به گزارش خبرگزاری فارس به نقل از دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آیتالله العظمی خامنهای، حجتالاسلام سید محمدکاظم طباطبایی، رئیس پژوهشکده علوم و معارف حدیث در جستاری به بررسی سیره علمی حضرت امام جواد (ع) پرداخته است.
حضرت آیتالله خامنهای در خصوص سیره علمی حضرت امام جواد (ع) فرمودهاند: «امام جواد(ع) اولین کسی بود که بهطور علنی بحث آزاد را بنیانگذاری کرد. در محضر مأمون عباسی با علما و داعیهداران و مدعیان و موجهان درباره دقیقترین مسائل حرف زد و استدلال کرد و حقانیت سخن خود را ثابت کرد. بحث آزاد میراث اسلامی ماست. بحث آزاد در زمان ائمه هدی علیهمالسلام رایج بوده است و در زمان امام جواد(ع) به وسیله آن امام بزرگوار با آن شکل نظیف انجام گرفته است.»
در زمان امام سجاد(ع) به دلیل خفقان سیاسی، چندان صحبتی از مناظره و مباحثات دروندینی و بروندینی از ناحیه امامت نبود. در زمان امام حسن و امام حسین علیهماالسلام نیز این بزرگواران به عنوان شخصیتهایی مقدس و نوادگان پیامبر صلّیاللهعلیهوآلهوسلّم مورد توجه بودند، اما مباحثات علمی با آنها چندان گسترده نبود. فرهنگ عمومی آن زمان نیز اینقدر سؤال نداشت که بخواهد احتجاج و مناظره کند. احتجاج و مناظره نیاز به فضا دارد و فضای لازم در دوره امامان حسن و حسین علیهماالسلام پدید نیامده بود. مثلاً حضرت امام حسن(ع) یکی دو مناظره در مجلس معاویه با او و عمرو عاص و دیگران داشت، ولی این مناظرهها بیشتر سیاسی بود.
آغاز رویکرد جدید در امامت
از دوره امام باقر(ع) یک رویکرد جدیدی را در ناحیه امامت میبینیم. به این صورت که امام باقر(ع) فقط به عنوان فردی از خانواده پیامبر اکرم(ص) مد نظر نبود، بلکه به عنوان یک عالم دینی بزرگ نیز مد نظر بود که قدرت پاسخگویی به سؤالات و شبهات متعدد و گوناگون در حوزههای متفاوت را دارد. امام صادق(ع) نیز مخصوصاً با توجه به فرصتی که هنگام زوال بنیامیه و قدرتگرفتن بنیعباس پدید آمد، این فضا را نهادینه کردند. خود امام صادق (ع) گاهی اصحاب را به بحث وامیداشتند یا این که مناظرات و احتجاجات اصحاب را نقد میکردند. در دوران این امام همام علما بحث و احتجاج میکردند. حتی غیر مسلمانانی مثل «ابن أبی العوجاء» که ملحد بود، با امام صادق(ع) بحث و مناظره میکرد.
در دوره امام رضا (ع) این مناظرات به اوج خود رسید. علتش این بود که خود مأمون -جدای از خباثتهای سیاسی- انسانی علمدوست بود و به مجالس مناظره اهمیت میداد. در حوزه خراسان، آن دو سالی که امام رضا (ع) در خراسان بودند، مناظرات بسیار متفاوتی است. مناظرات امام رضا (ع) را میتوانید در کتاب «عیوناخبارالرضا» اثر مرحوم شیخ صدوق ببینید. بعد از آن حضرت نیز مناظرات امام جواد (ع) خیلی به چشم میآمد.
همچنین از اواخر دوره بنیامیه و اوایل دوره بنیعباس، ماجرایی آغاز شد که آنها خود آن را «نهضت ترجمه» نام نهادند. نهضت ترجمه به بنیعباس ربطی ندارد، ولی آنها خیلی طرفدار این جریان بودند. در این جریان، متون معرفتی ایران، روم و یونان به زبان عربی ترجمه شد و فضاهای جدید معرفتی در حوزه مسلمانها پدید آمد. مثلاً مسلمانان در سده نخست بیشتر نقلگرا بودند و تفکر عقلانی به این معنی که خودشان فکر کنند و سؤال کنند، کمتر جریان داشت. ائمه علیهمالسلام نیز طبیعتاً محدودیت داشتند و امکان بروز و عرضه نداشتند. عالمان اهل سنت در برابر سؤالات جدید که پدید میآمد، قدرت پاسخگویی نداشتند. سؤال فقهی نبود که بگوییم پیامبر اکرم(ص) اینگونه فرمودند، بلکه سؤال از اصل توحید و مانند آن بود.
فضای جدید، شبهات جدید
اینکه از دوره امام باقر و امام صادق علیهماالسلام این کار آغاز شد، آن سؤالکنندگانی که فضاها یا شبهات جدیدی برایشان مطرح بود، کمکم به حضور ائمه علیهمالسلام میرسیدند و با احساس نیازی که برایشان پدید آمده بود، شأن علمی ائمه علیهمالسلام را کشف میکردند. نکته دوم این که از آغاز سده دوم هجری ما با یک قشر فرهیخته روبهرو میشویم. در حالی که در دوره پیامبر اکرم(ص) و در دوره خلفا چنین قشری به این معنی نداریم. صحابه پیامبر(ص) کشاورزی هم میکنند، روایت از پیامبر اکرم(ص) هم میشنوند و نقل میکنند. یعنی راوی حدیث هستند. به غیر از افراد معدودی مثل ابن عباس که دغدغه علمی دارند، در دوره امام صادق و امام باقر علیهماالسلام به بعد میبینیم که هم در بین شیعیان و هم در بین اهل سنت عدهای بودند که به معنی واقعی طلبه علوم و به دنبال این بودند که بتوانند این مطالب را به دست بیاورند و پاسخ سؤالات خود را بگیرند. مثلاً زراره اینگونه بود.
پس از شهادت امام رضا (ع)، امام جواد (ع) حدوداً در سن هشت سالگی به عنوان امام شیعیان مطرح شدند. در آن زمان پیشفرض «یحیی بن اکثم» این بود که ما بر پدر ایشان -یعنی امام رضا (ع)- نمیتوانستیم پیروز شویم، چون واقعاً بزرگ و عالم بود، اما این کودک است. پس ما اگر بتوانیم حیثیت امام جواد (ع) را خدشهدار کنیم، در واقع توانستهایم تفکر شیعی دال بر امامت را خدشهدار کنیم. این موضوع از نظر مذهبی بسیاری مهم بود، چون از نظر شیعه امام (ع)به عنوان حجت الهی است. در حالی که آنها امام (ع) را به عنوان یک انسان عادی میدیدند که علم او زیاد است.
در گزارش «احتجاج» این مناظرهها مطرح است. همه بزرگان و علما جمع شدند و یحی بن اکثم را به عنوان طرف مناظره مطرح کردند. در آنجا یحیی بن اکثم سؤال سادهای مطرح کرد: این که اگر فردی در حال احرام، شکاری را بکشد، حکمش چیست؟ یعنی سؤال آغاز را ساده مطرح کرد و بعد به ترتیب بالا رفت تا حضرت را محک بزند. به این دلیل که چنین سؤالی حتی در حد سؤال از عالمان متوسط هم نیست ولذا معلوم میشود که مواجه شدن او با حضرت با قدری کوچک شمردن است. البته مؤدبانه!
پاسخ امام (ع) بسیار دقیق است. امام (ع) یک فروعات یا جزئیات و ظرافتهایی را در سؤال مطرح کردند که به ذهن یحیی بن اکثم هم خطور نمیکرد. حتی الآن هم اگر کتابهای فقهی و حدیثی اهل سنت را ببینید، این جزئیات هنوز هم مورد بحث قرار نگرفته است و مختص فقه شیعه است. امام فرمودند: در حل کشته یا در حرم؟ عالم به حرمت بوده یا جاهل؟ از روى عمد کشته یا اشتباه؟ آزاد بوده یا غلام؟ صغیر بوده یا کبیر؟ این اولین صید او بوده یا بیشتر؟ آن صید از پرندگان بوده یا غیر آنها؟ کوچک بوده یا بزرگ؟ شخص مُحرم بر این عمل اصرار دارد یا پشیمان شده؟ شب این عمل را انجام داده یا روز؟ احرام عمره بوده یا احرام حج؟ و ... حدوداً یک سؤال یحیی بن اکثم را امام جواد (ع) به 64 سؤال فرعی تقسیم کردند و نشان دادند که اصلاً نیازی به پاسخگویی نیست، چون این فرعیات به ذهن یحیی بن اکثم هم خطور نمیکرده است. یحیی بن اکثم هم آدم بزرگی بود؛ قاضیالقضات مأمون بود. معمولاً قاضیالقضات جزو بزرگترین افراد محسوب میشدند. پس از طرح اینهمه فروعات مسئله از سوی امام، آن شخص دیگر پاسخی نخواست و جلسه تمام شد و بدون این که مناظره ادامه پیدا کند، حضرت قدرت خود را نشان دادند.
مناظره دیگری را هم عالمان بزرگ اهل سنت با امام جواد (ع) انجام دادند و مباحث اختلافی بین شیعه و سنی را مطرح کردند. یک مجموعه از احادیث در فضایل خلفا را از قول پیامبر اکرم(ص) مطرح کردند که اغلب آنها از منظر ما جعلی است، اما در مصادر حدیثی اهل سنت وجود دارد. امام جواد (ع) با این احادیث بسیار عالمانه و بدون هیچگونه حساسیت مواجهه فرمودند و احادیث را به روش سنت نقد کردند که مورد قبول آن افراد بود.
امام و مناظرات بین مذهبی
در همین مجلس، اهل سنت از امام جواد (ع) راجع به فضائل خلفا پرسش کردند. در واقع وارد مناظرات مذهبی شدند. طبیعت این مناظرات هم به صورتی است که یک مقدار حدّت و تندی در آن است، اما نوع سخن گفتن امام جواد (ع) را ببینید و آداب مناظره را یاد بگیرید. در همان جلسه نظر امام را دربارهی روایتی که محتوای آن مربوط به یکی از خلفا بود پرسیدند. ایشان اولاً با احترام از او یاد کردند و ویژگیهای خوب او را که از منظر سؤالکنندهها مهم بود برشمردند. بعد حضرت ادامه دادند: «این روایت را باید یک مقدار با تردید نگاه کرد.» در ادامه نیز با استدلال، خبر را رد کردند. این لحن صحبت حضرت را ببینید، ایشان ابتدا با مخاطب همراه میشدند، موضعگیری تند نکرده و وارد منازعات مذهبی نمیشدند. این برای ما هم درس است.
آداب مناظره
امام جواد (ع) در جریان مناظرت با یحیی بن اکثم، حضرت آداب مناظره و این را که چگونه باید با هم بحث کرد، رعایت میکردند و هیچگاه تند نمیشدند و بسیار دقیق همه صحبتهای طرف را گوش میدادند. گاهی سؤالات حقیقتاً برای فهم موضوع بود، ولی گاهی اینطور نبود و برای این بود که میخواستند شخصیت طرف را بکوبند. امام جواد (ع) اما در همه حالات آنقدر مدبرانه و باشخصیت و بزرگوارانه با سؤالات و با طرف مناظره روبهرو میشدند که فرد جدای از این که پاسخ خود را دریافت میکرد، تحت تأثیر شخصیت امام (ع) و بزرگواری ایشان قرار میگرفت. میتوانیم بگوییم آنچه که بیش از وجهه علمی امام جواد (ع) روی طرف مقابل تأثیر میگذاشت، خُلق و خوی نیکوی ایشان بود که باعث میشد طرف مقابل، شخصیت ایشان را به عنوان امام بپذیرد. چنین مباحثهای را نظیف و پاکیزه میگوییم.
دو سه جلسه پرسش و پاسخ از امام جواد (ع) با مأمون هم داریم، ولی مناظره نیست، بلکه سؤال و جواب است. یک وجهه دیگری هم که در زندگی امام جواد (ع) مشاهده میکنیم، جلساتی است که شیعیان سؤالات خود را از آن حضرت میپرسیدند.
بُرد رسانهای مناظرهها و جوابهای آن حضرت نیز بیشتر بود. به خاطر اینکه یک طرف مناظره یک کودک هشت تا ده ساله بود. یعنی مردم این مناظره را گزارش میکردند. حتی نقل است که یحیی بن اکثم (یک پیرمرد شصت، هفتاد ساله) خدمت امام جواد (ع) آمد و نشست و مبهوت شد و رفت. بنابراین گزارشهای این مناظرهها با ابهتتر جلوه میکرد.
امام جواد (ع) از منظری یک وضعیت ویژه نیز داشتند که ایشان را از دیگر ائمه علیهمالسلام متمایز میکند. اینکه مباحثات بین مذهبی مطرح در دوره امام رضا (ع) یکدفعه به ایشان منتقل شد. در حالی که مثلاً در دوره امام باقر (ع) مناظرات بین مذهبی چندان پررنگ نبود.
نکته دیگر اینکه سن کم امام جواد (ع) و این تجربه جدید که امام یک علم لدنّی و الهی دارد و این علم تفضلی از جانب حضرت باری تعالی است، خیلی عجیب جلوه میکرد. البته این امر برای شیعیان معلوم بود، ولی در بین دیگران جلوه خاصی داشت.