تبیان، دستیار زندگی

چکیده
 

بی شک یکی از مهم ترین ویژگی ها و یا به تعبیری درس هایی که قیام شکوهمند کربلا به جوامع اسلامی به ویژه علویان، شیعیان و هواداران اهل بیت داد، درس های مقاومت بود و از جمله تحرکات و تحولاتی که بیانگر ظلم ستیزی و پایبندی شیعه و هواداران اهل بیت بود، حضور در قیام مختار است.
نهضت مختار که می توان آن را در زمره ی اولین عکس العمل ها و یا بازتاب های مردمی پس از فاجعه ی خونبار کربلا دانست، ویژگی های قابل توجهی داشت که مهم ترین آنها فریاد بازگشت به اسلام نبوی، مقاومت در برابر ظلم و ستم و انحرافات آشکار بنی امیه، بیان مظلومیت خاندان پیامبر و سیدالشهدا بود.
در این مقاله سعی شده است قیام مختار به عنوان یک حرکت سیاسی، اعتقادی تبیین گردد و نیز نقش و موقعیت ایرانیان به عنوان هواداران و مدافعان اهل
بیت، در خونخواهی از امام حسین مورد بررسی مختصر قرار گیرد. امید است مورد قبول واقع گردد.
نهضت امام حسین برخاسته از متن اسلام نبوی و علوی و بر ضد ستمگران اموی به سرکردگی یزید بن معاویه بود. نهضت او نهضت آزادگی و احیای اسلام و پیکار با رژیم منحوس یزیدی بود. این نهضت توانست مسلمانان مظلوم، از جمله مردم محروم ایران را به سوی خاندان رسالت سوق دهد. خون پاک و جوشان شهدای کربلا قیام هایی به وجود آورد که ایرانیان در اکثر این قیام ها از جمله قیام مختار شرکت فعال داشته اند؛ چه اینکه پیام خونبار امام حسین گسترش تشیع را توان و سرعت بخشید و احساسات پاک انسان های آزاداندیش را - که در ایران از این گونه افراد بسیار بودند- به جوش آورد و جوانمردان با انصاف را بر ضد بنی امیه که دشمنان قسم خورده شیعه بودند، برانگیخت و خط سرخ تشیع را در پیشانی پدیده های عصر ترسیم نمود.
علامه سیدمحسن امین العاملی در اثر نفیس خود می نویسد:« هنگامی که حسین کشته شد، اکثریت مسلمانان این حادثه را فاجعه بسیار بزرگ شمردند؛ حتی بعضی از اموی ها تکان خوردند و برتری خاندان پیامبر را دریافتند و از ظلمی که بر آنها شده بود، متأثر گردیدند و حتی احساس کردند در حمایت از آل محمد تقصیر و کوتاهی نموده اند. این حادثه باعث شد بسیاری از بنی امیه از دستگاه اموی جدا شوند (1) و به بنی هاشم و علویان
گرایش بیابند. شیعیان خاندان نبوت زیاد شدند؛ به علاوه جریان تلخ حره- که یزید در سال 63 هجری در مدینه به وجود آورد- و جریانات توابین و حادثه « نهر خازر» و مانند آن موجب رویگردانی بسیاری از مردم از بنی امیه شد... و بر جمعیت شیعه در میان تابعان و طبقات بعد از تابعان می افزود... این افزایش و گرایش[ به تشیع] همچنان تا آخر حکومت بنی امیه در شهرهایی مانند حجاز، یمن، عراق، کوفه، بصره، مصر، خراسان و سایر شهرهای ایران مخصوصاً در قم ادامه داشت و اکثر شیعیان در کوفه و خراسان بودند...»(2).
مختار فرزند ابوعبید ثقفی از سرداران عرب است. پدر او در جنگ قدسیه از سران لشکر اسلام بود که به شهادت رسید. مختار همواره دشمنی خود را با امویان اظهار می داشت و در ماجرای کربلا در زندان دشمنان به سر می برد.(3)
دشمنان و شایعه سازان و مزدوران بنی امیه برای خنثی سازی علل قیام مختار اتهامات بسیاری به وی وارد کردند. برخی گفتند: او ادعای پیامبری دارد. زمانی او را پیرو مذهب « کیسانی» خواندند و گاهی نیز شایع کردند که امامان اهل بیت به قیام او راضی نبودند، بلکه او را از قیام نهی کرده اند؛(4) ولی آنچه از بسیاری منابع، از جمله مآخذ شیعی به دست می آید، آن است
که مختار امیری شجاع و مسلمانی شیعی اعتقاد بود و به خونخواهی شهدای کربلا برخاست و در این راه ثابت و استوار ماند تا به شهادت رسید.
او در روز چهاردهم ربیع الاول سال 66 هجری قیام خود را در کوفه آغاز کرد. عبدالله بن مطیع را که از طرف عبدالله بن زبیر فرماندار کوفه بود، برانداخت و کوفه و سپس اطراف آن را به تصرف خود درآورد. حکومت او یک سال و نیم طول کشید و سرانجام در 14 رمضان سال 67 هجری در جبهه ی جنگ با سپاه مصعب بن زبیر به شهادت رسید و قبرش در کنار حضرت مسلم بن عقیل در کوفه قرار دارد.
آنچه در اینجا موردنظر است، شرکت فعال ایرانیان در قیام مختار و شهادت بسیاری از آنهاست.
کوفه نزدیک مدائن و شهرهای ایران قدیم بود؛ سپس پایتخت یا مرکز حکومت امام علی شد؛ از این رو ایرانیان بسیاری در آن ساکن بودند و رفت و آمد می کردند که به عنوان « مالی و حمراء» خوانده می شدند.(5)
در ماجرای کربلا، اشراف کوفه - که از اعراب بودند- جزء سپاه دشمن به شمار می آمدند.(6)حمایت ننمودند؛ چرا که رابطه ی معنوی خاصی با امام علی و آل علی داشتند و طبعاً در ماجرای کربلا به کنار گذاشته شده بودند و در یک موقعیتی بودند که نتوانستند امام حسین را یاری نمایند؛ ولی هرگز متهم به قتل حضرت سیدالشهداء نبودند؛ لکن زمینه و آمادگی آن را
داشتند که در فرصتی که به دست می آید و با توجه به آنکه از یاری امام حسین محروم شده اند، بتوانند بر ضد دشمنان او بجنگند و خونخواران یزیدی را که فاجعه ی غمبار کربلا را به وجود آوردند، در هم بکوبند.(7)
قیام مختار، این فرصت را به آنها داد. مختار نیز دریافته بود که ایرانیان یاران دلاور و نیکی برای قیام او خواهند بود؛ بر همین اساس به آنها گفت:« شما از من هستید و من از شما هستم». و این آیه شریفه را خواند:« انا من المجرمین منتقمون»: ما از مجرمان انتقام می گیریم(8)( سجده: 32). وقتی اشراف کوفه با عبدالرحمن بن مخنف برای پیکار با مختار مشورت کردند، عبدالرحمن به آنها گفت:« این را بدانید که موالی و ایرانیان مسلمان در کنار مختار هستند. آنها شجاعت عربی و حمیت عجمی دارند».(9)
مختار ایرانیان را به قیام دعوت کرد. آنها برای وصول به سه هدف به قیام او پیوستند:
1. نابودی حکومت های ستمگر و نژادپرست اموی و زبیری؛
2. مطالبه خون امام حسین و حمایت از خاندان علوی؛
3. برقراری حکومت عدل علوی.
تعداد ایرانیان در سپاه مختار بسیار بود؛ حتی بعضی تعداد آنها را چهل هزار نوشته اند که اکثریت آنان را ایرانیان تشکیل می دادند.(10)
مورخ معروف، ابوحنیفه دینوری می نویسد:« مختار به سراغ قبیله همدان ( تیره ای از یمن) فرستاد و ایرانیان را هم پیش خود جمع کرد و به آنان
گفت: می بینید که این قوم( دشمنان) چه می کنند؟ گفتند: آری. گفت: این کار را فقط برای اینکه شما را برایشان مقدم داشته ام، انجام می دهند. شما آزاده و بزرگوار باشید و آنان را تشویق کرد و همه را بیرون کوفه برد و شمرد، چهل هزار مرد بودند.»(11)
مؤلف اخبارالطوال در جای دیگر می نویسد:« در سپاه مختار که به فرماندهی ابراهیم بن مالک اشتر با سپاه ابن زیاد می جنگیدند، یک کلمه سخن عربی شنیده نمی شد و همه فارسی سخن می گفتند».(12)
وی در موارد دیگر آورده است:« اموال فراوانی به عنوان کمک به قیام مختار از عراق، جبل، اصفهان، ری، آذربایجان و جزیره برای مختار می رسید و هیجده ماه بر این منوال بود. مختار ایرانیان را به خود نزدیک ساخت و برای ایشان و فرزندان شان مستمری( حقوق ماهیانه) تعیین کرد».(13) تا اینکه می نویسد:« جل جند مختار حین الحرب مع شام ابناء الفرس»: اکثر لشکر مختار را در جبهه ی جنگ با شامیان ایرانیان تشکیل می دادند.(14)
وقتی مصعب بن زبیر در مورد چگونگی یاران مختار از محمد بن اشعث پرسید، او در پاسخ گفت:« سوگند به خدا آنها از ترک و دیلم( مردم شمال ایران) هستند».(15)
در خبر دیگری نقل شده است که جمعیت ایرانیان در سپاه مختار تا آن
اندازه بود که در میان سپاه صحبت به زبان فارسی شنیده می شد.(16) پس از آنکه قیام مختار سرکوب گردید، مصعب بن زبیر که از طبقه اشراف بود و از طرف برادر خود عبدالله مأموریت سرکوبی این حرکت را یافته بود، گفت:« همه موالی باید از بین بروند.»(17) علاوه بر اینکه این نصوص تاریخی حاوی حمایت موالی( ایرانیان) از یک حرکت شیعی است، نشانه کثرت آنها در عراق است و بی شک حمایت و پایداری آنان قیام مختار را سرپا نگه داشته بود.
دلیل دیگر نفوذ مختار در بین ایرانیان، شیعی بودن جهت حرکت وی بوده است. مهم ترین وعده سیاسی وی که بدان عمل کرد، انتقام از کشندگان امام حسین بود. او به این وعده عمل کرد و شمار زیادی را به قتل رساند. بنا به نوشته ابن اعثم و به نقل از محمد بن اشعث، او تا موقع فرار ابن اشعث به بصره، نزدیک به سه هزار نفر از متهمین به قتل امام حسین بن علی را از دم تیغ گذرانده بود.(18)
در حقیقت این مسئله طبیعی بود که پس از سرکوبی قیام مختار، ایرانیان به شدت صدمه ببینند؛ با این حال روشن بود که جامعه عراق نمی توانست بدون آنان زندگی کند. آنان نه تنها در انجام امور سخت جامعه افراد فعالی بودند، بلکه در کارهای علمی نیز از اعراب جلو افتادند؛ به طوری که در اواخر قرن اول، عموم علمای معروف شهرهای مهم اسلامی از موالی ( ایرانیان) بودند.(19)
هرچند قیام مختار شکست خورد، اما تأثیرات قابل توجهی از خود
برجای گذارد. ایرانیان نشان دادند مدافع اسلام حقیقی و طرفداران نهضت حسینی بوده اند؛ به طوری که با همراهی و همدلی آنان بسیاری از متهمان به قتل حضرت سیدالشهداء و در رأس آنان عبیدالله بن زیاد، عمر بن سعد و شمر کشته شدند.
در این قیام خونبار، ایرانیان شهدای بسیاری دادند و بسیاری به اسارت درآمدند و با اینکه مصعب بن عمیر به آنها امان داده بود، همه را قتل عام کرد تا آنجا که دینوری می نویسد:« شش هزار تن از یاران مختار که دو هزار نفر آنها از عرب و چهار هزار نفرشان ایرانی بودند، اسیر شدند. مصعب گردن تمام آنها را زد».(20)
به این ترتیب می بینیم تنها در این حادثه چهار هزار ایرانی مظلومانه به شهادت رسیده اند.
طبری نیز در این مورد آورده است:« هشت هزار نفر از یاران مختار را اسیر کردند که از این افراد تنها هفتصد نفر عرب بودند. بقیه همه غیرعرب و ایرانی بودند. مصعب فرمان اعدام آنها را صادر کرد و این فرمان اجرا شد. او خواست عرب ها را نکشد، ولی در برابر اعتراض اطرافیان آنها را کشت».(21)
عجیب است که حضور فعال ایرانیان در سپاه مختار باعث شکل گیری فتنه ها و تحریکاتی از سوی برخی اعراب و در نتیجه جدایی آنان و مشکلاتی در سپاه مختار شد که همین نیز از جمله مسائل مهمی بود که باعث شکست مختار گردیده است. در این مورد آمده است:« موالی( غیرعرب و ایرانیان) همان یاران مختار در قیامش بودند که شعار انتقام گیرندگان و مطالبان خون
حسین را سرمی دادند و ظاهراً همین موضوع( حضور موالی در سپاه مختار) موجب کناره گیری عرب از مختار گردید».(22)
پس از قیام مختار که حرکتی در دفاع از نهضت و حماسه بزرگ و تاریخ ساز کربلا بود و ایرانیان در این مسئله نقش بارز و مؤثری داشتند، همچنین در مذمت بنی امیه و فاجعه خونبار « طف» و ظلم بنی امیه عکس العمل ایرانیان در وقایعی دیگر هم انعکاس یافت؛ از جمله اینکه موالی افزون بر حمایت از بنی هاشم در جریان های دیگری نیز که کم و بیش جنبه ی ضد اموی داشت، شرکت می کردند؛ مثلاً در قیام عبدالرحمن بن محمد بن اشعث که بر ضد حجاج بن یوسف ثقفی( استاندار خونخوار عبدالملک بن مروان) بود، شرکت نمودند؛(23) مخصوصاً وقتی که دانستند او با حسن مثنی( فرزند امام حسن مجتبی) بیعت کرده است، علاقه بیشتری به شرکت در قیام او نشان دادند.(24)
البته بی شک باید بسیاری از قیام های صورت گرفته علیه امویان را ناشی از نهضت پربار امام حسین دانست و نقش مردم ایران و گروه های مختلف در مناطقی از این سرزمین بزرگ، مانند خراسان، اصفهان، گیلان و مازندران، فارس و سایر بلاد ایران زمین را در این حرکت ها به خوبی دریافت که یکی از بزرگ ترین آنها همچنان که آمد، قیام مختار و نقش ایرانیان بوده است.

نتیجه
 

نهضت حسینی که برخاسته از بعثت شکوهمند نبوی و سیره علوی بود، در طول تاریخ همواره به عنوان الگویی پاک و راستین آویزه وجود انقلابیون تاریخ اسلام و ملت های مسلمان از جمله ایرانیان شد.
این حرکت الهی اسوه ای بود که با توجه به ویژگی های حرکت سیدالشهداء در حماسه ی خونبار کربلا، پس از نهضت آن حضرت عکس العمل هایی را علیه منحرفین و به ویژه بنی امیه ایجاد نمود.
بنابر اعتقاد بسیاری از مورخین و وقایع نگاران از جمله تاریخ نویسان شیعی، نهضت مختار با همراهی عده ی قابل توجهی از ایرانیان بر آن بود که با خونخواهی شهدای کربلا، حکومتی متناسب با مرام اهل بیت را جایگزین بنی امیه و زبیریان نماید.
حضور فعال ایرانیان به عنوان آزاداندیشان معتقد به اسلام راستین نبوی و محبان خاندان پیامبر نشانگر اعتقادات بسیاری از ایرانیان به تشیع از همان صدر اسلام است که عکس العمل علیه این همراهی ایرانیان، طرد مختار از ناحیه اشراف عرب بوده است.
به جز قیام مختار در برخی نهضت ها و یا قیام هایی که بازتاب حماسه ی حسینی و با عنوان خونخواهی سیدالشهداء بوده است و در نیمه ی دوم قرن اول و یا نیمه ی اول قرن دوم هجری به وقوع پیوسته است، رد پای ایرانیان و شرکت فعال آنان محسوس است که از آن جمله می توان به قیام عبدالرحمن بن محمد اشعث و قیام های زید بن علی بن الحسین و یحیی بن زید اشاره نمود.

پی‌نوشت‌ها:
 

*مدرس تاریخ اسلام و تمدن اسلامی دانشگاه های اصفهان و مراکز تربیت معلم.
1. حتی این مسئله، یعنی اعتراف برخی از نوادگان و فرزندان امویان به گونه ای بود که ابوالفرج اصفهانی( متوفی 356 هـ ق) که بنا به نوشته اکثر مورخین از نژاد و نسب امویان بود، کتاب « مقاتل الطالبین» را در باب و موضوع کشته شدگان و مظلومیت خاندان ابوطالب و فرزندان رسول خدا نوشت. برای اطلاع بیشتر ر.ک به: مقاله نگارنده( محمد حسین ریاحی) تحت عنوان :« سیری کوتاه در احوال و آثار ابوالفرج اصفهانی»، در روزنامه اطلاعات به تاریخ 17 آبان ماه 1372.
2. اعیان الشیعه؛ ج 1، ص 25.
3. ایرانیان مسلمان در صدر اسلام؛ ص 214.
4. ر.ک به: ماهیت قیام مختار؛ فصل سوم، تحت عنوان تهمت های ناروا؛ ص 109-157.
5.جهت اطلاع بیشتر در باب موالی و یا حمراء رک به: تاریخ ایران بعد از اسلام؛ ص 339-410، تحت عنوان « موالی و نهضت ها».
6. با توجه به نوشته های منابع یا کتبی مانند اخبار الطوال، کامل ابن اثیر و تاریخ طبری این طور استنباط می شود که مردم کوفه به دو دسته عمده تقسیم می شدند: 1. اشراف 2. موالی.
7. رک به: ماهیت قیام مختار و نیز نقش ایران مسلمان در صدر اسلام.
8. رک به: تاریخ کامل ابن اثیر؛ ج 4، ص 227.
9. همان، ص 231.
10. ایرانیان مسلمان صدر اسلام؛ ص 216.
11.ترجمه اخبارالطوال؛ ص 344.
12. همان، ص 294.
13. همان؛ ص 343-344.
14. همان؛ ص 293.
15. همان.
16. تاریخ الطبری؛ ج 4، ص 562 و 567.
17. رک به: تاریخ الطبری؛ ج 4، ص 577 و نیز انساب الاشراف؛ ج 5، ص 263.
18. الفتوح؛ ج 6؛ ص 290 و 291.
19. تاریخ تشیع در ایران؛ ص 126.
20.ترجمه اخبار الطوال؛ ص 353.
21. تاریخ الطبری؛ ج 3، ص 496.
22.ایرانیان مسلمان صدر اسلام؛ ص 217.
23. همان؛ ص 218.
24. تاریخ ایران بعد از اسلام؛ ص 360.
 

منابع
1. ابن اثیر؛ الکامل فی التاریخ؛ بیروت: دار صادر، 1385ق.
2. بلاذری؛ انساب الاشراف؛ تحقیق محمدباقر مهدوی؛ بیروت: 1399ق.
3. جعفریان، رسول؛ تاریخ تشیع در ایران: از آغاز تا طلوع دولت صفوی؛ قم: انصاریان، 1385ش.
4. دینوری، ابوحنیفه احمد بن داوود؛ اخبارالطوال؛ ترجمه دکتر محمود مهدوی دامغانی؛ تهران: نی، 1364ش.
5. رضوی اردکانی، سیدابوفاضل؛ ماهیت قیام مختار( ابن ابی عبید ثقفی)؛ قم: مرکز مطالعات و تحقیقات اسلامی حوزه علمیه قم، [ بی تا].
6. ریاحی، محمدحسین؛« سیری کوتاه در احوال و آثار ابوالفرج اصفهانی»؛ اطلاعات، 1372/8/17.
7. زرین کوب، عبدالحسین؛ تاریخ ایران بعد از اسلام؛ تهران: امیرکبیر، 1362ش.
8. طبری، محمد بن جریر؛ تاریخ الطبری؛ تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم؛ قاهره: [ بی نا]، [ بی تا].
9. العاملی، سید محسن امین؛ اعیان الشیعه؛ بیروت: دارالتعارف للمطبوعات، [ بی تا].
10. کوفی، ابی محمد احمد بن اعثم؛ الفتوح؛ تحقیق علی شیدی؛ بیروت:دارالاضواء، 1421.
11. محمدی اشتهاردی، محمد؛ ایرانیان مسلمان در صدر اسلام؛ تهران: سازمان تبلیغات اسلامی، 1371ش.
نشریه کنگره امام حسین (ع) و مقاومت، جلد2.
ادامه دارد...

اشاره
كوفیان پس از شهادت امام حسین علیه السلام به خطاى فاحش خود پى بردند و از این كه از یارى امام علیه السلام دریغ ورزیدند، سخت پشیمان شدند و به این نتیجه رسیدند كه آن ننگ و عار را جز با كشتن قاتلان سیدالشهداءعلیه السلام نمى‏توان شست.از این رو، توابین شورش علیه نظام اموى را آغاز كردند و كوفه وضع آشفته‏اى پیدا كرده بود. مختار بن ابى عبیده، در این جریان سیاسى، دستگیر و تا سال شصت و شش در زندان كوفه بود. پس از خروج از زندان، شیعیان نزد او جمع شدند تا زمینه‏ى قیامى دیگر فراهم شود. بنابر نقل یعقوبى (تاریخ:2/202) مختار با قیامش مردم را به بیعت‏براى آل رسول‏علیهم السلام دعوت كرد.
در این میان نامه‏ها و وجود ارتباطاتى میان محمد حنفیه و مختار نقل شد. با بررسى مجموع آنها، روشن خواهد شد كه میان نهضت مختار و امامت محمد حنفیه هیچ ارتباطى وجود نداشت و محمد حنفیه در ادعاى امامت و خلافت اعم از طریق نص و یا قهر و غلبه، دورترین انسان بوده است.
با بررسى آن سلسله منقولات به دست مى‏آید كه مختار هیچ روزى مردم را به امامت محمد فرا نخوانده و همه‏ى آنچه در این زمینه به او نسبت مى‏دهند، دروغ و جعلى است كه دشمنان شیعه به قصد زیر سؤال بردن حقانیت‏شیعه آنها را ساخته و پخش كرده‏اند.
درباره‏ى وجود رابطه‏ى خاص و پیوند ویژه‏ى سیاسى، عقیدتى میان محمد حنفیه و مختار بن ابى عبیده سخن زیاد است و از جمله‏ى شواهد چنان ارتباطى، نامه‏ى محمد به مالك اشتر است كه به آن اشاره خواهد شد.
اما دو نامه‏ى دیگر كه گفته مى‏شود محمد حنفیه آنها را به مختار نوشته و در كتب تاریخ آمده است، چیزى كه مشعر به ادعاى امارت و خلافت و مهدویت از سوى محمد، باشد و یا این كه مختار به امامت او قایل بوده و مردم را به سوى او فرا خواند و یا از جانب پسر حنفیه به امارت و وزارت، منصوب شده و یا از وى انتقام خون امام حسین علیه السلام و دیگر شهیدان كربلا را خواسته باشد به چشم نمى‏خورد.
در یكى از آن نامه‏ها كه محمد از زندان به مختار نوشته و فرستاده است فقط از عبد الله زبیر كه او گروهى از بنى هاشم را مورد ستم قرار داده و زندانیشان كرده بود شكایت‏شده است و از مختار و یاران او استمداد به عمل آمده است.
محمد حنفیه در آن نامه، خود را با عناوین «مهدى‏»، «وصى‏» و یا «امیرمؤمنان‏» توصیف نكرده و مختار را هم كارگزار، وزیر، نماینده و وكیل خود ندانسته است.
و در نامه‏ى دوم نیز كه در پاسخ نامه‏ى مختار در خصوص گزارش رخداد «ابن ورس همدانى‏» نوشته شده، همانند نامه قبل عناوین مهدویت و امامت و وصایت و امارت مؤمنان به چشم نمى‏خورد بلكه آن نامه خود گواه بر آن است كه دعوى مهدویت و امامت، افتراى مورخان به اوست و از همان نامه، مستفاد مى‏شود كه محمد حنفیه هرگز مردم را به امامت‏خود فرا نخوانده و چنان داعیه‏اى نداشته است و به آن قصد با كسى نخواسته است وارد كارزار شود، اگر چنان نیتى مى‏داشت‏شاید مى‏توانست جماعت كثیرى در اطراف خود گرد آورد و یاران فراوانى فراهم سازد لكن او به‏كلى خود را بركنار نگاه داشته و حتى از مختار هم خواست كه از قتل و خونریزى پروا كند.
مى‏ماند نامه‏ى نخست، كه محمد آن را به ابراهیم بن مالك اشتر نوشته و در آن راجع به مختار و یارى او مطالبى آمده است ما چنان نامه‏اى را به دلایل زیر دروغ و ساختگى مى‏دانیم:
دلیل یكم: راوى این نامه شعبى است و او هرچند كه در شمار راویان مورد وثوق شمرده شده است لكن او دشمن مختار بوده و سخن دشمن را در حق رقیب، هرگز نباید شنید.
ابن حجر به نقل از ابن اثیر مى‏نویسد: میانه مختار و شعبى آن‏چنان تیره بود كه حرف یكى درباره‏ى دیگرى نمى‏تواند مسموع باشد. (1)
دلیل دوم: دو نامه‏اى كه پیش از این اشاره كردیم، مؤید آنند كه این نامه‏ى اخیر جعلى و ساختگى است; زیرا آن نامه‏ها از عناوین «مهدى، وصى و امیرالمؤمنین‏» خالى‏اند و اگر نسبت نامه‏ى اخیر صحیح باشد در آن دو نامه نیز مى‏بایست، محمد حنفیه خود را وصى، مهدى و امیرمؤمنان مى‏خواند به‏ویژه كه آن دو نامه وقتى نوشته شده كه كوفه براى مختار رام گشته و كارگزار محمد (به زعم مدعیان) به آن شهر چیره و غالب شده و او در كوفه پیروان فراوانى پیدا كرده بود.
دلیل سوم: اگر درست ‏باشدكه محمد حنفیه خودرا مهدى مى‏خوانده و مختار را وزیر و نماینده‏ى خویش قرار داده بوده، حتما چنین چیزى را به صراحت، به جماعتى كه نزد او آمده و اجازه‏ى همكارى با مختار را خواستار شدند، مى‏گفت.
دلیل چهارم: شكى نیست كه خود شعبى، سازنده و پردازنده‏ى نامه مزبور است هرچند كه او در این جعل و دروغ‏پردازى موفق نبوده است. او فكر نكرده است كه سه روز، براى آن همه رفت و آمد میان مكه و كوفه، وقت‏بسیار كمى است و وسایل پستى آن زمان براى این كار، كافى نیست; زیرا چگونه ممكن است در این مدت كوتاه، مختار كه در كوفه به سر مى‏برده با محمد حنفیه كه در مكه، مى‏زیسته است ارتباط برقرار كند و آنگاه نامه‏اى را همراه عده‏اى و از آن جمله شعبى به ابراهیم بن مالك اشتر بفرستد. چنین كارى با ابزار پستى آن زمان كه بى‏شك جز اسب و شتر وسیله‏ى دیگرى در كار نبوده است، ناممكن مى‏نماید.
نتیجه آن‏كه: امتناع بدوى ابراهیم بن مالك، از یارى مختار و سپس اطلاع محمد بن حنفیه از این ماجرا و نگارش نامه به وى و دستور همكارى با مختار، در طى سه روز و با وجود فاصله بیش از یكهزار كیلومتر عادتا ممكن نیست.
دلیل پنجم: آیا شگفت آور نیست كه محمد حنفیه، به ابراهیم بن مالك اشتر در ازاى نصرت مختار، تمام ولایات بین كوفه و دورترین نقطه شام را ببخشد؟
آیا او در این حاتم بخشى، از معاویه هم پا فراتر نگذارده است؟ كه او به عمرو عاص در برابر یاریش در جنگ با على بن ابى‏طالب علیه السلام تمام مصر را داد، همان چیزى كه همه مسلمانان و از آن جمله محمد حنفیه، از چنان بخشش و دست و دلبازى مطلع بوده و منكر شده و محكومش كردند؟ پس چگونه او خود چنان كارى مى‏كند؟ و آن‏گونه كه در نامه تصریح شده: «لك بذلك... وكل مصر و منبر و ثغر ظهرت علیه فیمابین الكوفة و اقصى بلاد الشام‏»! آن‏گونه بذل و بخشش كند؟! (2)
ارتباط به صورت دیدار
میان محمد حنفیه و اصحاب مختار دو ملاقات بیشتر اتفاق نیفتاده است. دیدار نخست هنگامى بوده است كه كوفیان نزد محمد آمده و در اطاعت از مختار و در گرفتن انتقام خون امام حسین علیه السلام از او اجازه خواسته‏اند.
این دیدار علنى بوده و سخن دایر فیما بین، از نظر اعتبار روایى، امرى مسلم و ثابت است اما محمد در این دیدار چیزى جز این نگفته است كه:«دوست دارم خداوند به‏وسیله هركس كه باشد از دشمن ما انتقام بگیرد». (3)
پس محمد در این ملاقات، سخنى جز آن نگفته و حتى نام مختار را هم به زبان نیاورده است و اگر چنان‏كه مختار، وكیل و نماینده‏ى او مى‏بود و محمد او را به كوفه فرستاده بود تا انتقام خون امام حسین و دیگر شهداى كربلا را بگیرد، هرگاه علنى هم ممكن نمى‏شد، به طور پنهانى چنان امرى را مطرح مى‏ساخت.
دیدار دوم محمد با یزید بن شرحبیل بوده كه در این ملاقات محمد از مختار گله گزارى كرده كه او چگونه شیعه است در حالى كه قاتلان امام حسین را در دیوان حكومتى، پست و مقام داده است؟!در این جریان اولا، شیعه بودن مختار زیر سؤال رفته و ثانیا: اگر مختار وزیر، نماینده و امین و مبلغ آل محمد صلى الله علیه و آله و سلم بوده چطور محمد حنفیه فقط از او گله و شكایت مى‏كند آیا محمد نمى‏توانسته است او را عزل كند و یا لا اقل به وى اخطار كرده و توبیخش نماید؟!
نكته‏ى مهم دیگر در پیوند عقیدتى سیاسى مختار و محمد حنفیه آن است كه والیان و كارگزاران منصوب از طرف خلفا، حكمشان را عادتا در ملاء عام مى‏خواندند و مردم را در مسجد اعظم شهر گرد آورده و براى خلیفگان بیعت گرفته و یا تجدید بیعت مى‏كردند و آنان در مسایل مهمى چون جنگ و صلح، جز به اذن خلیفه، اقدام نمى‏كردند علاوه آن‏كه در احكام و فرمان‏ها به عنوان‏هایى مانند: «از امیرالمؤمنین به فلان والى‏» و یا «از فلان والى به امیرالمؤمنین‏» نوشته مى‏شد در صورتى كه مختار در ورود به كوفه و در مدت اقامتش در آن شهر و اعلان جنگ با قاتلان امام حسین علیه السلام هرگز چنان تشریفات را با محمد حنفیه نداشته و اگر به زعم برخى تاریخنگاران، مختار، فرستاده‏ى محمد بوده لااقل در حضور برخى شیعیان به صراحت‏سخن مى‏گفت و از مردم براى محمد حنفیه بیعت مى‏گرفت و در گرفتن انتقام خون شهیدان نینوا، خود را نماینده‏ى محمد معرفى مى‏كرد لكن تاریخ براى مختار چنان خاطره‏هایى یاد نكرده است و او هرگز محمد را با القاب وصى، مهدى و امثال آن نخوانده است‏بلكه به گفته‏ى یعقوبى و دیگران، مختار گفته است: مرا محمد بن على به سوى شما فرستاده است و هنگامى هم كه قصر و دارالاماره‏ى كوفه را گرفت و اشراف و سرشناسان كوفه در اطراف او گرد آمدند، براى محمد بیعت نگرفت‏بلكه بیعت گرفتن او به این ترتیب بود كه گفت: با من بر كتاب خدا و سنت پیامبر او و مطالبه خون اهل بیت و جهاد با كسانى كه حرام را حلال كرده‏اند... بیعت كنید و یا براى آل رسول بیعت گرفت و معلوم است كه محمد حنفیه نزد شیعه از آل رسول و اهل بیت او كه در آیه‏ى تطهیر آمده، نبوده و نیست.
پس در اخذ بیعت‏به هر شكل كه باشد، امامت محمد مطرح نبوده است واگر چنان چیزى حقیقت مى‏داشت و مختار پس از ورود به كوفه آن را نادیده مى‏گرفت محمد او را از حكومت كوفه عزل و به طور كلى از خود طرد مى‏كرد و تاریخ چنان چیزى را یاد نمى‏كند.
نكته‏ى دیگر آن‏كه: گرفتن انتقام خون امام حسین علیه السلام به حكم و فرمان محمد حنفیه نبوده است‏بلكه مختار آن روز كه از زندان ابن زیاد رهایى یافت چنان اندیشه‏اى را در مغز خود مى‏پرورانید هرچند كه آن فرصت را پس از هلاكت‏یزید بن معاویه یافت و در پرتو رواج شعار مطالبه‏ى خونبهاى حسین علیه السلام از سوى شیعه چنان حركتى را سامان داد.
آخرین نكته در رابطه‏ى سیاسى، عقیدتى مختار و محمد و این كه او به امامت محمد حنفیه قایل نبوده و محمد نیز چنان داعیه‏اى نداشته این است كه مختار پس از قتل عبید الله بن زیاد سر او را به مدینه نزد امام سجاد على بن الحسین علیمها السلام فرستاد نه محمد حنفیه و اگر امامت محمد مطرح مى‏بود قاعدتا باید نزد او مى‏فرستاد نه امام سجاد.
ماهیت نهضت مختار
درباره‏ى نهضت و انقلاب مختار هرچه گفته شده و یا گفته شود، حقیقت آن است كه آن، همانند نهضت‏هایى است كه بر ضد ظلم، فساد و انحراف، در جهان اسلام پدید آمده‏اند.
نهضت مختار، نهضتى بوده است مردمى و از سوى مسلمانان مؤمن و متعهد پشتیبانى مى‏شده و آن بر ضد كسانى بوده است كه مزه‏ى ذلت و خوارى را به مردم مسلمان چشانده و با دین و عقیده‏ى آنان بازى كرده و روزى ایشان دزدیده و امن و آسایش از جامعه برده بودند.
نهضت مختار، با انقلاب مردم مدینه به رهبرى عبد الله بن حنظله‏ى غسیل الملائكه بر ضد یزید بن معاویه كه حرمت‏ها درید و حرامها مباح كرد، چندان تفاوت ندارد.
نهضت مختار، از قیام زید بن على بن حسین علیهم السلام فرزند امام سجاد علیه السلام و از حركت‏یحیى بن زید و از شورش‏هاى عبد الله بن حسن و برادرش ابراهیم و دیگران، جدا نیست، همان نهضت‏ها و قیامها و شورش‏هایى كه همگى بر ضد بنى امیه و بنى عباس صورت گرفته است و دانشمندان، زاهدان، محدثان و فقیهان زمان، در آنها شركت داشته و مؤید بوده‏اند.
مى‏نویسند: نعمان بن ثابت مشهور به ابى حنیفه (رئیس حنفى‏ها) در نهضت زید سهم داشت و ابو الفرج اصفهانى در كتاب مقاتل الطالبیین، فصلى ویژه براى این بحث گشوده و از اهل علم و ناقلان آثار و فقهایى كه در نهضت و قیام زید با او همكارى كرده‏اند نام برده است.ابو حنیفه، سپاه زید را با سلاح و دیگر مایحتاج، مجهز كرد. (4)
پس نه مختار و نه بسیارى از انقلابیون علوى كه بر ضد امویان و یا دیگران قیام كردند، در صدد رسیدن به خلافت و امامت‏براى خود نبوده‏اند، بلكه آن را براى صاحب اصلى آن مى‏خواستند و اگر پیروز مى‏شدند آن را به كسى تفویض مى‏كردند كه از نظر علم و تقوا و شرف و فضیلت و قدرت و لیاقت، استحقاق احراز آن را داشته است. این مطلب را امام جعفر صادق به روایت امام رضا علیمها السلام چنین فرمود:«رحم الله عمی زیدا انه دعا الى الرضا من آل محمد و لو ظفر لوفى بما دعا الیه...» (5) : خداوند عمویم زید را رحمت كناد او به رضا و خشنودى آل محمد فرا مى‏خواند واگر پیروز مى‏شد به آنچه دعوت مى‏كرد وفا مى‏نمود.
و از یحیى بن زید منقول است كه او روزى از پدرش درباره‏ى امامان پرسید. زید پاسخ داد كه آنان دوازده تن هستند. یحیى گفت: پرسیدم شما از آن دوازده تن نیستید؟ او در پاسخ فرمود: نه، من فقط از سادات اهل بیت مى‏باشم. (6)
در جاى دیگر نقل شده كه گفت: پدرم زید عاقلتر از آن بوده كه مردم را به سوى خود دعوت كند و خود را امام مفترض الطاعه بداند. (7)
بدون شك، ملت‏ها و توده‏ى مردم و تاریخ صحیح این نهضت‏ها و انقلابها را ارج مى‏نهند و آن‏ها با وجود شكست ظاهرى‏شان، از غرور و ستم جباران تا حد زیادى كاستند وچشم مردم را باز كرده تا بدانند كه در درون دربارهاى شاهان و خلیفگان، چه ظلم و ستم و فساد و تباهى رواج دارد; چنان نهضت‏ها، از نیات سوء و مقاصد نامیمون و اعمال تخریبى حاكمان ظالم در تضعیف اسلام و مسخ احكام دین، پرده برداشته است. و اگر آن نهضت‏ها و انقلابها نبود قدر نعمت اسلام و ارزش فضیلت‏ها معلوم نمى‏شد و مردم با عدالت و حریت آشنا نمى‏گشتند و شاید انسان‏ها در طول عمرشان همواره اسیر آز و طمع والیان مى‏شدند و به عنصرى بى‏اراده و آلتى بى احساس در تامین مطامع هواپرستان و بر آوردن منافع شخصى ایشان تبدیل مى‏شدند.
ما امروز ارزش آن انقلابها و قیام‏ها را در مبارزه با ظلم و ستم و اجحاف و در كوبیدن دژهاى بیداد درمى‏یابیم و شایسته است كه تمثال آن رهبران فداكار و جانباز را كه قهرمانان بشریت‏اند از طلا و نقره بریزیم و در میدان‏هاى شهرها نصب كنیم.
و از اول هم انتظار مى‏رفت كه نهضت مختار با موج تبلیغات سوء و دروغ و شانتاژ روبه رو شود; زیرا مختار همزمان در دو جبهه‏ى اموى و زبیرى درگیر شده بود و آن دو اگر چه با هم اختلاف داشتند و هركدام داعیه‏ى حكومت و خلافت در سر مى‏پروراندند لكن در یك مسئله اشتراك داشتند و در یك نقطه به هم مى‏رسیده بودند و آن ناكام ساختن قیام مختار و پایان دادن به حركت او كه به قصد دعوت به آل بیت، راه افتاده بود.
مگر نه آن است كه پسر زبیر پس از قتل عثمان در بصره با امام على به نیت پس زدن حكومت علوى، جنگید و امویان نیز با همان هدف شوم و جلوگیرى از اقتدار امام على علیه السلام جنگ صفین را آفریدند و در كربلا نیز، جنگى نابرابر بر آل بیت، تحمیل شد.
پس امویان و زبیریان در این نقطه نظر متفق بودند كه اگر خلافت و امامت در آل على استقرار یابد دیگر از دست ایشان بیرون نخواهد شد و یا مى‏پنداشتند كه نبوت و امامت هر دو در یك خانواده نباید جمع شود!
و سوگمندانه، هر دو جبهه هم نیرومند بودند. امویان بر بیشتر بلاد اسلامى جز نجد و حجاز و عراق تسلط داشتند و زبیریان بر نجد و حجاز و عراق غلبه یافته بودند تا این كه مختار به حاكمیت زبیریان در كوفه و بخشى از شمال عراق، پایان داد و كارگزاران ابن زبیر را از آن نواحى بیرون راند.
هر دو فریق متوجه مختار شدند و خواستند او را از میان بردارند و نهضت او را بدنام كنند و اتحاد شیعه را كه در اطراف او گرد آمده بودند برهم زنند و این دو جریان سیاسى با هم بر ضد مختار و قیام او سم‏پاشى و تبلیغ سوء و پخش دروغ، را شروع كردند و تبلیغات در آن روزگار و در همیشه‏ى زمانها، سلاحى برنده و ابزارى كارى است كه دشمن به كار مى‏گیرد به‏خصوص اگر رنگ دینى به خود بگیرد و در آن، حفظ اسلام و آرمان‏هاى مقدس مطرح باشد.
امویان و زبیریان در تامین هدفشان، از تحریف دین و جعل حدیث از زبان صحابه‏ى صالح باكى نداشتند و قصدشان آن بود كه به مرامشان برسند و لذا راستى كه با عقل مردم بازى مى‏كردند و با پخش مطالب دروغ و تبلیغات سوء و
با جوسازى و شانتاژ در دل مردم ساده لوح و بى اطلاع نفوذ كردند و آنان را با خود همراه نمودند.
اما مختار كه شیعه بود به طریقه‏ى ماكیاولى توسل نمى‏جست و همانند امویان و زبیریان براى رسیدن به سلطه، هر وسیله را توجیه شده نمى‏دانست.
رفتار خشونت ‏بار مختار هرچند هم كه تند و تیز بود آن‏گونه كه مورخان آورده‏اند آن خشونت و تندى جز بر قاتلان امام حسین‏علیه السلام متوجه نشده بود اما در مورد دیگران، همواره روش مسالمت و نرمش پیش مى‏گرفت چنان‏كه پس از گرفتن دارالاماره و راندن والى ابن زبیر از آن، پرچم امان، برافراشت و مقصران و همراهان و هواداران پسر زبیر را كه در قصر محاصره شده بودند بخشید و به عبد الله مطیع والى زبیرى، كمك مالى كرد كه از كوفه بیرون رود و هم‏چنین كلیه كسانى را كه همراه شبث‏بن ربعى با او جنگیده بودند بخشید و عفوشان كرد بر خلاف مصعب بن زبیر; زیرا او پس از تصرف قصر و دارالاماره‏ى كوفه، ابتدا به افراد داخل قصر امان داد ولى پس از تسلیم شدن آنان، هفت هزار تن از ایشان را در یك روز به قتل رسانید.
ابن اثیر مى‏نویسد: عبد الله عمر با مصعب بن زبیر ملاقات داشت، پرسید: تو در یك روز هفت هزار تن مسلمان را كه به یك قبله نماز مى‏گزاردند كشتى؟ مصعب گفت: آرى، آنان كافر و فاجر بودند. عبدالله گفت: به خدا سوگند! اگر از میراث پدرت به آن تعداد، گوسفند مى‏كشتى اسراف كرده بودى تا چه رسد كه تو انسان‏هاى مسلمان كشتى.
آتش كین مصعب با كشتن مردان، خاموش نمى‏شد تا دست ‏به خون زنان بى‏گناه نیز آلوده ساخت. او دو همسر مختار را كه یكى دختر سمرة بن جندب و دیگرى دختر نعمان بن بشیر انصارى بود، احضار كرد، به دختر سمره گفت: نظر تو درباره‏ى مختار چیست؟ گفت هرچه امیر گوید: مصعب او را آزاد كرد. و اما دختر نعمان در پاسخ مصعب با رشادت تمام گفت: خداوند، مختار را رحمت كند او مردى صالح و خوب بود. مصعب او را زندانى كرد و به برادرش عبد الله نوشت كه زن مختار مى‏پندارد كه او پیامبر بوده است وپسر زبیر دستور قتل او را صادر كرد و او را شبانه میانه‏ى كوفه و حیره كشتند.
شاعران، این جنایت هولناك را در آثار منظوم خود به ثبت رساندند از جمله ابن ربیعه‏ى مخزومى بدین‏مضمون سرود:
از عجایت روزگار به نظر من، قتل آن بانوى آزاده است كه بدون جرمى كشته شد. خداوند به او پاداش خیر دهاد. در اسلام، جنگ و قتال بر ما مردان واجب شده است، بانوان پرده نشین چرا باید كشته شوند؟
كتب القتل والقتال علینا
وعلى المحصنات جر الذیول
عبد الرحمان بن حسان بن ثابت نیز در همین زمینه قصیده‏اى بلند ساخته است كه خلاصه‏اش چنین است:
سواره‏اى، خبرى شگفت، آورد: قتل دختر نعمان، آن بانوى متدین و داراى اصالت‏حسب و نسب و آن زن پاكدامن و پاكیزه‏خوى و از نسل بزرگواران و برگزیدگان راه خیر و حق.
او خبر آورد كه ملحدان در قتل او هم‏راى شدند و چه كار زشتى كردند. زندگى بر آل زبیر گوارا و خوش مباد و خداوند بر اندام و جانشان لباس خوف و ذلت، بپوشاند; چنان پنداشتندكه با قتل آن زن، كشور عرب را گشودند! آیا شگفت‏آور نیست كه آنان چنان زن پاكدامن، مؤدب و مؤمن و به دور از ناستودنى‏ها را كشتند؟! (8)
هدف مختار
هدف مختار از اول معلوم بود، نهضت او بر دوش باقیمانده‏ى توابین نیكوكار بود كه همگى به داشتن تقوا و ولاى على بن ابى‏طالب، شناخته شده بودند و آنان در نخستین برخوردشان با سپاه اموى، مكنون دل را ابراز كردند.
البته قیام مختار با خروج مروان، عبد الله زبیر و نجده‏ى خارجى در هدف داشتن خلافت‏یكى بود با این فرق كه مختار و توابین آن را براى آل بیت مى‏خواستند اما آن دیگران، براى خود. اگر آن حركت‏ها، ظالمانه و به ناحق بوده رهبران و پیشوایان، ظالمتر و ستمگرتر بودند و اگر چنان حركت‏هایى عادلانه و پسندیده بوده تاریخ چرا فقط كار مختار را زیر سؤال برده و نهضت او را با كفر و فسق توصیف كرده است؟!
راویان فاسد و نابكار و دنیاپرست دروغها را از یكدیگر شنیدند و با این كه مى‏دانستند آنها دروغ و بى اساس است در كتابهایشان آوردند آنان در برابر تاریخ و نسل‏ها، مسئولند و باید پاسخگوى آن همه تناقض و حق‏پوشى باشند؟
بدون تردید، آن همه ایراد طعن و تهمت‏بر مختار و سكوت از عملكردهاى زشت پسر مروان و پسر زبیر و نجده‏ى خارجى و هم‏چنین نادیده گرفتن آن همه جنایت عبد الله زبیر در كشتار مردم مكه كه خداوند آنجا را حرم امن قرار داده و ترك صلوات بر محمدصلى الله علیه و آله و سلم در نمازها و در خطبه‏هاى جمعه و ناسزاگویى او نسبت‏به على علیه السلام در ملاء عام و دیگر كارهاى قبیح او و همپالگى‏هایش; تاریخنگاران را در مقابل نسل‏هاى بعد، متهم مى‏سازد نسل آگاه امروز چنان نیست كه هرچه را در كتب دید، بى تحقیق بپذیرد و صدق و كذب آنها را مشخص نكند و حقایق و اوهام را از هم جدا نسازد؟
حقیقت آن است كه كیسانیه، در تاریخنگارى دربارى، زاده شده است و آن، همانند یك مذهب از مذاهب شیعى تلقى گردیده است و به مختار آن همه نسبت و تهمت ناروا زده شده ولى فاسقان و فاجران، تبرئه شده‏اند.
اگر مورخان صدر اسلام و قرون گذشته هرچه خواستند در كتابهایشان آوردند و دیگران اعم از شیعه و سنى بدون تمحیص و تحقیق نقل كردند، چنان نیست كه همه‏ى آنها حقایق تاریخى و وقایع جدى بوده باشد و حتى حدیث‏هایى كه بر ضد مختار از قول اسما دختر ابى‏بكر نقل كرده‏اند وجز از او روایت نشده است‏خود مبین وضع آشفته حدیث‏ها درباره‏ى مختار است.
در این‏جا به نظر دو تن از خاورشناسان محقق اشاره مى‏كنیم كه نظرى صائب و حق ابراز كرده‏اند هرچند كه خود آنان نیز در مواردى بر آشفتگى‏ها افزوده‏اند.
ولهازن در كتاب «شیعه و خوارج‏» مى‏نویسد: هنگامى كه مختار شكست‏خورد و دنیا به او پشت كرد راویان اخبار پس از قتل وى، با تیرهاى خود او را هدف گرفتند. نخست او را فقط نكوهش كردند بى آن‏كه تصویرى زشت از او نشان بدهند لكن در زمان‏هاى بعد بر اساس حقد و كین، نسبت‏هایى به او دادند و دروغهایى بر او بستند كه بدان‏وسیله چهره‏ى او را در انظار ملكوك و سمعه‏ى او را زشت كردند.
و اهوانى در كتاب «در عالم فلسفه‏» مى‏نویسد: بیشتر آنچه كه به مختار نسبت داده شده جعلى و دروغ است و به قصد زشت جلوه دادن چهره‏ى او، ساخته و پرداخته شده است.
پى‏نوشت‏ها:
1. الاصابة فی معرفة الصحابة: 3/591.
2. ر.ك: الكامل فی التاریخ:4/216 و بعد.
3. همان، ص 214 و نظیر آن،ر.ك: تاریخ یعقوبى:2/258، دار صادر بیروت.
4. ابو الفرج اصفهانى، مقاتل الطالبیین، ص‏105، چاپ 1380بیروت.
5.عیون اخبار الرضا، محمد بن على صدوق:1/253 248، سال 1377 قم، و ر.ك: محسن امین، اعیان‏الشیعة:3/412 و 7/107، دار التعارف، بیروت; حسین كریمان، سیره و قیام زید بن على، صص‏50 ز ثو35; ابو الفرج اصفهانى، مقاتل الطالبیین، ترجمه جواد فاضل به نام فرزندان ابو طالب:1/228229 سال 1339، على اكبر علمى، تهران.
6. ر.ك: اعیان الشیعة:7/113.
7. سیره و قیام زید بن على، ص 50; اعیان الشیعة:7/113.
8. الكامل:4/276.


منبع:كلام اسلامی- شماره 21

مختار چه جایگاهی در تاریخ اسلام دارد؟

که بود مختار؟ چه کرد مختار؟ چه شد مختار؟ این شخصیت تأثیرگذار هم مثل خیلی از شخصیت های تاریخ اسلام در لحظات سخت و عجیبی ظهور کرده وتأثیرگذار بوده؛ اما به دلایلی چندان نمی شود به سوال هایی که درباره زندگی او مطرح می شود جواب داد. چون هم آن دوره چندان سنت تاریخ نگاری باب نشده بود، هم مخالفان اکثراً عربی او برای خراب کردنش چهره ای کذاب، خیالی و سحرگونه از او ساختند و هم موافقان اغلب شیعه و ایرانی او جایگاهی اسطوره ای و اساطیری برایش فراهم کردند. به همین دلیل تولد، زندگی و مرگ ثبت و ضبط شده دقیقی در تاریخ ندارد.

پسر کو ندارد نشان از پدر

با استناد به حرف این مورخان، مختار در سال اول هجری در طائف در نزدیک مکه به دنیا آمد. پدرش ابوعبید بن مسعود از مسلمانان طائف و از قبیله بزرگ ثقفی بود. ابوعبید در زمان خلافت عمر به مدینه رفت و همراه با سعد بن ابی وقاص راهی فتح ایران شد اما در جنگ پل ( یوم الجسر) در نزدیک بصره، زیر پای فیل ارتش ساسانی رفت و کشته شد. مختار که در این جنگ 13 ساله بود هم رکاب پدر جنگید و یتیم شد.
مدتی بعد همراه با عمویش سعد که تکفل او را به عهده داشت به کوفه و توسط سعد ابی وقاص و به عنوان پادگان سپاه ساخته شده بود رفت و همان جا ماند. او همبازی عمر پسر سعد ابی وقاص و چند نفر از پسران فرماندهان سپاه اسلام بود؛ پسرانی که چند سال بعد بر سر ماجرای کربلا و عاشورای حسینی در برابر هم قرار گرفتند.
وقتی امام علی (ع) در سال 35 هجری خلیفه شد و کوفه را پایتخت کرد، در رکاب امام بود. امام علی (ع) هم سعد، عموی مختار را والی مدائن کرد. پنج سال بعد وقتی امام علی (ع) شهید شد، مختار در مدائن بود. چند ماه بعد هم که امام حسین (ع) با بدنی زخمی به مدائن رسید، مختار پیشنهاد داد که ایشان را تحویل معاویه بدهند. البته تاریخ نویسان می گویند این حرف را برای سنجش میزان ارادت عمویش به امام گفته. با این حال وظیفه دفاع از امام به مختار سپرده شد. بعد از اینکه ماجرای صلح پیش آمد و امام به مدینه رفت مختار هم قید کوفه را زد و سراغ کشاورزی رفت.

جامانده از عاشورا

وقتی در سال 60 هجری معاویه مرد و یزید جایش را گرفت، مختار به کوفه برگشت و همراه با هزاران کوفی دیگر برای امام حسین (ع) دعوتنامه فرستاد. امام حسین (ع) نیز با توجه به این نامه ها و تمام شدن حجت، مسلم بن عقیل، پسر عموی خودش را روانه کوفه کرد و بعد از مدتی هم خودش با یارانش از مکه راهی کوفه شد. فرستاد امام در خانه مختار با اهالی کوفه بیعت کرد و نامه ای مبنی بر حمایت کوفیان به امام فرستاد. یزید هم که دید خانه داماد والی اش ( نعمان بن بشیر ) پایگاه مسلم شده ( مختار با دختر نعمان ازدواج کرده بود ) نعمان را توبیخ و از کار بر کنار کرد و جایش عبیدالله بن زیاد، والی بصره را راهی کوفه کرد. در این فاصله مختار از کوفه خارج شده بود و در حال بیعت گیری از قبایل حاشیه شهر بود.
او وقتی به کوفه برگشت که مسلم شهید شده بود و کوفه در حالت حکومت نظامی قرار داشت. مختار توسط عمروبن حریث، رئیس پلیس کوفه دستگیر شد و به جرم پناه دادن به مسلم به زندان افتاد و در زمان عاشورا در زندان بود. ابن زیاد با چوبدستی آن قدر به سر و صورت مختار زد که چشم او مجروح و پلکش پاره شد.

دفاع از کعبه

بعد از واقعه کربلا، مختار با وساطت عبدالله بن عمر، شوهر خواهرش از زندان آزاد شد. عبدالله بن عمر بن خطاب که شوهر صفیه، خواهر مختار بود، روابط نزدیکی با یزید داشت. ابن زیاد بعد از آزادی مختار، سه روز به او مهلت داد که کوفه را ترک کند و او هم به مکه و بعد به طائف رفت. آن زمان حجاز زیر نظر عبدالله بن زبیر بود. ابن زبیر با استفاده از ضعف حکومت یزید و ادعای خونخواهی امام حسین (ع) ادعای خلافت داشت و بر حجاز مسلط شده بود. مختار به شرط حکومت بر عراق با آل زبیر بیعت کرد و همراه با آنها در برابر سپاه شام قرار گرفت و از حریم حرم کعبه در برابر شامیان دفاع کرد. در میانه جنگ، خبر مرگ یزید باعث شکست محاصره مکه شد.

تنها در میان توابین

با آغاز جنگ داخلی در شام بر سر جانشینی یزید، کوفه هم در اختیار زبیریان قرار گرفت و مختار به آن شهر بازگشت. مختار وقتی وارد کوفه شد که سلیمان بن صرد خزاعی در تدارک جنبش توابین بود. ابواسحاق سابقه سلیمان را نداشت و از طرفی نگاه سلیمان را هم دوست نداشت؛ نگاه بی سیاست بر مبنای شهادت و انتحار. او صبر کرد تا ببیند چه می شود. عبدالله بن یزید، حاکم زبیری کوفه هم از ترس، مختار را زندانی کرد تا خبر شکست توابین در سال 66 هجری در زندان به او برسد. توابین در عین الورده به رهبری سلیمان بن صرد با سپاه شام جنگیدند و شکست خوردند. توابین 4 هزار نفر بودند و سپاه شام 20 هزار نفر.

ای پیروز کننده، بمیران

یک سال بعد در سال 66 هجری، مختار با کمک ایرانی های کوفه که دوستداران خانواده امام علی (ع) بودند قیام کرد. مختار برای این قیام سعی کرد هم نظر مثبت امام سجاد (ع) و محمد حنفیه برادر امام حسین (ع) را به دست بیاورد هم در کوفه صاحب نفوذها را جذب کند. در مورد اول توانست حمایت ضمنی محمد حنفیه را به دست آورد و در مورد دوم هم ابراهیم بن مالک اشتر را با خود همراه کرد.
بعد از این مقدمات قرار شد شب پنجشنبه 14 ربیع الاول سال 66 قیام آغاز شود. عبدالله بن مطیع ( حاکم کوفه ) که فهمیده بود خبرهایی هست از چند شب قبل از آن کنترل را بیشتر کرد. سرانجام دو روز قبل از آن کنترل ها را بیشتر کرد. سرانجام دو روز قبل از روز موعود با درگیری ای که بین ابراهیم بن مالک اشتر و نیروهای حکومتی پیش آمد، قیام زودتر شروع شد و با فریاد یا لثارات الحسین (ع) یا منصور امت، کوفه تصرف شد. عبدالله بن مطیع بعد از سه روز محاصره مخفیانه از قصر فرار کرد.

تاوان خون خدا

بیشتر سپاهیان مختار ایرانی بودند که از رفتارهای امام علی ( ع) خاطره خوشی داشتند و در عین حال از تبعیض نژادی خاندان اموی متنفر بودند. حتی وقتی خبر تصرف کوفه توسط مختار به عبدالملک مروان رسید به او گفتند در پشت سر ما سپاهی است که همه دیلم و فارس فارسی حرف می زنند.
بعد از آن مختار حاکم کوفه شد و مردم با او بیعت کردند. اشراف و اعراب کوفه که اوضاع را بحرانی دیدند شورش کردند ولی شکست خوردند. مختار هم که تا آن موقع به دنبال جلب حمایت آنها بود، بعد از این ماجرا قید همراهی آنها را زد.
بعد از پیروزی در قیام، مختار فرمان داد مردم قاتلان امام حسین (ع) را هر طور که می دانند تعقیب و دستگیر کنند. می گفت:« دین ما اجازه نمی دهد بگذاریم کسانی که حسین را کشتند، با امنیت و آسایش زندگی کنند و اگر این طور بشود من خونخواه خانواده پیامبر نیستم بلکه همان کذاب و دروغگو هستم که دشمنان به من می گویند... برای پیدا کردن جانی های کربلا از خدا کمک می خواهم و شکرگزار هستم که الان شمشیری بالای سر آنها هستم... پس آنها را به من معرفی کنید تا دنبالشان کنم و ریشه شان را بخشکانم.» با این دستور، گردان های تعقیب کننده تشکیل و عملیات پیدا کردن جانیان کربلا شروع شد. عده زیادی از قاتلان به بصره فرار کردند. عده ای مثل شمر و سنان در میانه راه توسط نیروهای مختار کشته شدند.
در پایان سال 66 هجری عبدالملک، ابن زیاد را با سپاهی روانه عراق کرد تا ماجرای مختار را فیصله بدهد. مختار هم ابراهیم، پسر مالک اشتر نخعی را که یار غارش بود به جنگ ابن زیاد فرستاد. او در نصیبین در موصل عراق با سپاه شام که فرمانده اش عبیدالله بن زیاد بود جنگید و شکست سختی به آنها تحمیل کرد. سر ابن زیاد را هم بریدند و فرستادند برای مختار، بعد بدن نحسش را آتش زدند.
روز شکست لشکر شام و کشته شدن پسر زیاد، روز عاشورای سال 67 هجری قمری بود. درست شش سال بعد از شهادت امام حسین (ع) و در روز شهادت، عبیدالله تقاص پس داد.

بی وفایان کوفه

ابراهیم بعد از این جنگ در موصل ماند و مختار در کوفه تنها شد. از طرفی آل زبیر هم که دیدند کار مختار بالا گرفته، با کمک فراریان کوفه، سپاه بزرگی را روانه بصره کردند. فرمانده سپاه، مصعب پسر زبیر و برادر عبدالله بین زبیر بود. فراریان کوفه مصعب را قانع کردند که با شکست مختار کوفه را هم بار دیگر به قلمروی زبیریان خواهد افزود و مختار هم الان تنهاست. سرانجام سپاه مختار و مصعب در حرورا در جنوب کوفه برابر هم قرار گرفتند. در نهایت جریان درگیری به نفع زبیری ها به پایان رسید. مختار در کوفه و در رمضان سال 67 کشته شد. جالب اینجا بود که سه سال قبلش، مختار در ماجرای محاصره مکه توسط سپاه بنی امیه در کنار آل زبیر بود و فرمانده لشکر آنها. قبر او در کنار قبر مسلم است.

تهمت به مختار

وضع کوفه در زمان مختار عوض شده بود. برده ها، صاحبانشان را اگر در کربلا نقشی داشتند، می کشتند یا حتی گاهی سوء استفاده می کردند، تا جایی که سوار کولشان می شدند. اشراف و زورگوها ذلیل شده بودند. از طرفی مختار خیلی ها را از دم تیغ گذرانده بود. هم پسران زبیر دشمنش بودند و هم بنی امیه و هم اشراف فراری کوفه. به خاطر همین سخت ترین حمله های تبلیغاتی را عیله او شروع کردند. می گفتند او ادعای پیامبری کرده. می گفتند دروغگوست، دجال است و خلاصه هر حرف بی ربطی می توانستند به او نسبت می دادند. همه اینها اما باعث نشد مختار کوتاه بیاید.

پی نوشت ها :

با نگاهی به ماهیت قیام مختار / فاضل رضوی اردکانی
تاریخ خلفا / رسول جعفریان
ایران پس از اسلام /عبدالحسین زرین کوب
زندگانی علی بن الحسین (ع) و قیام امام حسین (ع) / سید جعفر شهیدی
لهوف / سید بن طاووس

منبع: نشریه همشهری آیه شماره 3

مختار در دل و دیده و زبان معصومین (ع)

هیچ ظلمی بی پاسخ نیست. این سنت الهی است. شاید به تأخیر بیفتد، شاید موکول به آن دنیا شود ولی فراموش نمی شود، مگر خدا عادل نباشد. در جریان کربلا آنچه اتفاق افتاد ظلمی آشکار بود. آن چنان که گاهی افراد سپاه دشمن هم به آن اعتراف داشتند. امام حسین (ع) هم بارها و بارها سپاه عمر سعد را نصیحت کرد و از انتقام الهی بیم داد ولی لقمه حرام، گوش حق شنوی آنها را کر کرده بود. به همین خاطر دچار نفرین امام شدند و گرفتار کرده های خودشان.
خدا مختار را بر کوفه مسلط کرد تا قاتلین امام آب خوش از گلوشان پایین نرود در این دنیا. مختار بدون هیچ رحمی همه جنایتکارانی را که به دستش افتادند، از دم تیغ گذراند و در آتش سوزاند. هر چند این مجازات ها حداقل مجازات آنان بود ولی باعث شد عده ای به مختار خرده بگیرند و در ادامه دشمنش بشوند. به او لقب کذاب دادند و تهمت ادعای نبوت به او زدند اما این قضاوت از سر کینه بود. آنهایی که دچار این انتقام شدند، کسانی جز شمر و سنان پسر انس و عبیدالله پسر زیاد و عمر سعد و خولی و... نبودند و تازه قیام مختار شروع ناآرامی ها در کوفه بود. بعد از او هم چنان کوفه شاهد جنگ و جدال بود و هیچ گاه مردم از حاکم و حاکم از مردم راضی نمی شدند، شاید مردم می بایست می فهمیدند نتیجه کمک نکردن به امام شان را. هرچند منتقم حقیقی خون سید الشهدا(ع) هنوز ظهور نکرده ولی به هر حال حرکت مختار التیام موقت زخم دل بنی هاشم بود. آنچه از پی می آید، گزیده ای از اخبار شنیده شده درباره مختار از زبان معصومین (ع) است.
یک روز حضرت علی (ع) پسر کوچکی را روی زانویش نشانده بود و با محبت به سرش دست می کشید. می گفت: « ای کیس، ای کیس » یعنی: باهوش، زیرک.
بعد از آن لقب این بچه شد کیسان، یعنی آدم باهوش. مختار را تا آخر عمر با همین لقب می شناختند.
حضرت علی (ع) قیام مختار را وعده داده بود، مدت ها قبل. گفته بود: « به زودی پسرم حسین کشته می شود ولی طولی نمی کشد که جوانی از قبیله ثقیف قیام می کند و از ستمکاران انتقام می گیرد.»
روز عاشورا امام حسین (ع) برای لشگر کوفه و شام صحبت هایی کرد. بین یکی از همین خطبه ها بود که گفت: « خدایا آن جوان ثقفی را به شان مسلط کن که کاسه تلخ مرگ را به شان بچشاند و از هیچ کدام از قاتلان ما نگذرد، به جای هر قتلی بکشد و به جای هر ضربه ای ضربه ای بزند و انتقام مرا و دوستان و خانواده و شیعه هایم را بگیرد.» و خدا دعای امام را رد نمی کند.
وقتی مختار توی زندان کوفه بود، هم بندش میثم تمار بود. هر دوشان محکوم بودند به اعدام. میثم تمار همانی است که خبر شهادت حبیب پسر مظاهر را توی کربلا به اش داد و حبیب خبر شهارت میثم را توی کوفه.
میثم به مختار گفت: « پسر زیاد من را می کشد ولی تو آزاد می شوی و برای انتقام خون حسین قیام می کنی و این ظالم را می کشی.»
بعد به پاهای مختار اشاره کرد و گفت:« به همین پاهایت سر و صورتش را لگد مال می کنی. »
میثم این خبرها را از خودش که نمی گفت آن هم این قدر دقیق و قاطع. حتماً از کسی که حرفش سند است، شنیده بود.
مختار رفت سراغ محمد حنفیه پسر امام علی (ع) و برادر امام حسین (ع) معلوم هم نیست قبل و بعدش پیش امام سجاد (ع) رفت یا نه. به هر حال آن قدر جاسوس های بنی امیه مواظب امام بودند که حتی اگر رفته باشد هم مخفیانه و بی سر و صدا بوده. به هر حال به محمد حنفیه گفت: « می خواهم به خون خواهی شما قیام کنم. نظرتان چیست؟ »
محمد حنفیه به مختار جواب مثبت داد و مختار راهی عراق شد. محمد حنفیه هم کسی نبود که بدون نظر پسر برادرش، امام سجاد (ع) کاری کند.
مختار محرمانه به فعالیت ها و ارتباطاتش ادامه می داد و برای قیام بیعت می گرفت. گاهی بزرگان کوفه را جمع می کرد خانه اش و گاهی می رفت خانه شان.
یک نفرشان پیشنهاد داد چند نفر نماینده بروند مدینه و از خود محمد حنفیه بپرسند. همه قبول کردند. چند نفر انتخاب شدند و رفتند مدینه.
در مدینه سراغ محمد حنفیه رفتند و بعد از احوال پرسی خواستند غیر علنی با او صحبت کنند. به اتاق خلوتی رفتند. بزرگ کوفی ها گفت: « شما خاندانی هستید که خداوند شما را فضیلت و بزرگواری داد. هر کس حق شما را ندیده بگیرد، اشتباه کرده. شما مصیبت شهادت امام حسین (ع) را دیدید و شیعیان هم از این مصیبت داغ دیدند... مختار پیش ما آمده و می گوید از طرف شما مأمور است به خون خواهی اهل بیت، خواستیم امر شما را بی واسطه بدانیم. »
محمد حنفیه به آنها گفت:« بلند شوید برویم پیش امام من و امام شما، سجاد (ع) و کسب تکلیف کنیم. » رفتند و محمد به امام سجاد(ع) ماجرا را گفت. امام هم جواب داد: « عموجان اگر برده ای در زنگبار به حمایت ما اهل بیت قیام کند، واجب است مردم کمکش کنند. من تو را در این ماجرا نماینده خودم می دانم. هر چه صلاح می دانی، عمل کن.»
بزرگان شیعه و کوفه از خانه امام سجاد (ع) بیرون می رفتند و خیالشان راحت شده بود. می گفتند: «زین العابدین و محمد حنفیه به ما اجازه قیام دادند.»
منهال دوست مختار وقتی از حج برگشت، فهمید دوستش مختار قیام کرده. رفت او را ببیند. مختار منتظر کسی بود؛ حرمله. حرمله را آوردند. مختار گفت: « خدا را شکر که به دستمان افتادی.» بعد دستور داد دو دست و پایش را قطع کردند. پشته ای هیزم آتش زدند و انداختندش توی آتش. منهال گفت: « سبحان الله. سبحان الله »
مختار پرسید: « چرا تسبیح گفتی؟»
منهال گفت: « موقع حج رفتم پیش امام سجاد (ع). پرسید حرمله چه کار می کند. گفتم توی کوفه است و زندگی می کند. امام هم دست هایش را به آسمان بلند کرد و گفت: خدایا به او گرمی آتش را بچشان. » مختار ذوق کرد. گفت: « الله، الله» بعد دو رکعت نماز خواند و رفت به سجده، سجده ای طولانی.
مختار سر عمر سعد و پسر زیاد را فرستاد برای محمد حنفیه، همراه با نامه ای از گزارش انتقام ها. محمد حنفیه خوشحال شد و مختار و ابراهیم را دعا کرد وبعد سر پسر زیاد را فرستاد پیش امام سجاد (ع).
خانه علی پسر حسین (ع) پر بود از مردمی که آمده بودند برای غذا خوردن؛ مثل همیشه سفره که پهن شد و همه مشغول خوردن شدند، یک نفر بلند شد و گفت: « ای اهل بیت نبوت و معدن رسالت...
من پیک مختار هستم و سر عبیدالله پسر زیاد را برایتان آوردم... »
امام سجاد (ع) گفت: « خدا او را به آتش کشاند. »
و گفت: « وقتی بردند پیش پسر زیاد، داشت غذا می خورد و سر پدرم جلویش بود. دعا کردم که خدا زنده نگه ام دارد تا سر پسر زیاد را موقع غذا خوردن ببینم. خدا را شکر که دعایم را قبول کرد. »
امام بار شترهایی را که از شام برایش میوه آورده بودند به مدینه، پخش کرد بین مردم.
هیچ کس ندیده بود امام بعد از کربلا بخندند غیر از همان روز.
زن های بنی هاشم بعد از عاشورا حنا نبستند، آرایش نکردند، چشم هایشان را سرمه نکشیدند، از خانه هاشان دودی بلند نشد و غذا نپختند، ته دل شان عزا بود تا روزی که مختار سر عبیدالله پسر زیاد و عمر سعد را فرستاد مدینه.
انتفام شان که گرفته شد، شادی پایش را گذاشت توی خانه ها و دل شان.
وقتی سر بریده پسر زیاد و عمر سعد رسید به امام سجاد (ع)، سجده شکر به جا آورد و توی سجده گفت: « خدا را شکر که انتقامم را از دشمنانم گرفت و خدا به مختار پاداش خیر بدهد. »
اگر هیچ خوبی ای در کارنامه مختار نبود جز همین جمله کوتاه امام سجاد (ع) باز هم آدم خوشبخت و خوش عاقبتی بود.
روز عاشورا شمر شتر امام حسین (ع) را به عنوان غنیمت برداشت. وقتی آمد کوفه شتر را به شکرانه کشتن امام حسین (ع) قربانی کرد و گوشتش را بین دشنمان اهل بیت پخش کرد.
مختار در روزهای انتقام دستور داد تمام خانه هایی که گوشت وارد آن شده را خراب کردند و همه آنهایی که می دانستند آن گوشت چیست و به چه مناسبتی پخش شده و از آن خوردند، اعدام کنند. هر چند مختار فقط با مردها کار داشت. زن ها و بچه ها و پیرها امان داشتند.
روز عید قربان در منی امام باقر (ع) توی خیمه اش نشسته بود که پیرمردی وارد خیمه شد. خیلی تلاش می کرد دست امام را ببوسد که امام نمی گذاشت. پرسید: « شما کی هستید؟»
امام تا او را شناخت، دستش را گرفت و نشاندش کنار خودش و خیلی گرم احوال پرسی و صحبت کرد.
پسر مختار گفت: « مردم درباره پدرم حرف های زیادی می زنند. می گویند دروغگو بوده ولی هر نظری شما داشته باشید، درست است و من قبول می کنم .»
امام باقر (ع) تعجب کرد و گفت: « سبحان الله ! پدرم مهریه مادرم را از پولی که پدر تو فرستاده بود، داد. مگر او خانه های خراب ما را نوسازی نکرد؟ مگر او قاتل قاتلین ما نبود؟ مگر او خون خواه ما نبود؟ خدا پدرت را رحمت کند. او حق ما را گرفت و منتفم ما بود.»

هدف مختار

جنگ معروف بین دشمنان اهل بیت در میدان سبیع، همان روز به نفع مختار تمام شد. در این جنگ نزدیک به هشتصد نفر از شورشی ها کشته شدند و حدود پانصد نفر هم اسیر. مختار دستور داد اسرا را بیاورند تا تکلیف شان را مشخص کند. به اسرا گفت: « من از گناه همه شما می گذرم جز کسی که کربلا بوده و با امام حسین (ع) جنگیده. از کسی که خون اهل بیت به گردنش باشد، حتی اگر پدرم باشد نمی گذرم. » انگار این آیه قرآن داشت تفسیر می شد که « و انتقمنا من الذین اجرموا» ما از مجرمین انتقام گرفتیم.
از بین آن پانصد اسیر، 248 نفر به نحوی توی ماجرای کربلا دست داشتند. مختار دستور داد همه شان را گردن بزنند. خبر کشته شدن این 248 نفر در ملأ عام نفس همه کسانی که در کربلا بودند را بند آورد. مختار بقیه را آزاد کرد البته.
او در شهر اعلام امان عمومی کرد. منادی او در بالای مناره فریاد می زد که: « هر کس برود خانه اش و در را روی خودش ببندد در امان و امنیت است، مگر آنهایی که دستشان به خون خانواده محمد آلوده باشد. »
مختار فاتح می خواست تصفیه خونینی بکند و هدف اصلی اش انتقام از قاتلان امام حسین (ع) است نه حتی حکومت.