دكتر كروویلیه در این كتاب و در توصیف علائم بیماری ام.اس این گونه نوشته است: «بیمار دچار ضعف پیشرونده در دست و پاها، اسپاسم عضلانی و وجود اختلال در حس بینایی است.»
دكتر كروویلیه این بیماری را فلج بر اثر تحلیل و از بین رفتن رشتههای خاكستری نخاع توصیف كرده است. بیماریای كه این پزشك فرانسوی در مورد آن توضیح داد ظاهرا همان بیماری سیستم عصبی است كه امروزه ما آن را با نام ام.اس میشناسیم.
گفتوگو در زمینه بیماری ام.اس بهانهای شد تا به سراغ دكتر افشین لطیفی صوفی، متخصص مغز و اعصاب برویم تا بگوید چرا برخی از مردم گرفتار این بیماری میشوند.
بیماری ام.اس یا «مولتیپل اسكلروزیس» نوعی بیماری پیشرونده و مزمن با یك علت ناشناخته است كه با درگیر كردن سیستم ایمنی بدن، سبب تخریب سیستم اعصاب مركزی(مغز، نخاع و عصب بینایی) میشود.
میلین یك لایه پروتئینی موجود در سیستم عصبی بدن است كه روی بسیاری از دندریتهای بلند و آكسونها تشكیل میشود و با تخریب آنها، انتقال پیام به اعصاب مركزی با اختلال مواجه خواهد شد اما چه زمانی بیماری ام.اس خود را نشان میدهد؟
وقتی گلبولهای سفید بدن اشتباهی به میلینها به عنوان عامل بیگانه حمله میكنند، بیماری ام.اس شروع میشود و هر بار كه گلبولهای سفید به رشتههای اعصاب مربوط به یكی از اندامهای بدن حملهور میشوند، آن اندام دچار مشكل میشود.
این حمله در بیماران مبتلا به ام.اس خودش را به شكل تاری دید و مشكل در راه رفتن و سایر علائم نشان میدهد.
با اینكه علت اصلی بروز این بیماری هنوز كشف نشده است، اما دلایل مختلفی برای شروع بیماری ام.اس میتوان برشمرد كه هیچ كدامشان صددرصد قطعیت پیدا نكرده و در هالهای از ابهام قرار دارند اما فاكتورهایی مانند ژنتیك، كمبود ویتامین D در كودكی، بروز برخی عفونتهای ویروسی یا میكروبی در دوران خردسالی و برخی عوامل محیطی دیگر میتوانند در بروز این بیماری موثر باشند. از نظر آماری در كمتر از 15 درصد موارد، ام.اس از راه ژنتیك و وراثت به فرد منتقل میشود.
فرضیه دیگری كه در مورد ابتلا فرد به بیماری ام.اس وجود دارد و هنوز به اثبات قطعی نرسیده، كمبود ویتامین D است. دیده شده بیشتر افرادی كه در بزرگسالی و كودكی به بیماری ام.اس مبتلا میشوند، از لحاظ تامین این ویتامین در مضیقه بودهاند.
وجود هوای سرد و به تبع آن بروز عفونتهای ویروسی یكی دیگر از عواملی است كه به نظر میآید در ابتلای افراد به این بیماری نقش داشته باشد.
در بعضی از بیماران ام.اس مجموعهای از آنتیبادی بر ضد بعضی عفونتهای ویروسی مشاهده شده و همین مساله این شك را بهوجود آورد كه ممكن است یكی از علل بروز بیماری ام.اس ابتلا به همین عفونتهای ویروسی در دوران كودكی باشد.
شیوع بیماری ام.اس در نقاط مختلف جهان یكسان نیست. به طوری كه هرچه رد پای این بیماری در قسمتهای شمالی و معتدل و سرد جهان بیشتر دیده میشود، در نقاط گرمسیر كمتر به چشم میخورد.
علائم بالینی
ابتدای مطلب در توضیح علائم و تظاهرات بالینی بیماری ام.اس در مبتلایان، در وهله اول به تاری دید اشاره شد كه در 50 درصد از بیماران و معمولا به صورت یك طرفه به وجود میآید اما در بعضی افراد ممكن است علائم بیماری به شكل احساس ضعف در اندامها، دست و پاها، تاری دید، دوبینی، اختلال در راه رفتن، نبود تعادلی كه بیشتر از یك هفته تا ده روز طول بكشد، انحراف صورت و بیاختیاری ادرار خودش را نشان دهد.
در شروع بیماری و در بیشتر افراد ممكن است حملهای(علائم بیماری) رخ دهد و خود به خود هم بهبود پیدا كند.
مشكل اینجاست كه بیشتر بیماران در دفعههای اول و دوم بروز حمله به پزشك مراجعه نمیكنند زیرا طی مدت دو هفته علائم بیماری فروكش میكند و فرد بر این باور است كه به دلیل ابتلا به یك بیماری ویروسی، علائم حمله را تجربه كرده است.
در ضمن اگر تاری دید هم پیدا كنند، پس از دو هفته تا 20 روز خوب میشوند. بنابراین بیمار تنها پس از درگیری با حملههای متعدد بیماری به پزشك مراجعه میكند و به تدریج و با افزایش حملهها، بهبودی بیمار نسبی شده و مقداری از علائم باقی میمانند كه همین مساله باعث بروز ناتوانی در فرد میشود.
در صورتی كه بیمار علائم بالینیاش را جدی نگیرد و به موقع برای درمان به متخصص مغز و اعصاب مراجعه نكند، ضایعههایی كه از حملههای مكرر باقی میمانند، سبب ناتوانی فرد طی ده تا پانزده سال بعد میشود.
خانمها بیشتر در تیررس ابتلا به ام.اس هستند
شروع بیماری ام.اس در دوران جوانی و میانسالی بیشتر مشاهده میشود و زنان را بیش از مردان درگیر میكند زیرا ابتلا به بیماریهای سیستم ایمنی، لوپوس و رماتیسمی در خانمها بیشتر دیده میشود و البته پای ژنتیك نیز در میان است، به همین دلیل زنان سه برابر بیشتر از مردان درگیر این بیماری میشوند.
بیماری ام.اس معمولا در افراد بین 20 تا 50 ساله خود را نشان میدهد. گرچه حتی در افراد بالای50 سال و حتی كودكان نیز دیده شده كه به آن ام.اس زودرس گفته میشود.
تغذیه
توصیه میشود مواد غذایی كه بیماران استفاده میكنند، حتما حاوی ویتامین D باشد. لبنیات كمچرب، میوه و سبزیجات تازه، مغزها و دانههای خوراكی و ماهی از جمله خوراكیهایی هستند كه ویتامین D در آنها موجود است.
ورزش
ورزش كردن از جمله مواردی است كه همه پزشكان انجام آن را به مردم توصیه میكنند. هرچند ورزش كردن فواید بسیاری را برای بیماران به همراه دارد، اما هر فردی بسته به نوع بیماری كه دارد، باید در انتخاب نوع ورزش دقت كند.
ورزش مناسب برای بیماران مبتلا به ام.اس ورزشی است كه مداوم اما كم باشد تا بیمار دچار خستگی نشود اما مهمترین كاری كه این دسته از افراد میتوانند انجام دهند، آبدرمانی با آب خنك است زیرا استفاده از آب گرم باعث تشدید بیماری به صورت موقت میشود.
بارداری
همانطور كه گفته شد بخش اعظمی از بیماران مبتلا به ام.اس را خانمها تشكیل میدهند كه برخی از آنها دوران بارداری را تجربه میكنند. به توصیه متخصصان مغز و اعصاب اگر خانمهای مبتلا به م.اس فرزند دارند، بهتر است به بارداری مجدد فكر نكنند.
خانم مبتلا به ام.اس طی دوران بارداری و شیردهی قادر به تزریق اینترفرون به دلیل عوارض جانبی كه در پی دارد، نیست ولی اگر قصد بارداری داشت، منعی ندارد با این وجود توصیه میشود حتما زیر نظر متخصص باردار شود.
تشخیص بیماری
بیماری ام.اس از جمله بیماریهایی است كه تشخیص آن مستلزم دقت فراوانی است زیرا ممكن است در قالب بیماریهای دیگری خود را نشان دهد.
بیشتر بیماران با تكرار حملهها به پزشك عمومی مراجعه میكنند و پزشك نیز با ارزیابی و پرسیدن چند سوال به وجود بیماری ام.اس مشكوك میشود و فرد را به متخصص مغز و اعصاب ارجاع میدهد.
متخصص نیز با در نظر گرفتن نشانههای بیماری در مدت زمان خاص و انجام آزمایش به تشخیص قطعی میرسد.
* اولین راه تشخیص بیماری، معاینه بالینی بیمار است كه حداقل باید دو حمله را در طول ششماه تجربه كرده باشد و دستكم یك هفته تا 10 روز علائم بالینی بیماری را مانند تاری دید یا دو بینی داشته باشد.
حالا اگر بیماری ادعا كند كه برای مثال ده دقیقه تاری دید داشته است نمیتوان آن را جزو حمله این بیماری محسوب كرد.
* دومین راه تشخیص انجام ام.آر.آی است. پس از حمله در مغز و نخاع تعدادی پلاك سفیدرنگ كه ناشی از تخریب غلاف اعصاب مغزی و نخاعی است به وجود میآید. تعداد این پلاكها به اندازه و محل قرار گرفتنشان به پزشك در تشخیص بیماری كمك میكند.
* سومین راه انجام آزمایشهای الكترودیاگنوستیك است. در این روش با استفاده از دستگاهی از اعصاب چشم، گوش و اعصاب محیطی نواری گرفته میشود. اگر بیمار به ام.اس مبتلا باشد، این آزمایش اختلال را نشان خواهد داد.
* چهارمین راه تشخیص بیماری ام.اس، گرفتن مایع نخاع یا انجام آزمایش ال.پی است.
* آخرین روش هم گرفتن تستهای آزمایشگاهی است تا با استفاده از این روش برخی از بیماریها مانند بیماریهای روماتیسمی، عفونتها و امراض بدخیم- كه خود را به شكل بیماری ام.اس نشان میدهند ـ غربالگری میشوند.
تولید داروهای جدید ام.اس
هر سال با پیشرفتهایی كه در زمینه پزشكی صورت میگیرد، روش درمان بیماریها نیز تغییر میكند و داروهای جدیدی وارد بازار دارویی میشود.
طی چند سال اخیر نیز داروهای جدیدی برای درمان ام.اس وارد بازار شده كه در عین داشتن فواید برای بیمار عوارضی نیز به همراه دارد.
اكنون بیماری ام.اس به دو شكل درمان میشود؛ یكی درمان حاد مرحله بیماری ام.اس است كه معمولا به صورت تزریق یا پالس كورتون است كه با استفاده از این دارو بیمار به طور موقت از حملهای كه به او دست داده رها میشود.
روش دوم استفاده از درمان نگهدارنده است. درمان رایجی كه اكنون بیش از 95 درصد از بیماران از آن استفاده میكنند، درمان با اینترفرون است كه با سه داروی مشخص به نامهای آوانكس، بتافرون و ربیف انجام میشود. البته خوشبختانه بیشتر بیماران در زمان استفاده از این داروها پاسخ مثبت میدهند.
درمانهای جدیدی بهجز اینترفرونها هستند كه در رده دوم و در بیمارانی استفاده میشود كه به درمان اینترفرون پاسخ مناسبی نداده یا با مشكلاتی مانند بالا رفتن آنزیمهای كبدی، ریزش مو، علائم حساسیتهای شدید پوستی و بروز اختلال در گلبولهای سفید و قرمز مواجه شدهاند.
این درمانها از دسته آنتیبادیهای مونوكولونال و بعضی از داروهای سیستم ایمنی هستند كه با توجه به اینكه در برخی از موارد سبب بروز عوارض بسیار شدیدی به صورت پیدایش انواع بدخیمیها، مستعد كردن بیمار به ابتلا به عفونتهای شدید، به وجود آمدن اختلال شدید در عصب بینایی، بروز اختلالات قلبی و عروقی میشوند، بنابراین استفاده از چنین داروهایی در مراحل اولیه درمان به بیمار توصیه نمیشود اما جدیدترین و بهترین دارویی كه مجوز سازمان.اف.دی.ای یا سازمان دارو و غذای آمریكا و همچنین تائیدیه وزارت بهداشت و درمان را گرفته، داروی ناتالی زوماب است كه تاثیر بسیار خوبی در كنترل بیماری ام.اس دارد اما به دلیل عوارض زیادی كه ایجاد میكند، حتما باید تحت شرایط خاص و دقیقی به بیماران تزریق شود تا در صورت ایجاد عارضه بلافاصله درمان را شروع كرد.
دومین دارویی كه باز هم تائیدیه این دو سازمان را گرفته و تولید داخل بوده و در دسترس نیز هست، دارویی خوراكی است به نام فینگو لیمود كه در كاهش حملات ام.اس موثر است اما باز به دلیل ایجاد عوارض قلبی شدید به صورت افت شدید ضربان قلب و همچنین بروز اختلال شدید در عصب بینایی كمتر تجویز میشود مگر در مواردی كه بیمار به درمان با اینترفرونها جواب ندهد، در این صورت از این دارو تحت نظر پزشك و در بیمارستان استفاده میشود.
داروهای جدیدتر دیگری نیز هستند كه به شكل خوراكی در بازار تولید شده و كم و بیش در ایران وجود دارند اما باز به دلیل ایجاد عوارض جانبی از این داروها به شكل پراكنده و در مراكز پژوهشی استفاده میشود.
اكنون گروه بسیار زیادی از داروهای جدید وجود دارند كه در دست بررسی هستند كه بیشتر اینها از دسته داروهای آنتیبادی مونوكولونال هستند.
نیلوفر قشقایی