوید. اگر زنده ماندم، پشیمانى ندارم و اگر در این راه جان دادم، نگران نیستم، ولى براى تو همین بس كه چنین زندگى ذلت بار و ننگینى را سپرى كنى.
حر با شنیدن سخنان امام (علیه السلام) از او فاصله گرفت تا به منطقه ((عذیب الهجانات))(3) رسیدند، در آن جا به چهارتن برخوردند كه اسب نافع بن هلال را یدك مى كشیدند و طرماح بن عدى آنان را راهنمایى مى كرد تا حضور امام (علیه السلام) شرفیاب شدند و بر او سلام كردند.
حر، جلو آمد و گفت: این افراد كه از كوفه آمده اند از همراهان تو نبوده اند، من آن ها را یا در این جا نگاه مى دارم و یا بر مى گردانم.
امام (علیه السلام) فرمود: لاءمنعنهم مما امنع منه نفسى، انما هؤ لاء انصارى و اعوانى، و قد كنت اعطیتنى إن لا تعرض لى بشى ء حتى یاءتیك جواب عبیدالله.
((من همانگونه كه از خویش دفاع مى كنم با تمام توان. از این افراد حمایت خواهم كرد، اینان یاران و حامیان من هستند، تو به من تعهد دادى تا زمانى كه پاسخ نامه عبیدالله را دریافت نكنى، حق هیچگونه تعرضى نسبت به من نداشته باشى)).
حر گفت: آرى، صحیح است، ولى اینان با شما نیامده اند.
حضرت فرمود: هم اصحابى و هم بمنزلة من جاء معى، فان تممت علىّ ما كان بینى و بینك و الا ناجزتك.
((اینان یاران من هستند و به منزله كسانى اند كه همراه من آمده اند، اگر به تعهدى كه به من سپردى عمل نكنى، با تو خواهم جنگید)).

راوى مى گوید: حر دست (4) از آن ها برداشت. سپس امام حسین (علیه السلام) از منطقه كاخ بنى مقاتل كوس رحیل زد و آنگاه كه خواست به سمت چپ تغییر مسیر دهد، حر از حركت وى جلوگیرى كرد. ناگهان دیدند اسب سوارى مسلح، كمان بر دوش از كوفه مى رسد. همگى درنگ كرده و در انتظار او ماندند. وقتى از راه رسید، بر حر سلام نمود و به امام حسین (علیه السلام) اعتنایى نكرد. وى مالك بن نسر(5) بدى كندى بود و نامه اى بدن مضمون از عبیدالله به حر داد؛ اما بعد! به مجرد رسیدن نامه و فرستاده ام، حسین را نگاه دار و در منطقه خشك و بى آب و علفى او را فرود آور، به پیك خود فرمان داده ام همواره با تو باشد و جدا نشود تا دستورم را به اجرا در آورى. والسلام.
وقتى حر نامه را خواند، نامه و پیك را نزد امام (علیه السلام) آورد و گفت: این نامه امیرم است كه در آن به من فرمان داده تا شما را در همان محلى كه نامه اش به دستم رسید، نگاه دارم و این شخص، پیك اوست كه دستور داده تا اجراى فرمان وى، از من جدا نشود، بدین ترتیب، امام و یارانش را به فرود آمدن در آن مكان واداشت.
امام (علیه السلام) بدو فرمود: دعنا ننزل فى هذه القریة او هذه، او هذه.
((بنابراین، ما را به خود واگذار تا در یكى از این آبادى ها نینوا، غاضریه شفیه، اقامت گزینیم.))
حر گفت: به خدا سوگند! قادر بر چنین كارى نیستیم، این مرد به عنوان جاسوس بر من گمارده شده، از این رو، در همان مكان فرود آمدند.(6)
بنابه روایت ابومخنف، آن گاه كه سپاهیان دشمن براى نبرد با امام حسین (علیه السلام) گرد آمدند، عمر سعد، عبدالله بن زهیر بن سلیم ازدى را بر تیره مدینه ذب اسد بن عبدالرحمان بن ابوسبره جعفى را بر تیره مذحج، كندة بن قیس بن اشعث را بر تیره ربیعه و كنده، حر بن یزید را بر تیره تمیم و همدان فرماندهى داد و عمرو بن حجاج را بر جناح راست سپاه و شمر بن ذى الجوشن را بر جناح چپ آن گمارد و عزرة بن قیس را به فرماندهى سواره نظام و شبث بن ربعى را به فرماندهى پیاده نظام تعیین كرد و درفش را به غلامش (7) ((درید)) یا ((ذوید)) سپرد.
همه این افراد در جنگ با امام حسین (علیه السلام) شركت جستند، غیر از حر كه به امام پیوست و در ركاب آن بزرگوار به فیض شهادت نایل گشت.
به گفته ابومخنف: زمانى كه عمر سعد سپاه خود را به پیش راند، حر خطاب به او گفت: خداوند تو را به سلامت بدارد! آیا واقعا مى خواهى با این مرد بجنگى؟
ابن سعد گفت: آرى، به خدا سوگند! جنگى كه دست كم، سرها پرتاب شود و دست ها از بدن بیفتد.
حر گفت: آیا به پذیرفتن هیچ یك از پیشنهادات وى راضى نشدید؟
گفت: به خدا سوگند! اگر من كاره اى بودم، آن ها را مى پذیرفتم، ولى امیرشما حاضر به انجام چنین كارى نیست.
حر جلو آمد تا خود را از جمعیت كنار كشید، قرة بن قیس ریاحى نیز او را همراهى كرد.
حر به قرة گفت: امروز اسبت را آب داده اى؟
قرة گفت: خیر.
حر گفت: نمى خواهى آن را آب بدهى؟
قرة مى گوید: به خدا سوگند! من تصور كردم حر تصمیم دارد از سپاه فاصله بگیرد و در جنگ شركت نكند به همین دلیل دوست ندارد من متوجه كار او بشوم تا مبادا به كسى اطلاع بدهم، از این رو، گفتم: مى روم اسبم را آب مى دهم.
قرة گفت: از محلى كه حر قرار داشت فاصله گرفتم. به خدا سوگند! اگر او مرا در جریان كار خود قرار داده بود، قطعا او را همراهى مى كردم.
راوى مى گوید: حر، رفته رفته خود را به حسین نزدیك ساخت. مهاجر بن اوس ریاحى به او گفت: فرزند یزید! چه تصمیمى دارى؟ آیا قصد حمله دارى؟
حر، سكوت كرد و گویى تب لرز بر او عارض گردیده بود. معاجر به او گفت:
فرزند یزید! كارهایت مشكوك به نظر مى رسد، هیچگاه تو را در چنین وضعیتى ندیده بودم، اگر از من مى خواستند دلیرترین مرد كوفه را معرفى كنم، انگشت روى تو مى نهادم، این چه حالتى است كه در تو مى بینم؟!
حر گفت: به خدا سوگند! خویشتن را بین بهشت و دوزخ، مخیر مى بینم، به خدا سوگند! اگر قطعه قطعه شوم و در آتش بسوزم، بهشت را بر همه چیز ترجیح مى دهم و سپس بر اسب خود تازیانه زد و به حسین (علیه السلام) پیوست. نزدیك یاران حسین (علیه السلام) كه رسید سپر خود را وارونه كرد. سپاهیان گفتند: فردى است كه امان مى خواهد، تا نزدیك شد، او را شناختند، بر حسین سلام كرد و عرضه داشت: اى فرزند رسول خدا (صلى الله علیه و آله و سلم) جانم فدایت! من همان فردى هستم كه تو را همراهى كردم تا از برگشتنت جلوگیرى به عمل آوردم و در مسیر راه به موازات تو حركت مى كردم و تو را در این مكان ناگزیر به فورد كردم، به خدایى كه معبودى جز او نیست، تصور نمى كردم این مردم پیشنهادات تو را اصلا نپذیرند و تا این پایه در مورد شما گستاخى به خرج دهند.
با خود گفتم: اگر در برخى امور با این مردم همكارى كنم مانعى ندارد تا گمان نكنند من از اطاعت آنان دست برداشته ام و آن ها پیشنهاداتى را كه امام بر آنان عرضه مى كند حتما خواهند پذیرفت. به خدا سوگند! حتى اگر تصور این را داشتم كه پیشنهادات شما را نمى پذیرند، چنین كارى را مرتكب نمى شدم و اكنون نزد شما آمده ام تا از كارهایى كه انجام داده ام به پیشگاه خداوند توبه كنم و با شما اظهار همدردى نمایم تا در ركابت جان دهم. آیا توبه ام پذیرفته مى شود؟
امام (علیه السلام) فرمود: نعم؛ یتوب الله علیك و یغفر لك، فإنزل.
((آرى، خداوند توبه ات را مى پذیرد و تو را مى بخشد اكنون از اسب فرود آى.))
حر عرضه داشت: من در ركاب شما سواره باشم بهتر از پیاده است، ساعتى بر پشت اسب با آنان مبارزه خواهم كرد و سرانجام كارم به پیاده شدن خواهد انجامید.
امام فرمود: فاصنع ما بدا لك؛ ((هرچه صلاح مى دانى انجام بده)).
حر در برابر سپاه عمر سعد قرار گرفت و اظهار داشت: مردم! آیا واقعا حاضر نیستید پیشنهاداتى را كه حسین بر شما عرضه كرد، پذیرا شوید تا خداوند شما را از جنگ با او معاف دارد؟
حر رو به سپاهیان كرد و گفت: مردم كوفه! مادرانتان گریان و چشمانتان اشكبار باد! شما فرزند رسول خدا (صلى الله علیه و آله و سلم) را دعوت كردید و آن گاه كه نزد شما آمد، او را تسلیم دشمن نمودید؟ شما مدعى بودید كه در راه او جان خود را فدا خواهید كرد ولى به دشمنى با او برخاستید تا خونش را بریزید، به جانش چنگ انداختید و گلویش را گرفتید و از هر سو وى را در تنگنا قرار دادید، نگذاشتید در زمین پهناور خدا جایى بیابد تا خود و خاندانش در آسایش و امنیت به سر برند، چون اسیرى در دست شما قرار گرفت، نه توانست براى خود سودى بجوید و نه زیانى را از خویش دور گرداند، آب فرات را كه مورد استفاده یهود و نصارى بود و سگ و خوك این دیار در آن مى غلطیدند، به روى آن بزرگوار و زنان و كودكان و یارانش بستید.
هان! ببینید كه تشنگى آن ها را از پا در آورده است، شما پس از رسول اكرم (صلى الله علیه و آله و سلم) با فرزندان او چه بد رفتار كردید! اگر از كار خود توبه نكنید و از عملى كه امروز و در این ساعت مرتكب مى شوید، دست بر ندارید، خداوند در روز تشنگى رستاخیز، شما را سیراب نخواهد ساخت [با گفتن این سخن] وى را تیرباران كردند و نزد امام بازگشت و در برابر آن حضرت ایستاد.(8)
بنابه روایت ابومخنف: یزید بن ابوسفیان ثغرى از تیره بنى حارث بن تمیم گفت:
به خدا سوگند! اگر حر را زمانى كه از صفوف لشكر خارج شد دیده بودم، با نیزه دنبال مى كرد.
راوى مى گوید: در همین اثنا كه سپاهیان جولان مى دادند و به جنگ و گریز مى پرداختند، حر با پیش دستى یورش مى برد و شعر عنتره را زمزمه مى كرد:
ما زلت ارمیهم بثغرة نحره

یعنى: همواره گودى زیر گلو و سینه اش را با تیر نشانه یم روم، تا بدنش را خون فرا گیرد.
اسب حر از ناحیه دو گوش و پیشانى زخمى، و خونش بر زمین جارى بود، حصین بن تمیم تمیمى به یزید بن سفیان گفت: این فرد همان حر است كه آرزوى كشتن او را داشتى.
گفت: آرى و براى نبرد با او به میدان شتافت و گفت: اى حر! آیا هماورد مى خواهى؟
حر گفت: آرى، مى خواهم و در برابر او قرار گرفت.
حصین بن تمیم مى گوید: من نظاره گر او بودم، به خدا سوگند! گویى جان یزید در دست حر بود، به مجر این كه به جنگ او شتافت، حر وى را مهلت نداد و به هلاكت رساند.(9)
ابومخنف از ایوب بن مشرح خیوانى روایت كرده كه مى گفت: حر اسبش را به جولان در آورد، من تیرى به سوى او شلیك كردم و شكم اسبش را نشانه رفتم، دیرى نپایید، اسب به خود لرزید و تعادل خود را از دست داد و بر زمین افتاد، حر از اسب به زمین پرید و چون شیرى شمشیرى به دست، این رجز را مى خواند:
إنْ تعقروا بى فإنا بن الحر

یعنى: هر چند اسبم را پى كنید ولى من فرزند حر و شجاع تر از شیر بیشه ام.
راوى مى گوید: هرگز كسى را به جنگاورى و چالاكى او ندیده بودم.(10)
ابومخنف گفته است: زمانى كه حبیب به شهادت رسید، حر پیاده نبرد مى كرد و این رجز را زمزمه مى نمود:
آلیت لا اقتل حتى اقتلا

اضربهم بالسیف ضربا مفصلا

یعنى: سوگند خورده ام تا نكشتم، كشته نشوم، امروز جز از پیش رو ضربه نخورم، با شمشیر بر آن ها ضربه هاى كارى وارد خواهم ساخت، نه از رویارویى طفره مى روم و نه گریزانم.
و شمشیر میان دشمن گذاشته بود و چنین مى گفت:
انى انا الحر و ماءوى الضیف

عن خیر مَن حل باءرض الخیف (11)
یعنى: این منم حر؛ پناهگاه میهمانم، با شمشیر بر گردن هایتان ضربه خواهم زد، در راه بهترین كسى كه در سرزمین خیف قرار داده است.
سپس به اتفاق زهیر، كارزار سختى را آغاز كردند، هرگاه یكى از آن دو یورش ‍ مى برد و در محاصره قرار مى گرفت، دیگرى حمله مى كرد و او را نجات مى داد، ساعتى چنین پیكار نمودند و سرانجام گروهى بر حر حمله ور شده و او را به شهادت رساندند.(12)
زمانى كه حر از اسب به زمین افتاد، حسین (علیه السلام) بر بالین وى حاضر شد و فرمود:
انت كما سمتك امك الحر، حر فى الدنیا و سعید فى الاخرة.
((همانگونه كه مادرت تو را حر (آزادمرد) نام نهاد، در دنیا آزاد و در آخرت سعادتمند خواهى بود)).
عبیدالله بن عمرو كندى بدى درباره او مى گوید:
سعید بن عبدالله لا تنسینه

یعنى: مبادا سعید بن عبدالله را فراموش كنى و نه حر را كه در دشوارى ها با زهیر همكارى داشت.