تبیان، دستیار زندگی

 این کاروانسرا در سال 1250 شمسی به فرمان حاج میرزا ابوالحسن خان مشیرالملک با هزینه‌ای معادل 40 هزارتومان ساخته شد.

معمار این ساختمان حاج محمد رحیم شیرازی سازنده پل مشیر و کاروانسرای دالکی است که به طرز ماهرانه‌ای اقدام به ساخت این بنا به سبک معماری زندیه کرده است.

عمده مصالح تشکیل دهنده این کاروانسرا سنگ، گچ و ساروج است و در کف آن از تخته سنگ‌های بزرگ تراشیده شده، استفاده شده است.

بام کاروانسرای مشیرالملک نیز با سنگ پهن تراشیده شده مفروش شده بود که به هنگام بارندگی آب باران بوسیله ناودان‌های سنگی که به طرز جالبی تعبیه شده بودند به بیرون از کاروانسرا هدایت می‌شد.

در دیوار ضلع غربی کاروانسرا درب ورودی بسیار بزرگی از جنس چوب قرار دارد که راه ورودی اصلی به حیاط کاروانسرا بوده است.

در همین ضلع طبقه دوم کاروانسرا وجود دارد که به شاه‌نشین معروف است. در جلوی شاه‌نشین یک تراس نسبتاً وسیع رو به خارج وجود دارد.

در دو طرف این شاه‌نشین راه پله هایی وجود دارد که پشت بام کاروانسرا را به محوطه دیگری که اندرون کاروانسرا و مخصوص زنان و کودکان بوده است وصل می‌شود.

این بنا مثل سایر کاروانسرا‌های دیگر دارای 4 برج مرتفع است. مساحت کل بنا 7000 متر مربع با زیر بنایی در حدود 4200 متر مربع می‌باشد.

کاروانسرای مشیرالملک مجموعاً دارای 68 باب اتاق و حجره بوده که به دلیل تغییر کاربری آن در دوره‌های بعدی تعداد اتاق‌ها کم یا زیاد شده‌اند.

از این بنا تا سال 1300 شمسی به عنوان کاروانسرا استفاده می‌شد که به دلیل واقع شدن شهر برازجان بر سر راه تجارتی شیراز به بوشهر مکانی مناسب جهت استراحت کاروانیان بوده است.

از سال 1300 شمسی که قشون نظامی به برازجان وارد شد این کاروانسرا محل مناسبی برای استقرار نظامیان شناخته شد.

از سال 1335 با تغییرات و تعمیراتی، این بنا در اختیار شهربانی قرار گرفت که از آن به عنوان زندان استفاده می‌شد. به همین دلیل به دژ برازجان معروف شد.

این بنا سال 1377 با پیگیری‌های مکرر مدیریت میراث فرهنگی بوشهر به دلیل اهمیت و ارزش آن تخلیه شد و در جهت کاربری فرهنگی و هنری این اثر تاریخی مرمت‌های لازم روی آن صورت گرفت.

کاروانسرای مشیرالملک در سال 1362 به شماره 1638 در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسید.

 این کاروانسرا مربوط به دوره صفویه است و در دوره قاجار مرمت اساسی شده است.

فرم پلان این کاروانسرا مستطیل شکل و از نوع ۴ ایوانی است و دارای دو ورودی شرقی و غربی است که ورودی اصلی آن در ضلع شرقی می‌باشد.

در وسط حیاط این کاروانسرا بارانداز جهت خرید و فروش و بارگیری کالاهای کاروانیان ساخته شده است.

در پیرامون حیاط اتاق‌ها، ایوان‌ها و سکوها و در پشت اتاق‌ها شتر‌‌خانه قرار دارد.

دسترسی به پشت‌بام کاروانسرا از طریق راه پله‌هایی که در طرفین ایوان‌های شرقی و غربی قرار دارد، میسر است.

از تزئینات این کاروانسرا می‌توان به کاربندی‌های گچی رواق‌های پیرامون حیاط و نیز آجرکاری‌های سقف ایوان‌ها اشاره کرد.

این بنا در دوره‌های گذشته مورد مرمت و بازسازی قرار گرفته است و تنها بخش‌هایی از پی دیوار ضلع شرقی و جنوبی آسیب دیده است.

این جاد‌ه د‌ر طول مسیر خود‌ از کنار کاروانسرای عین‌الرشید‌ می‌گذرد و به جاده سنگفرش نیز  معروف است.

کاروانسرای عین‌الرشید‌ د‌ر ۴ کیلومتری جنوب غربی کاروانسرای قصر بهرام واقع شد‌ه است. کاروانسرای شاه عباسی قصر بهرام یکی از جاذبه‌های تاریخی این منطقه است.

این بنا که بیشتر شبیه کاروانسراهای شهری است و شبــــاهت آن به کاروانسراهای میان راه کمتر است، به گفته برخی از کارشناسان برخلاف نامش ساختمانی برای اقامت سلاطین صفوی د‌ر مواقع شکار و سفرهای شاهانه بود‌ه است.

ظاهر بیرونی این کاروانسرا به شکل مربع است و نمای آن از سنگ‌های بزرگ و منظم آهکی و سفید‌رنگ است. قصر د‌ارای چهار برج بلند‌ و نیم د‌ایره و د‌و د‌روازه شمالی و جنوبی است.

این قصر به صورت چهار ایوانی است و اتاق‌ها د‌ر اطراف حیاط یا صحن مرکزی قرار د‌ارند‌. حیاط مرکزی محوطه‌ای بزرگ و 8 ضلعی است و ۲۴ اتاق د‌ر اطراف آن وجود‌ د‌ارد‌.

حوض چهارگوشی به عمق حد‌ود‌ ۲ متر د‌ر وسط حیاط مرکزی وجود دارد. حیاط بزرگ ساد‌ه‌ای با طاق بلند‌ ضربی نیز د‌ر طرف شرقی این کاروانسرا وجود‌ د‌ارد‌.

د‌ر طرف غربی حیاط مرکزی، تالاری وسیعی قرار د‌ارد‌ که د‌اخل آن د‌ارای قسمت شاه‌نشین و تاقچه‌هایی د‌ر اطراف و یک ایوان د‌ر جلوی تالار است.

کاروانسرای شاه عباسی قصر بهرام که به کاروانسرای عباس‌آباد‌ نیز مشهور است و د‌ر حال حاضر به عنوان پاسگاه شکاربانی پارک ملی کویر و نیز مهمانسرایی برای اقامت گرد‌شگران و محققین مورد‌ استفاد‌ه قرارمی‌گیرد‌.

این کاروانسرای سنگی توسط سازمان حفاظت محیط زیست با نظارت سازمان میراث فرهنگی تعمیر و مرمت شد‌ه است.

کاروانسراهای میان‌دشت در دهکده میان‌دشت شاهرود در هفت فرسخی خاور میامی واقع است.

مجموعه کاروانسراهای شاه عباسی میاندشت مشتمل بر سه کاروانسرای متصل به یکدیگر است که دو کاروانسرای آن مربوط به دوره قاجاریه و یک کاروانسرا مربوط به عهد شاه عباس اول است.

این کاروانسراها که در مجموع بالغ بر ‪ ۲۰‬هزار مترمربع وسعت دارند دارای آب انبار، حمام، چاپارخانه و تلگراف‌خانه بوده و سالیان متمادی محل اسکان و استراحت کاروانیان و راهیان زیارت مرقد مطهر امام هشتم (ع) بوده‌است.

 
شیوه ساخت این کاروانسراها در کتاب مطلع الشمس به گونه مشروح و پردامنه بیان شده است.

بر پایه نوشته نویسنده کتاب در سه کاروانسرای میان‌دشت و بیرون آنها ۲۰,۰۰۰ زائر می‌توانستند خانه نمایند.

تاریخ بنای کاروانسرای میانی را ملک الشعرای صبوری پدر ملک الشعرای بهار به شعر آورده و بر سردر کاروانسرای نام برده نگاشته‌اند.

پیش از انقلاب، قوام شیرازی رعیت‌های عشایر خود را در آن ساکن کرد و بعدها سازمان میراث فرهنگی آن را به نام کاروانسرای قوام آباد به دلیل مجاورت با روستای قوام آباد به ثبت رساند.

کاروانسرا قوام آباد سیوند آسیب‌های فراوان دیده با آنکه این اثر به نام کاروانسرای سیوند در زمان صفوی در کنار شهر قدیم سیوند ساخته شده است اما در اداره میراث فرهنگی شهرستان مرودشت به عنوان کاروانسرای قوام آباد آورده شده است.

سیوند خرابه شهر قدیم سیوند است که از غرب به امامزاده عقیل سیوند و گورستان قدیم سیوند و از شرق به کاروانسرای سیوند در دامنه کوه‌های سیوند و در کنار رودسیوند محدود می‌شود.

این مکان تا پیش از حمله محمود افغان شهری آباد بوده و در حمله محمود به کلی ویران شده است.

کاروانسرای ایزدخواست

کاروانسرای ایزدخواست - آباده - فارس

• 
• 
• 

معماری داخلی این کاروانسرا به مانند دیگر کاروانسراها هر طول ضلع آن 35 متر است. این کاروانسرا در بین راه شهر تاریخی و باستانی آباده و اصفهان قرار دارد و یکی از مهمترین کاروانسراها در این منطقه محسوب می‌شود.

کاروانسرای ایزدخواست در زمینی به مساحت ۴۰۰۰ متر بنا شده است. در ردیف جلوی این کاروانسرا در اطراف حیاط در ضلع های شمالی و شرقی و همچنین جنوبی ۲۰ باب اتاق در ابعاد ۳×۳ متر ساخته شده است که هر اتاق دارای ایوانی به مساحت ۷/۵ متر می‌باشد.

گفته می‌شود کاروانسرای ایزدخواست یکی از ۹۹۹ کاروانسرایی است که شاه عباس صفوی در دوران خود بنا کرده است.

کاروانسرای شاه عباس ایزدخواست نیز که در محدوده این آثار تاریخی قرار دارد مانند قلعه ایزدخواست دچار محرومیت‌های مشابه‌ای شده است.

این کاروانسرا از لحاظ زیبایی و استحکام و وسعت یکی از کاروانسراهای نمونه در نوع و زمان خود است.

از نظر استحکام، این بنا از قلعه ایزدخواست شرایط بهتری دارد اما آنچه در مورد محافظت از تخریب بنا نمایان است نگهداری از بخشهایی از بنا به وسیله تیرهای چوبی است که به نظر نمی رسد چندان مطابق با اصول علمی باشد.

این کاروان‌سرا که از نوع کاروان‌سراهایی برون شهری است در قرن 11 قمری به دستور شاه عباس صفوی خارج از بافت قدیم شهرستان زنجان شاخته شد.

پلان این کاروان‌سرا به سبک 4 ایوانی است و حجره‌های آن در یک طبقه قرار گرفته‌اند. سقف‌ این کاروان‌سرا از نوع قوسی است و استفاده از سنگ به عنوان مصالح اصلی در ساخت این بنا، باعث شده که با عنوان کاروان‌سرای سنگی و در زبان ترکی داش کاروان سرا معروف شود.

کاروان‌سرای سنگی که بعدها تغییر کاربری داد و به عنوان سفره‌خانه سنتی مورد استفاده قرار گرفت، در سال 1377 توسط سازمان میراث فرهنگی با شماره 2128 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

فرهنگ و تاریخ > میراث‌ایران- همشهری آنلاین - محمد ملاحسینی:
کاروانسرای نیک پی در استان زنجان، 35 کیلومتری شمال‌غرب زنجان، بخش زنجان‌رود و در روستای نیک‌پی قرار دارد

این کاروانسرا داخل روستا و در نزدیکی تپه‌ای تاریخی به نام قبرستان قرار گرفته و در اطراف آن خانه‌های روستایی قرار دارد.

کاروانسرای قدیمی و زیبای نیک پی که از آثار دوره صفوی به شمار می‌آید، در روزگار بر پایی خود اهمیت و عضمت زیادی داشته است.

این کاروانسرا که از نوع کاوران سراهای 4 ایوانی است، از آجرهای قرمز رنگ ساخته شده اما به شدت ویران گشته و تنها بخش کمی از آن باقی مانده است.

کاروانسرای نیک پی با پلان 4 گوش، دارای صحن و میانسرای 8 ضلعی غیرمنظم بوده و گرداگرد آن را حجره‌های 14 گانه دربر گرفته است.

طاق و قوس در این اثر تاریخی به صورت ضربی طراحی شده و عنصر قرینه‌سازی به زیباترین شکل در آن رعایت شده است.

در بیشتر سفرنامه‌های جهانگردان و مستشرقینی که از منطقه زنجان دیدن کرده‌اند از کاروان سرای نیک پی نام برده شده و بیشتر آنها در این مکان اقامتی داشته‌اند که نشان از اهمیت آن در روزگاربرپایی خود دارد.

کاروانسرای نیک پی در سال ۱۳۷۹ توسط سازمان میراث فرهنگی با شماره ۳۵۲۹ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.

این کاروانسرا در 60 کیلومتری جاده یزد - کرمان و در فاصله 500 متری از جاده قرار دارد.

این کاروانسرا به دستور زین الدین گنجعلی خان ریگ حکمران کرمان و به امر شاه عباس ماضی در قرن 10 قمری ساخته شد.

کاروانسرای زین الدین در قرن 10 قمری محل استقرار تفنگچیان و مستحفظان بوده و اکنون با حفظ اصالت پیشینش، هتل گردشگران در یزد شده است.

  کاروانسرای زین‌الدین؛ عملکرد خوب، نتیجه بد

این کاروانسرا از نظر معماری دارای اهمیت خاصی است و نمونه دیگری از آن به جز کاروانسرای بین کاشان و نطنز که ویران شده، وجود ندارد.

نقشه این کاروانسرا به شکل دایره است و دارای 5 برج نیم دایره است که به دیواره 8 متری آن متصل‌اند.

ساختمان این بنا از آجر است. پس از سر در نسبتاً وسیع ضلع جنوبی، هشتی و سپس صحن دوازده ضلعی قرار دارد.

در اطراف صحن، رواق‌های سکوداری وجود دارد و در انتهای هر رواق اتاق‌هایی مشابه دیده می‌شود.

در طرفین هشتی ورودی و پشت اتاق‌ها، راهروهای وسیع و طولانی قرار دارد که اصطبل چهارپایان بود. فضای ضلع شمالی بنا- گویا شاه نشین- دارای سقفی بلند با کاربندی است.

در داخل بنا عمدتاً از تزیینات آجر در نما استفاده شده که تابع طرح 12 ضلعی حیاط یا صحن مرکزی آن است. قسمت شاه‌نشین در بدنه و سقف دارای اندود گچ و کاربندی است.

کنگره‌ها و تیراندازهای لبه بام، ترکیب انحنای برج و دیواره ها و نمای تمام آجر آن، چهره خاصی به این کاروانسرا بخشیده است.

از بارزترین مشخصه این بنا می‌توان به قرینه بودن شرق و غرب آن اشاره کرد و آب آن نیز از چشمه تامین می‌شد که امروزه نیز وجود دارد.

این کاروانسرا در سال 2006 دیپلم افتخار یونسکو به دلیل «احیا و ساماندهی با بهره گیری از مصالح سنتی» دریافت کرد. 

این بنای تاریخی بازسازی و به محل مناسبی برای اسکان و پذیرایی گردشگران تبدیل شده است.

کاروانسرای زین الدین با شماره ثبتی 926 و مورخ  28/5/51 در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسید.

فاصله بین این کاروانسرا و عقدا حدود 60 کیلومتر است و این بنا از آثار دوره صفوی است. این کاروانسرا شامل صفه‌ها، حجره هاه، اصطبل و دیواره‌ای روی پشت بام، با 2 متر عرض است.

این کاروانسرا 2 طبقه و طبقه دوم آن شاه نشین است. در داخل رباط 18 صفه وجود دارد. صفه بزرگ‌تر و صفه دیگری که در قسمت جنوبی قرار دارد، دارای محراب و نماز گاه است.

در چهار گوشه رباط، چهار مدخل برای ورود به طویله دیده می‌شود و مخزن آب به صورت آب انبار در وسط رباط ساخته شده است.

از تزیینات بنا می‌توان به کاربندی آجری سر در ورودی و کتبیه سنگی به خط علی رضا عباسی خطاط معروف عصر شاه عباس اشاره کرد.

این کتیبه، روی 15 قطعه سنگ سبز رنگ به طول 8 متر و عرض 60 سانتی متر و در 3 ضلع مدخل نصب شده است.

این کاروانسرا کاملا داخل طبیعت بکر و وسط کویر قرار گرفته و می‌توان از آن به عنوان یک رصدگاه بسیار  زیبا و مناسب استفاده کرد.

نزدیک‌ترین آبادی تا این کاروانسرا در فاصله 7 کیلومتری است که یک روستای تک خانواره است.

از دور این کاروانسرا منظره‌ای بسیار زیبا دارد. داخل آن اتاقک‌های سنگی وجود دارد که محل اتراق مسافرین بوده در ضمن محلی هم برای نگهداری حیوانات وجود دارد.

سنگ‌های بکار رفته در آن از جنس گرانیت است. در این رباط چشمه آبی هم هست و می‌توان ازآن نوشید.