حارث پسر مغیره گوید: شبى در یكى از راه هاى مدینه امام صادق علیه السلام با من برخورد كرد و فرمود: اى حارث ! گفتم : بلى ! فرمود: - گناهان سفیهان شما بار آگاهان شما خواهد شد و علماء شما حامل بار نابخردان شما خواهند بود. آنگاه رد شد و رفت . حارث مى گوید: پس از مدتى محضر امام صادق علیه السلام رسیدم و اجازه خواسته و گفتم : - فدایت شوم ! چرا فرمودى بار گناهان نابخردان شما را، علماء شما حمل خواهند كرد، از این فرمایش شما مطلب مهمى به نظرم مى رسد و سخت نگران شدم . فرمود: - آرى ! مطلب همان است كه گفتم ، گناهان نابخردان شما بار علماء شما خواهد شد. علتش این است چرا هنگامى كه یكى از شما كار ناپسندى را مرتكب مى شود كه باعث اذیت ما شده و بر ما عیب و ایراد مى كنند، او را نصیحت نكرده و با سخنان زیبا، پند و اندرز نداده و از خواب غفلت بیدارش نمى كنید؟ گفتم : - اگر او را نصیحت كنیم نمى پذیرد و از ما اطاعت نمى كند. فرمود: - اگر چنین است با او قهر كنید و هرگز با این گونه آدم همنشین و دوست و رفیق نباشید.(57)
اسحاق مى گوید: در محضر امام صادق علیه السلام بودم و معلى بن خنیس نیز در خدمت امام حضور داشت . در این وقت مردى از اهل خراسان وارد شد، گفت : پسر پیغمبر خدا! پولم كم شده و توان برگشت به خانه ام را ندارم مگر اینكه شما مرا یارى نمایید. امام صادق علیه السلام به چپ و راست نگاه كرد و فرمود: آیا مى شنوید برادر دینى تان چه مى گوید؟ نیكى آن است كه پیش از سؤ ال كسى انجام داده شود، بخشش بعد از سؤ ال پاداش آبروریزى او است ... پیغمبر خدا صلى الله علیه و آله فرمود: سوگند به آن خدایى كه دانه را مى شكافد و انسانها را مى آفریند، مرا حقیقتا پیامبر قرار داده است . آن مقدار كه سائل از سؤ ال كردن ، رنج مى برد بیشتر از آنست كه تو به او احسان مى كنى . سپس پنج هزار درهم جمع كردند و به او دادند.(56)
محمد پسر عجلان مى گوید: خدمت امام صادق علیه السلام بودم ، كه یكى از شیعیان وارد شد و سلام كرد، حضرت از او پرسید: برادرانت در چه حالى بودند؟ او در پاسخ ، آنان را ستود و گفت : مردمان خوب و شایسته اى هستند. امام علیه السلام فرمود: رفت و آمد ثروتمندانشان با فقرا و احوال پرسى ایشان از همدیگر چگونه بود؟ مرد گفت : ارتباطشان اندك است (روابط گرمى ندارند) و زیاد احوال یكدیگر را جویا نمى شوند. امام علیه السلام پرسید: انفاق و دستگیرى ثروتمندان با تهیدستان چگونه بود؟ مرد جواب داد: شما از اخلاق و صفاتى مى پرسید كه در میان مردم كمیاب است . امام علیه السلام فرمودند: بنابراین آنان چگونه خود را شیعه مى نامند! شعیه حقیقى كسى است كه در راه كمك و یارى مستمندان گام بردارد و آنان را در مهر و محبت كردن فراموش نكند.(55)
عبدالاعلى یكى از شیعیان بوده كه در كوفه زندگى مى كرد، مى گوید: بعضى از دوستان و پیروان امام صادق علیه السلام نامه اى به امام نوشتند و در آن نامه چند مساءله كه مورد احتیاج بود سؤ ال كردند و به من نیز گفتند تا درباره حق مسلمان بر برادر مسلمانش شفاها از امام سؤ ال كنم . وارد مدینه شده ، به محضر امام رسیدم . نامه دوستان را به امام تقدیم كردم و نیز این سؤ ال را نیز مطرح كردم ((حق مسلمان بر برادر مسلمانش چیست ))؟ حضرت جواب نامه دوستان را داد، ولى به سؤ ال شفاهى من پاسخ نگفت . هنگامى كه خواستم به كوفه برگردم ، براى خداحافظى محضر امام علیه السلام رسیدم . عرض كردم : - یابن رسول الله ! من از شما مطلبى پرسیدم ، پاسخم ندادى . حضرت فرمود: - من عمدا پاسخ نگفتم . - براى چه ؟ - زیرا مى ترسم حقیقت را بگویم و شما عمل نكنید و كافر شوید. سپس امام علیه السلام فرمود: - اكنون بدان كه از سخت ترین و مهم ترین واجبات خدا بر خلقش سه چیز است : 1. رعایت عدل و انصاف بین خود و دیگران تا حدى كه آنچه براى خود نمى پسندد، براى برادر مؤ منش نپسندد. 2. دیگر اینكه ، مال خود را از برداران مسلمان مضایقه نكند و با آنان همكارى صمیمانه داشته باشد. 3. یاد كردن خداست در همه حال . اما منظورم از یاد خدا پیوسته گفتن ((سبحان الله و الحمدلله )) نیست ، بلكه مقصودم این است كه مسلمان باید چنان باشد كه هرگاه با كار حرامى مواجه شد، یاد خدا مانع گردد و او را از ارتكاب گناه باز دارد.(54)
شخصى در محضر امام صادق علیه السلام عرض كرد: پدر و مادرم فدایت باد! همسایگان من كنیزانى دارند كه مى خوانند و مى نوازند. گاهى به محل قضاى حاجت مى روم براى اینكه خوانندگى و نوازندگى آنان را بیشتر بشنوم نشستن خود را طولانى تر مى كنم . حضرت فرمود: این كار را نكن ! نشستن خود را طول مده و از شنیدن خوانندگى و نوازندگى بپرهیز! آن مرد گفت : - به خدا سوگند! من به خاطر شنیدن آواز آنان به آنجا نمى روم ، بلكه گاهى كه به آن محل مى روم صدایشان بى اختیار به گوشم مى رسد. امام صادق علیه السلام فرمود: - مگر نشنیده اى كه خداوند مى فرماید: ان السمع و البصر و الفوائد كل اولئك كان عنه مسئولا ((گوش و چشم و دلها همه مسؤ ولند)). آن مرد گفت : - آرى ! به خدا سوگند! مثل این است كه تاكنون این آیه را نه از قرآن و نه از عرب و نه از عجم نشنیده بودم . از حالا این كار را ترك مى كنم و از خداوند در خواست دارم كه مرا ببخشد و از من درگذرد. امام صادق علیه السلام به او فرمود: - برخیز! غسل توبه كن و تا مى توانى نماز بخوان ! چون به كار بسیار بدى معصیت بزرگى - عادت كرده اى كه اگر در این حال بمیرى در بدترین حالت از دنیا رفته اى و مسؤ ولیت بزرگى خواهى داشت . اینك به پیشگاه خداوند توبه كن و از درگاه او بخواه تا توبه ات را از كارهاى زشتى كه مرتكب شده اى بپذیرد.(53)
ابان پسر تلغب نقل مى كند: امام صادق علیه السلام فرمود: ابان ! تو گمان مى كنى خداوند به كسى كه مال و ثروت داده ، به خاطر مقام و منزلت او در پیشگاه خدا بوده و او را خداوند دوست مى دارد؟ و كسى را كه از عطاى خود محروم ساخت و زندگیش در تنگنا است ، به خاطر این است كه او در نزد خدا بى ارزش است و خداوند او را دوست ندارد؟ هرگز چنین نیست . زیرا ثروت و مال از آن خداست ، به عنوان امانت در اختیار مردم مى گذارد و آنان را آزاد گذاشته كه از روى میانه روى بخورند و بیاشامند و لباس تهیه نموده و ازدواج كنند و براى خود وسیله سوارى تهیه كرده و زندگى را به طور اقتصادى بگردانند. و هرگاه از مخارج معمولى اضافه آمد، از مستمندان و مؤ منان دستگیرى نموده و مشكلات زندگى آنان را برطرف سازند. هر كس در مال خداوند این چنین شرعى و میانه روى رفتار كند، هر اندازه استفاده نماید و هر كارى انجام دهد، بر وى حلال است . هر آنچه مى خورد و مى آشامد و سوارى تهیه مى كند و ازدواج مى نماید بر او حلال است . و كسى كه اسراف نموده و در موارد خلاف خروج مى كند برایش حرام خواهد بود. آنگاه فرمود: - اسراف نكنید! چون خداوند اسراف كنندگان را دوست ندارد. اى ابان ! تو فكر مى كنى خداوند از كرم و فضل خود به كسى به عنوان امانت مالى مى دهد او مى تواند اسبى به ده هزار درهم بخرد در صورتى كه اسب بیست درهمى هم او را كفایت مى كند و یا كنیزى به هزار دینار بخرد با این كه بیست دینارى او را كافى است ؟ سپس فرمود: زیاده روى نكنید خداوند اسراف كنندگان را دوست ندارد.(52)
منصور دوانیقى (خلیفه عباسى ) به امام صادق علیه السلام نوشت : چرا مانند دیگران نزد ما نمى آیى و با ما نمى نشینى ؟ امام علیه السلام در پاسخ نوشت : ما از دنیا چیزى نداریم كه براى آن از تو بترسیم و تو نیز از فضایل و امور آخرت چیزى ندارى كه به خاطر آن به تو امیدوار باشیم ، نه تو در نعمتى هستى كه بیایم به تو تبریك بگویم و نه خود را در بلا و مصیبت مى بینى كه بیایم به تو تسلیت دهم . پس چرا نزد تو بیایم ؟! منصور نوشت : بیایید ما را نصیحت كنید! امام علیه السلام جواب داد: هر كس اهل دنیا باشد تو را نصیحت نمى كند و هر كس اهل آخرت باشد نزد تو نخواهد آمد.(51)
عبدالعزیز قراطیسى مى گوید: امام صادق علیه السلام به من فرمود: اى عبدالعزیز! ایمان ده درجه دارد، مانند نردبان كه ده پله دارد و همانند نردبان باید پله پله از آن بالا رفت . كسى كه در درجه دوم است ، نباید از كسى كه در درجه اول مى باشد، انتقاد كند و بگوید: تو ایمان ندارى . و آدمى كه در درجه اول ایمان است ، باید به روش خود ادامه دهد تا برسد به آن كس كه در درجه دهم است . اى عبدالعزیز! كسى كه ایمانش در مرتبه پایین تر از توست او را بى ایمان ندان ! تا كسى كه ایمانش بالاتر از توست ، تو را بى ایمان نداند. وقتى كه دیدى كسى پایین تر از توست او را با مهر و محبت به درجه خود برسان و چیزى را كه تاب و تحمل آن را ندارد، بر او تحمیل مكن ! تا او را بشكنى و این كار خوب نیست . زیرا هر كس دل مؤ منى را بشكند بر او واجب است شكستگى دل او را جبران كند. آنگاه فرمود: مقداد در درجه هشتم و ابوذر در درجه نهم و سلمان در درجه دهم ایمان (كه بالاترین درجات ایمان است ) قرار داشت .(50)
امام صادق علیه السلام مى فرماید: اگر شرابخوار به خواستگارى آمد نباید او را پذیرفت ، چون صلاحیت ازدواج ندارد، سخنانش را نباید تصدیق نمود، هرگاه براى كسى واسطه شود نباید او را قبول نمود. و نمى توان به او اعتماد كرد، هر كس به شرابخوار امانتى بسپارد چنانچه از بین برود، خداوند به صاحب امانت پاداشى نمى دهد و امانت از دست رفته او را جبران نمى كند. سپس فرمود: مایل بودم شخصى را سرمایه بدهم براى تجارت به كشور یمن برود، خدمت پدرم حضرت امام باقر علیه السلام رسیدم و عرض كردم : مى خواهم به فلانى براى تجارت سرمایه بدهم ، نظر شما چیست ؟ صلاح است یا نه ؟ فرمود: مگر نمى دانى او شراب مى خورد؟ گفتم : از بعضى از مؤ منین شنیده ام مى گویند او شراب مى خورد. فرمود: سخنان آنان را تصدیق كن ! چون خداوند درباره پیامبر مى فرماید: پیغمبر به خدا ایمان دارد و مؤ منین را تصدیق مى نماید، بنابراین شما باید مؤ منین را تصدیق كنى . آنگاه فرمود: اگر سرمایه را در اختیار او بگذارى ، سرمایه نابود شود و از بین برود خدا تو را نه اجر مى دهد و نه امانتت را جبران مى كند. گفتم : براى چه ؟ فرمود: خداوند مى فرماید: لا تؤ توا السفهاء اموالكم التى جعل الله لكم قیاما (48) اموالى را كه خداوند آن را مایه زندگیتان قرار داده به نادانان ندهید. آیا نادانتر از شرابخوار وجود دارد؟ پس از آن فرمود: بنده تا شراب نخورده همیشه در پناه خدا است و در سایه لطف او اسرارش پرده پوش مى شود. هنگامى كه شراب خورد سرش را فاش مى كند و او را در پناه خود نگه نمى دارد. در این صورت گوش ، چشم ، دست و پاى چنین شخص ، هر كدام شیطان است او را به سوى هر زشتى مى برد و از هر خوبى باز مى دارد.(49)
ابوبصیر مى گوید: پس از وفات امام صادق علیه السلام من به خانه آن حضرت رفتم تا به همسرش (حمیده ) تسلیت بگویم ، وقتى آن بانو مرا دید گریست من هم گریه كردم . سپس گفت : اى ابوبصیر! اگر در لحظات آخر عمر امام در كنارش بودى قضیه عجیبى را مشاهده مى كردى . گفتم : چه قضیه اى ؟ گفت : دقایق آخر عمر امام بود كه ناگهان چشمان مباركش را باز كرد و فرمود: همین الان تمام خویشان و نزدیكان مرا حاضر كنید! ما همه را جمع كردیم ، به طور كه كسى از خویشان و نزدیكان امام باقى نماند. حضرت نگاهى به آنان كرد و فرمود: كسانى كه نماز را سبك مى شمارند هرگز شفاعت ما به آنان نخواهد رسید ان شفاعتنا لا تنال مستخفا بالصلاة
