راهنمای انجام اقدامات اولیه در برخورد با گزیدگی ها
الف_ عقرب گزیدگی:
بیش از ۶۵۰ گونه عقرب در جهان وجود دارد كه تنها ۵۰ گونه آنها برای انسان خطرناك می باشند.
خطرناكترین عقربی كه در ایران وجود دارد در استان خوزستان و با نام محلی گاردیم یا گادیم می باشد.
علایم عقرب گزیدگی:
اثرات سمی ناشی از گزش عقرب معمولا در بزرگسالان ملایم است و شرایط حاد بیشتر در كودكان بروز می نماید.
تورم عموماً محدود به ناحیه گزش است و احساس بی حسی و سوزش در ناحیه گزش برای ۴ تا ۶ ساعت بوجود می آید و معمولاً پس از ۲۴ ساعت بهبود می یابد. یك گزش عقرب می تواند منجر به بروز درد متوسط تا شدید در ناحیه گزش شود، سم عقرب از نوع سم عصبی است و سبب انقباضات مداوم عضلانی می شود. در بزرگسالان گزش عقرب منجر به درد محدود به ناحیه گزش می گردد كه پس از چند ساعت تا چند روز بر طرف می شود.
تپش قلب و افزایش فشار خون از عواقب معمول گزش عقرب است. اختلال در عملكرد اعصاب ناحیه سر، منجر به از دست دادن كنترل عضلات حلق و اختلال عضلات اسكلتی منجر به انقباضات عضله زبان می شود. دوبینی، لكنت زبان، گشادی مردمك ها و افزایش ترشح بزاق و ترشحات ریوی و تعریق از دیگر عوارق عقرب گزیدگی است.
اما علائم تهدیدكننده حیات و حوادث منجر به مرگ به ندرت و آن هم بیشتر در كودكان رخ می دهد. در كودكان ممكن است متعاقب درد در ناحیه گزش، بی قراری، حركات غیر ارادی چشمها و ترشح بزاق بروز نماید. یكی از علایم شایع عقرب گزیدگی در كودكان افزایش دمای بدن می باشد. تنگی نفس و كم شدن اكسیژن در موارد حاد خصوصا در كودكان را باید دقیقا كنترل نمود. تهوع، استفراغ، مشكل در بلع در كودكان، احساس سوزن سوزن شدن در ناحیه گزش نیز ممكن است بروز نماید.
درمان عقرب گزیدگی:
به دلیل جذب سریع زهر و حجم كم آن، نیازی به تخلیه محل گزش وجود ندارد. كنترل مجاری هوایی، كنترل درد ، اضطراب و اختلالات حركتی مصدوم از جمله اقدامات كمكی می باشد. ضمنا پادزهرعقرب گزیدگی در درمانگاههای محلی موجود است كه باید سریعا تزریق شود. تجویز آرام بخش هم می تواند به مصدومین كمك كند.
در بزرگسالان درد و بیحسی ناحیه تزریق پس از ۲۴ ساعت برطرف می شود ولی علایم عصبی و عضلات اسكلتی ممكن است زمان بیشتری به طول انجامد. چنین علایمی یك ساعت پس از تزریق پادزهر برطرف می شود ولی ممكن است درد تا ۲۴ ساعت ادامه داشته باشد.
ب_-زنبور گزیدگی:
گزش زنبورها مخصوصاً زنبورهای وحشی، بدون توجه به ظاهر آن، می توانند خطر جدی برای فرد ایجاد كنند. زنبور گزیدگی ممكن است در اثر نیش انواع زنبور مانند زنبورعسل و زنبورسرخ بروز نماید. نیش زنبورعسل ماده، به كیسه محتوی زهر متصل است و پس از گزش در زخم باقی می ماند و محتویات كیسه زهر به زخم منتقل می شود. بنابراین برداشتن نیش از روی زخم در اسرع وقت جهت جلوگیری از ورود بیشتر سم به زخم ضروری است. علائم معمولاً در عرض چند ساعت ناپدید می شود. اگر فرد زنبورگزیده مشكلی در تنفس داشتید و یا تورم شدید وسریع رخ داد باید به پزشك مراجعه شود.
اگر هیچیك از این علائم برای فرد زنبور گزیده ایجاد نشد تنها كاری كه ما می توانیم انجام دهیم این است كه ابتدا از نزدیك محل گزیدگی را بررسی كنیم. اگر نیش هنوز در سطح باقی است می توانیم آن را با یك موچین یا انبر از سطح پوست بیرون بكشیم. باید مراقب باشیم كه كیسه زهر را فشار ندهیم زیرا ممكن است باقی سم وارد بدن شود.
بعد از آن می توانیم محل را با آب سرد همراه با بیكربنات سدیم (محلول جوش شیرین) كمپرس كنیم.
ممكن است گزیدگی در داخل دهان یا گلو صورت گیرد و این مسئله خطرناك است چون بافتهای گلو و دهان بافتهای شلی هستند و خیلی سریع ورم می كنند و ممكن است باعث اختلال تنفسی شوند.
زنبورها و زنبورهای سرخ بطور مكرر نیش می زنند و محل گزش آنها به سادگی عفونی می شود. ممكن است در محل گزش یك زخم دردناك ایجاد شود ولی واكنش های حساسیتی شدید نیز در برخی افراد رخ می دهد. چنانچه گزش زنبور در نقاط مختلف و آن هم در ناحیه گردن و سر بروز نماید، جدی تر است و می تواند تهدید كننده زندگی باشد.
علایم زنبور گزیدگی:
علائمی كه زنبور گزیدگی می تواند ایجاد كند عبارتند از:
درد و تورم ناگهانی در محل گزش و قرمزی در مركز تورم. البته بعضی از افراد به هر نوع سمی حساسیت دارند و واكنش آلرژیك بسیار شدیدی می توانند به سم زنبور نشان دهند و اصطلاحاً شوك آنافلاتیك در آنها ایجاد می شود كه در این موارد به اقدامات سریع و فوری نیاز داریم.
درمان زنبور گزیدگی:
در مورد نیش زنبور عسل، برداشتن سریع نیش از روی زخم، جهت جلوگیری از ورود بیشتر سم به زخم ضروری است. علائم معمولاً در عرض چند ساعت ناپدید می شود. اگر فرد زنبورگزیده مشكل تنفسی داشت و یا تورم شدید وسریع در محل گزش بروز كرد، باید به پزشك مراجعه نماید.
باید محل گزش را با آب و صابون بشوئیم.
روی محل گزش كمپرس سرد یا كیسه محتوی یخ قرار دهید و به طور متوالی هر ۱۵ دقیقه یكبار كیسه یخ را از روی پوست برداریم.
از قراردادن مستقیم یخ روی پوست و از گرم كردن موضع باید اجتناب نمود.
محل را با آب سرد همراه با بیكربنات سدیم (محلول جوش شیرین) كمپرس كنیم.
ممكن است گزیدگی در داخل دهان یا گلو صورت گیرد برای این كار سریعاً داخل دهان را با آب سرد و بیكربنات سدیم شستشو می دهیم و مریض را به اورژانس بیمارستان منتقل می كنیم.
ج_ حشره” دراكولا” و یا ” بند”) Paederus Blister Beetles)
.این حشرات نارنجی با سر، شكم و انتهای تیره، ظاهری شبیه مورچه و علاقه فراوانی به رطوبت دارند و در واقع نوعی سوسك ( شبیه به مورچه) هستند كه در مناطق شمال و در فصل تابستان كه رطوبت و جمعیت بالاست، خطردر معرض این حشره قرار گرفتن بالاتر است. راه رفتن آن بر روی پوست باعث زخمهای بسیار عمیق و دردناك می گردد. این حشره به سلطان حشرات مناطق گرم و مرطوب معروف است به واسطه سمى كه در بدن خود دارد فاقد دشمن طبیعى است و حتى پرندگان نیز از خوردن آن خوددارى مى كنند. این حشره به محض تحریك با ترشح سم بر پوست بدن انسان باعث بروز تاول هاى شدیدى همراه با درد، سوزش و خارش مى شود. بهبود تاول هاى ناشى از سم این حشره، درمان خاصى ندارد و تنها باید با مواد ضدعفونى كننده، زمان بهبود ۱۰ روزه آن را تحمل كرد.
این حشرات معمولاً بیشتر فعالیتشان در هنگام غروب آفتاب رخ می دهد چراكه از نور آفتاب گریزانند و علاقه فراوانی به منابع نور مصنوعی مانند لامپهای مهتابی و نورهای فلورسنت دارند. بنابراین غروب روزهای تابستان این موجودات به سمت نور لامپهای خانگی می آیند و در تماس با انسان قرار می گیرند.
به دلیل اینكه بال رویی این حشره كوتاه و شبیه شنل دراكولا، قرمز رنگ است مردم در گیلان به آن دراكولا و در مازندران به آن بند می گویند اما نام علمی آن پدروس (Paederus) است.
علایم تماس با حشره دراكولا یا بند:
دراكولاها نه نیش می زنند و نه گاز می گیرند بلكه این موجودات تركیبات سمی و محركی به نام پدرین ترشح می كند كه باعث ایجاد زخمهای پوستی و چشمی می شود. پدرین یك ماده سمی است كه باعث ایجاد صدمات بافتی، نكروز و تاول می شود. این سم اگر در تماس با پوست بدن قرار گیرد لایه سطحی پوست را تخریب می كند. علائم این تخریب به صورت قرمز شدن موضعی، جوشهای كوچك همراه با خارش و در انتها ورقه ورقه شدن و پوسته پوسته شدن پوست می باشد كه هیچ درمان قطعی برای آن وجود ندارد و عارضه بعد از مدتی خود به خود خوب می شود. التهاب پوستی ایجاد شده به صورت ناگهانی ظاهر می شود و له شدن حشره روی پوست و یا خاراندن پوست ناحیه سبب انتشار سم و تشدید زخمهای روی پوست خواهد شد.
سم پدرین در صورت تماس با چشم باعث ایجاد التهاب ملنحمه چشم شده و در موارد نادری ممكن است باعث كوری شود. واكنشها در آغاز به صورت كهیر است كه پوشیده از تاولهای كوچك و جدا از هم می باشد.
محل آسیب دیده دردناك بوده و طی ۱۰ تا۱۲ روز زخمها حالت دلمه پیدا می كنند كه به تدریج از بین رفته و یك ناحیه تیره بر جای می ماند كه ممكن است هفته ها یا ماهها باقی بماند و سپس از بین برود.
اقدامات اولیه در تماس با حشره دراكولا یا بند :
تنها كاری كه می توان برای تخفیف عارضه انجام داد و طول دوره عارضه را كم كرد این است كه اگر ما در ساعات ابتدایی ایجاد عارضه، متوجه آن شویم و با آب و صابون معمولی محل عارضه را شستشو دهیم. تكرار این عمل در بهبود زخمها بسیار مفید می باشد. گرچه این ، شدت علائم و طول آنها كاهش چشمگیری پیدا خواهد كرد. از طرف
دیگر با تمیز نگه داشتن محل عارضه می توان از بروز مشكلات ثانویه ازجمله عفونتهای باكتریایی جلوگیری كرد همچنین هرچه پوست مرطوبتر باشد شدت عارضه بیشتر است.
هیچ پادزهر اختصاصی وجود ندارد. تجویز آنتی هیستامین ها و كورتون ها، تغییر خاصی در روند درمان بیمار ندارد. باید مراقب بود تا زخم دچار عفونت ثانویه نشود.
به طور تجربی استعمال الكل سفید بر روی موضع آلوده به سم حشره و یا بر روی زخمها می تواند در كاهش علایم موثر باشد.
پیشگیری از گزش حشرات :
با رعایت چند نكته ساده می‌توانیم از خودمان در برابر گزش حشرات محافظت كنیم. قسمت عمده‌ای از این نكات روش‌های فیزیكی هستند یعنی روش‌هایی كه در مواجهه ما و كودكانمان با حشرات جلوگیری میكند.مانند نصب توری به پنجره‌ها، پوشیدن لباسهای محافظت‌كننده و ترك كردن محل.
حشرات داخل ساختمان‌ها و اتاق‌ها با استفاده دائمی از حشره‌كش‌‌هایی كه به صورت اسپری وجود دارند یا مواد حشره‌كش از بین می‌روند.
نگهداری حیوانات خانگی باعث تجمع بیشتر حشرات می‌شود. باید توجه داشت حشرات ممكن است روی پوست این حیوانات بنشینند و بعد بلند شده، روی پوست بدن ما بنشینند و نیش بزنند بنابراین لازم است نگهداری حیوانات اهلی توام با رعایت بهداشت حیوان باشد.
اگر در محل زندگی درختان زیادی وجود دارد باید برای پنجره‌های خانه از توری استفاده شود و در پارك‌‌ها از آویختن لباس‌ها روی درخت خودداری شود.
در مناطقی كه حشرات زیاد وجود دارد، بهتر است روی پوست بدن مخصوصا بدن كودك داروهایی مالید كه حشرات را از كودك دور كند. اما باید توجه كنید استفاده دائم از این مواد سبب حساسیت بیشتر نشود.
به هیچ‌وجه كندوی زنبور عسل را دستكاری و زنبورها را تحریك نكنید.
اگر زنبور در نزدیكی خود دیدید به جای نابود كردن آن با مگس‌كش، موقتا آن منطقه را ترك كنید.
از پوشیدن لباس‌هایی با رنگ روشن و استفاده از عطرهای تند در مناطقی كه حشرات زیادی دارند، جدا خودداری كنید؛ زیرا تمام این موارد باعث جذب زنبورها می‌شود.
در محیط‌‌های باز، پیراهن آستین بلند و شلوار بلند به تن كودكتان كنید.
اگر سابقه واكنش حساسیتی شدید به نیش زنبور دارید، با پزشك خود برای مقابله با آن مشورت كنید.
مار گزیدگی:
بیش از ۳۰۰۰ نوع مار در سراسر دنیا وجود دارد كه فقط ۲۰۰ نوع از آنها سمی هستند.
مارهای سمی به دوگروه عمده تقسیم می شوند: مرجانها ( مار مرجان و مار كبری) و افعی ها ( مار افعی و مار زنگی)
مارهای افعی عامل بیش از ۹۰ درصد مار گزیدگیهای سمی می باشند و در بین آنها مار زنگی از همه خطرناكتر است.
انواع افعی های ایران:
- افعی شاخدار، بیشتر در نواحی مركزی، شرقی و جنوبی ایران
- مار شاخدار، در نواحی شرقی و مركزی و استانهای كرمان و فارس
- افعی پلنگی، در نواحی شرقی و مركزی و استانهای كرمان و فارس
- مار جعفری، در نواحی شرقی و مركزی
- افعی زنجانی
- افعی قفقازی
- افعی البرزی، در نواحی البرز و مركزی ایران
خصوصیات مارهای سمی:
سر مارهای سمی مثلی شكل است، برخلاف مارهای غیرسمی كه سر به صورت نیمه بیضوی است.
مارهای سمی دارای مردمك بیضی شكل بوده در حالیكه مردمك مارهای غیرسمی گرد است. (به استثنای مار مرجان)
معمولاً در انتهای دم مارهای سمی یك ردیف فلس وجود دارد، در حالیكه در مارهای غیرسمی تعداد ردیف های فلس ها ۲ یا بیشتر است.
مارهای سمی دارای Fang در محوطه دهانی می باشند كه در واقع نوعی دندان تخصص یافته می باشد. و به عنوان ابزار تزریق زهر در مار محسوب می شوند بنابراین محل گزش مارهای سمی با دو سوراخ در محل گزش مشخص می شود، در مارهای غیرسمی محل گزش بصورت دو ردیف سوراخ هلال شكل معینی می شود.
پیشگیری از مارگزیدگی:
مراقب جایی كه پای خود را قرار می دهید، جایی كه دست خود را قرار می دهید و جایی كه در آن مكان بازی می كنید و یا می نشینید باشید و در مناطق مارخیز بیش از پیش مراقب كودكان خود باشید.
مارها معمولا در فصل بهار، تابستان و پاییز در مكانهای سایه دار و خنك و در فصل زمستان در مكانهایی مانند درون غارها و تونل معادن زندگی می كند. ۷۲% از مارگزیدگی ها در در تاریكی (نیم ساعت قبل از غروب آفتاب تا ۲ ساعت بعد از آن) رخ می دهد. هیچگاه تلاشی برای به دام انداختن مارها و یا تخریب لانه آنها انجام ندهید.
معمولا ۹۵% از مارگزیدگی ها به دلیل بی دقتی در حین نقل و انتقال مار سمی و ۵% آن به صورت اتفاقی رخ می دهد.
علایم گزیدگی افعی ها:
- درد و حساسیت در محل گزش به صورت دردهای تیز و سوزاننده كه در عرض ۵ تا ۱۰ دقیقه بعد از گزش ظاهر می شود.
- تورم در محل گزیدگی (۳۰ دقیقه) ۴ ساعت بعد از گزش ایجاد می شود. و ممكن است در عرض ۲۴-۱۲ ساعت افزایش یافته و كل اندام مبتلا را درگیر نماید.
- تاول و وزیكول (در طی ۳۶-۲۴ ساعت پس از گزیدگی تاول های كوچك ممكن است در محل ایجاد شوند.)
- تهوع و استفراغ
- بی حسی (پارستزی) در اطراف دهان، صورت و پوست سر و گز گز نوك انگشتان
- تب، لرز
- تعریق، ضعف بی حالی
- سرگیجه و حتی سنكوپ
- اختلالات انعقادی خون: یكی از مشخص ترین و مهم ترین علایم و نشانه های گزیدگی با افعی ها بوده و به صورت خونریزی از بینی، وجود خون در خلط، خون در ادرار، خون در مدفوع، خونریزی در شكم و داخل چشم و مغز بروز می نماید.
- كاهش سطح هوشیاری و شوك قلبی- عروقی
اقدامات خارج از بیمارستان:
گزش همه افعی ها با خطر جدی همراه است در اسرع وقت به دنبال مراقبت های پزشكی باشید.
- دور كردن مصدوم از محل حادثه (جهت جلوگیری از حمله مجدد مار)
- همه لباسهای سفت، كفش و جواهرات را از دست و پای بیمار خارج كنید.
- فعالیت فیزیكی بیمار را محدود و كم كنید.
- آرام باشید و ییمار را نیز آرام كنید و از حركات بیش از حد او جلوگیری نمایید.
- اگر زمان دارید زخم را با آب و صابون بشویید.
- عضو را باید بی حركت و هم سطح یا كمی پایین تر از سطح قلب نگه داشت.
- بستن گارو در محل بالای گزیدگی بویژه اگر محل گزیدگی در دست ها یا پاها باشد. قابل ذكر است بستن گارو نباید آنقدر سفت باشد كه جریان خون اندام را مختل كند.
- خودداری از سرد كردن و كمپرس كردن عضو با آب سرد یا یخ ( این كار ممكن است منجر به قطع عضو بیمار شود).
- درصورتیكه انتقال بیمار به بیمارستان بیش از یك ساعت طول كشد با ایجاد یك برش به موازات محور عضو درگیر به طول تقریبی ۷-۶ میلی متر و عمق ۳ میلی متر نمود و عمل مكش را با دهان به مدت ۶۰-۳۰ دقیقه ادامه دهید. در صورت وجود زخم در محوطه دهان از انجام مكش با دهان خودداری كنید.
- بیمار را در اسرع وقت به بیمارستان برسانید. بهترین درمان برای مارگزیده رساندن وی به مراكز درمانی است.
- لطفاً زمان را با تلاش برای كشتن و یا گرفتن مار از دست ندهید.
- علائم واكنش های حساسیتی شدید مانند عطسه، مشكل در تنفس یا تورم سریع و شدید، درد شكم، تهوع، سرگیجه، درد قفسه سینه، خرخر صدا وكبود شدن رنگ لبها از جمله مواردی هستند كه سریعاً باید به اورژانس مراجعه شود.
- كودكان زیر سه سال، بیماران قلبی، دیابتی، افراد مسن و معلولین حركتی و بیماران مبتلا به آلرژی در معرض خر بالای حساسیت می باشند. گزش متعدد در ناحیه سر و گردن خطرناك تر می باشد. بهتر است در این موارد سریعاً به اورژانس مراجعه شود.
- بیمار را برای چند روز از نظر درد تشدید درد یا باقی ماندن تورم یا علائم شبیه آنفولانزا و یا تب تحت نظر قرار دهید و در صورت بروز این علائم سریعاً به پزشك مراجعه نمائید.
– درمان انتخابی پس از رسیدن به بیمارستان تجویز پادزهر تا ۴ ساعت اول پس از گزش می باشد. تا ۲۴ ساعت پس از گزیدگی هم پادزهر قابل استفاده است. ممكن است آنتی بوتیك و واكسن كزاز هم تزریق شود.
¯ علایم گزیدگی با مار كبری و مار مرجان
افتادگی پلك ها، خواب آلودگی، ضعف عضلانی، فلج، اختلال تكلم و تنفس، آبریزش از دهان، استفراغ و تهوع
¯ علایم گزیدگی با مار آبی (دریایی)
درد عضلانی و تغییر رنگ ادرار به رنگ قهوه ای یا سیاه به علت تخریب عضله رسوب میوگلوبین در ادرار)
