- فاتحه [گشاینده]
چون
قرآن با این سوره شروع مىشود و این سوره آغازگر قرآن است، « فاتحه»
نامیده مىشود. بخاطر حمد و ستایشى كه در این سوره از خداوند بعمل آمده
نام دیگرش سوره « حمد» است. و نیز بنام « شكر» و « وافیه» و « نور» هم از
آن یاد مىشود. نام دیگرش « سبع المثانى» است و نیز « ام الكتاب». امام
صادق(ع) فرموده است: سورهاى كه اولش ستایش، وسطش اخلاص و آخرش نیایش است.
(تفسیر برهان ج 1 ص 42.)
این سوره 7 آیه دارد و در سال سوم بعثت آمده
و چهل و سومین سوره است كه در مكه نازل شده است. بعضى هم این سوره را
اولین سوره دانستهاند.
2- بقره [گاو ماده]
در آیات 17 تا 73 این سوره داستان فرمان خدا به بنى اسرائیل، مبنى بر كشتن و ذبح كردن گاو، بیان شده است.
این
سوره كلا در مورد مؤمنین و مشركین و منافقین و خلقت آدم و بدعتهاى اهل
كتاب و ماجراهاى موسى و بنى اسرائیل و بناى كعبه توسط حضرت ابراهیم و
نعمتهاى خداوند و مسائل قصاص و وصیت و قتال با مشركین و نكاح و طلاق و ربا
و مجادله ابراهیم با مشركین بر سر اعتقاد به توحید و تغییر قبله و احكامى
از حج و ارث و روزه و ... مىباشد. آیة الكرسى، آیه 255 این سوره است.
286 آیه دارد و بیشتر آیاتش در مدینه و پس از هجرت نازل شده است.
3- آل عمران
عمران پدر حضرت مریم بود. خاندان عمران عبارت مىشود از عمران و همسرش و مریم و عیسى. در آیه 33 مىخوانیم:
« خداوند، آدم و آل ابراهیم و آل عمران را بر جهانیان برگزید.»
در
این سوره، كه 200 آیه دارد و در سال سوم هجرت در مدینه نازل شده است از
توحید و مقاومت در برابر دشمنان و مردم شناسى و در رابطه با جنگ بدر و احد
و زندگى مسلمین در آن فراز و نشیبها، سخن مىگوید.
در بخشى هم ولادت
مریم و عیسى و نصارى و مجادله با اهل كتاب مطرح است و از شیوههاى عمل
مخالفان و مخالفتهاى یهودیان هم سخن به میان آمده است و در كل، بشارتى
براى اصحاب پیامبر است.
4- نساء [زنان]
در قسمتهائى از این سوره،
مسائل و احكامى درباره ازدواج با زنان و حقوق آنان و روابط خانوادگى و حل
اختلافات و مسئله ارث و طلاق و ... بیان شده است. از آیه 136 به بعد،
تشریح روحیات منافقین است.
از موضوعات دیگر این سوره، احكام نماز و
جهاد و هجرت و شهادات و تجارت، حالات اهل كتاب، و همچنین شئون جامعه
اسلامى است كه بر ویرانههاى سنتهاى جاهلى بنا مىشود. و دستورات اجتماعى
اسلام در این سوره ذكر شده است.
این سوره در مدینه و پس از هجرت نازل شده است. و 176 آیه دارد.
5- مائده [سفره و خوان غذا]
در
آیه 112 تا 115 حواریون و پیروان عیسى(ع) از او درخواست مىكنند كه براى
اطمینان بیشتر، خداوند از آسمان، خوان غذا فرود آورد. و عیسى از خداوند
مىخواهد كه:
« پروردگارا! براى ما غذائى از آسمان نازل كن تا براى اول و آخر ما عید باشد و نشانهاى از تو ... ».
نام
دیگر سوره، « عقود» است. این سوره داراى 120 آیه است و پس از هجرت، در
مدینه جزء آخرین سورههائى است كه نازل شده و عمدتا تاكید آیاتش بر بناى
اجتماعى اسلامى، بر پایه بینش توحیدى و مبارزه با خرافات و شركها و تاسیس
روابط صحیح اجتماعى و احكام حلال و حرام مىباشد. حرمتشراب و قمار، در
آیه 90 آمد است.
و از این رهگذر، مسائلى از عهد و پیمان و حدود و
قصاص و داستهائى از هابیل و قابیل و از بنى اسرائیل نیز بیان شده است، كه
در زمینه مسائل حقوقى و جزائى مىباشد. مطالب مربوط به غدیر خم در آیات 3
و 67 بیان شده است.
6- انعام [احشام و چهارپایان]
در قسمتهائى از
آیات 136 تا 144 و رسوم و سنتهاى جاهلى را در باره گاو و گوسفند و شتر و
بز و قربانى و گوشت آن بیان كرده و در اصلاح عقائد انحرافى آنان در مورد
این حیوانات كوشیده است.
تلاش همیشگى قرآن در اصلاح <عقیده»
انسان بخصوص در مورد الوهیت و عبودیت، در این سوره روشن است و در همین
باره به مسائلى از قبیل توحید و نبوت و معاد و احتجاج با مشركین و برخى
وظائف شرعى پرداخته است.
این سوره 165 آیه دارد و جز 6 آیه، بقیه در
مكه و قبل از هجرت نازل شده است و بنا به نقلى آیات 20، 23، 91، 93، 114،
140، 151، 152، 153، از این سوره، مكى است. این سوره، پس از سوره « حجر»
نازل شده است.
7- اعراف [جائى است میان بهشت و جهنم]
در آیات 45
تا 48 از گروهى كه در قیامت، در اعراف خواهند بود یا مىكند و از خطابهاى
آنان با اهل بهشت، در رابطه با اعمال و پاداشها سخن مىگوید. بنا به
تفسیرى هم، این اصحاب اعراف، ممكن است ائمه باشند كه در حدیث است كه:
«
نحن الاعراف» - ما اعرافیم كه یاران خود را مىشناسیم و هر كس كه ما را
بشناسد و ما او را بشناسیم وارد بهشت مىشود.(تفسیر البرهان ج 2 ص 17.)
این
سوره، بیشتر روى سخن با مشركین دارد و نیز مؤمنین، و از سرنوشت انسانها در
طول تاریخ در رابطه با وفا به عهد خدائى و نیز فرجام كار انسان در آخرت، و
عذاب و پاداش و عرش و ساعت و قرآن و ... سخن مىگوید و از آیه 148 به بعد،
اشاره به رجعتى كه در قوم موسى بصورت گوساله پرستى پیدا شد مىكند.
خطاب « یا بنى آدم» چندین بار تكرار شده و لحن هشدار دهنده دارد. این سوره در مكه و قبل از هجرت نازل شده و 206 آیه دارد.
8- انفال [منابع و ثروتهاى عمومى در طبیعت]
در
نخستین آیه این سوره، حكم ثروتهاى عمومى و اینكه از آن كیست و چگونه و در
چه راهى مصرف مىشود، بیان شده است این سوره به نام « بدر» هم گفته شده
زیرا پس از هجرت به مدینه و وقوع جنگ بدر در ماه رمضان، این سوره در سال
دوم هجرى نازل شده است و متضمن مسائلى مربوط به جهاد و غنائم و انفال و
هجرت مىباشد و به تعبیر امام باقر و امام صادق، سوره انفال، بریدن دماغ
كفار است. كنایه از ضربههائى كه بر آنان وارده شده است.
نزول این
سوره پس از اولین حركت مسلحانه مسلمانان (جنگ بدر) درخور تامل و دقت است.
به جمعبندى نقاط قوت و ضعف و ارزیابى عمل مسلمین پرداخته و رهنمودهاى
متناسبى مىدهد.
این سوره 75 آیه دارد و نود و سومین سورهاى است كه نازل شده است.
9- توبه [بازگشت]
در آیه 2 سخن از این است كه اگر مشركین از راه كج و انحرافى خویش باز گردند و حق را بپذیرند به نفع آنهاست.
این
سوره، بخصوص در 40 آیه اول، اعلام جنگ با مشركین و منافقین و اولتیماتوم
با آنهاست و (آخرین حرف)ها را با آنها مىزند. و بخاطر همین لحن حاد، بدون
« بسم الله الرحمن الرحیم» شروع مىشود.
از آخرین سورههاى نازل شده
در سال هشتم هجرى و به روایتى در سال نهم در مدینه است و از نظر ترسیم خط
مشى حكومت اسلامى با قبایل و گروهها و جناحهاى مخالف و روش سیاسى اسلام،
در روابط و عملها، اهمیتخاصى دارد.
روحیه شهادت طلبى مسلمین و رسیدن
به « احدى الحسنیین» در آیه 52 مطرح شده است و در آیه 107 ماجراى مسجد
ضرار و توطئه منافقین بیان گردیده است.
نام دیگر این سوره « برائت» است. بنا به اعلان برائت و بیزارى نسبت به مشركین پیمان شكن. و به
همین
جهت هم در اول سوره بسم الله ... نیست زیرا بسم الله نشان امان و رافت است
و سوره برائت، بر داشتن امان است و در آن، شمشیر است.(از على علیه السلام.
به نقل مرحوم طبرسى.)
در این سوره، مفصلا درباره منافقین بحثشده است
و مشت آنان را در رابطه با مسائل مبارزاتى و اقتصادى باز كرده است و به
همین جهت نام دیگرش « فاضحه» یعنى رسوا كننده است. داراى 129 آیه است.
10- یونس [نام یكى از پیامبران]
در
این سوره كه 109 آیه دارد و در مكه نازل شده، علاوه بر یادى از یونس
پیامبر، مسائلى در مورد توحید و رسالت انبیاء و سرگذشت امتهاى گذشته بمیان
آمده است. كه قوت قلبى براى مسلمین است و عبرتى است براى مخالفان عنود و
سركش. به خصوص سرگذشت هلاكت بار فرعون و سپاه او و غرق شدنشان.
11- هود [نام یكى از پیامبران]
علاوه
بر یادى كه از هود - پیامبر قوم عاد - در آیات 50 تا 60 شده است، این سوره
مشتمل بر معارف الهى و احكام و عبادات، و آغاز و فرجام خلقت مىباشد و از
آیه 25 تا 45 سرگذشت مفصل نوح پیامبر و همچنین سرگذشت صالح و لوط و شعیب و
موسى نقل شده است.
این سوره 123 آیه دارد و در سال 9 بعثت در مكه
نازل شده است. پیامبر فرموده: سوره هود مرا پیر كرد. این بخاطر آیه 112
است كه خدا دستور به استقامت مىدهد.
12- یوسف [نام یكى از پیغمبران]
این
سوره كه 111 آیه دارد و در سال یازدهم بعثت در مكه، پس از سوره هود نازل
شده سرگذشت عبرت آموز یوسف، پسر یعقوب پیامبر را به تفصیل، بیان مىكند و
در آیات آخر، یادى مجدد از دعوت انبیاء و موضعگیرى مخالفان و پیروزى و
نصرت نهائى خداوند بعمل مىآید تا مؤمنین، به راه خویش دلگرمتر شوند. در
بعضى احادیث آمده كه چون در این سوره فتنهگرى زلیخا و غیر او آمده به
زنان یاد ندهید و بجاى آن سوره « نور» یادشان دهید كه سرشار از مواعظ و
احكام حجاب است. ( از على علیه السلام تفسیر البرهان
ج 2 ص 242.)
13- رعد [غرش آسمان و ابر]
در
آیات 12 و 13 سخنانى درباره رعد و برق و صاعقه، آمده و از این پدیدههاى
طبیعى به عنوان مظهرى از قدرت و رحمت خداوند یاد شده است. اینها هم در
مسیر كلى سوره كه از توحید و خلقت و بعثت و راه و بیراهه و ... بحثت
مىكند مىباشد.
از آیه 14 به بعد محور سخن، حالت پذیرى حق یا انكار
آن است و نتایجخوب حق پذیرى و پاى بندى به تعهدات در مقابل خداوند را
بیان مىكند و اینكه پیروزى نهائى از آن طرفداران دین خداست.
این سوره كه 43 آیه دارد در اواخر سال 6 هجرى در مدینه بعد از سوره محمد (ص) نازل شده است.
14- ابراهیم [نام یكى از انبیاء]
در
آیات 37 تا 42 این سوره، از دعوت و دعاى این بینانگذار توحید، ابراهیم
بتشكن یاد مىكند و در آیات دیگر، مطالبى از رسالت و توحید و توصیف آخرت
بیان شده است. در این سوره اشاره اى هم به سرگذشت اقوام بنى اسرائیل و
عاد و ثمود دارد و سرنوشتشوم تكذیب كنندگان را یادآورى مىكند. بعد از
سوره نوح، در مكه، قبل از هجرت نازل شده است، به استثناى بعضى آیات و 52
آیه دارد.
15- حجر [نام سرزمین قوم ثمود]
حجر، نام سرزمینى بین
مدینه و شام بود كه قوم ثمود آنجا مىزیستند و خداوند، حضرت « صالح» را
براى هدایت مردم آن فرستاد. در آیه 80 خداوند از تكذیب این قوم نسبت به
پیامبران و سر انجام شومشان كه دچار عذاب شدند یاد مىكند.
داستانهاى
تنذیرى و سرگذشت اقوام دیگر در رابطه با نبوت، از مطالب دیگر این سوره
است. در چند آیه هم از خلقت اولیه آدم و دشمنى ابلیس با انسان و
برنامههاى اغواگرانهاش بحث شده است.
پنجاه و چهارمین سورهاى است كه قبل از هجرت، در سال چهارم بعثت در مكه نازل شده و 99 آیه دارد.
16- نحل [زنبور عسل]
زنبور
عسل و خانه سازى آن در كوه و كوخ و تهیه عسل از میوهها و گلها و شفابخش
بودن عسل در آیه 68 و 69 این سوره بیان شده و الهام خدائى به زنبور در این
تدبیرها و نقشهها ذكر شده است.
نعمتهاى فراوان زمینى و آسمانى خدا
از قبیل دریا و كشتى، ماهیها، جواهرات دریائى، روشنائى ستارگان، باران، و
چهارپایان و همچنین از مسئله وحى، بعثت، قیامت، بطلان عقاید مشركین، كیفر
اقوام و ... از دیگر موضوعات این سوره است. به همین جهت نام دیگرش « نعم»
(نعمتها) است. در این سوره، همچنین به بعضى از عادات و رسوم جاهلى هم
اشاره و از آنها مذمتشده است.
این سوره در مكه بعد از سوره كهف (و قسمتى هم در مدینه) نازل شده و 128 آیه دارد.
17- اسراء [حركتشبانه]
آغاز
سوره اشاره به حركت و سیر شبانه پیامبر از مكه تا مسجد الاقصى به قدرت
الهى شده است. این حركت، مقدمه معراج بزرگ پیامبر به آسمانها بود و رمزى
از حركت صعودى انسان در مسیر تكامل. نام دیگر این سوره « سبحان» است.
سرگذشت
بنى اسرائیل و ضعف و قوت و پیروزى و شكست آنان، بعنوان مایه عبرتى براى
مسلمانان در این سوره بیان شده است. به همین علت، نام دیگر این سوره، «
بنى اسرائیل» است. در این سوره چند نكته اخلاقى ( اخلاق خانواده و
اجتماع) هم مطرح شده است. بهانهگیرىهاى مشركین در نپذیرفتن دعوت قرآن در
بخش پایانى سوره بیان گشته است.
سوره اسراء، 111 آیه دارد و در مكه در حدود سال 8 بعثت نازل شده است.
18- كهف [غار]
داستان
اصحاب كهف، آن غارنشینان یكتاپرستى كه از نظام شرك آلود « دقیانوس» به
غار پناهنده شدند و پس از 309 سال خواب در آن غار پس از تغییر نظام و زوال
دقیانوس، به شهر برگشتند. به آیات 9 تا 26 رجوع كنید. داستان ذوالقرنین و
مسافرت موسى با خضر، از فرازهاى مهم دیگر این سوره است و در هر سه داستان
شگفت این سوره، قدرت اعجازگر خدائى مشهود است. تباهى كار كافران و پاداش
بزرگ صالحان در بهشت، از مطالب پایانى این سوره است.
داراى 110 آیه
است و در مكه قبل از هجرت نازل شده است. در حدیث است: هر كه آیه آخر این
سوره را هنگام خواب بخواند در هر ساعتى كه بخواهد بیدار مىشود. و در
حدیثى دیگر آمده: هر كس هر شب جمعه این سوره را بخواند مرگش شهادت خواهد
بود و در قیامت، با شهدا برانگیخته خواهد شد. (تفسیر برهان ج 2 ص 455.)
19- مریم [مادر حضرت عیسى]
در
این سوره داستان مریم و ولادت عیسى(ع) و یادى از انبیاء دیگر و آیاتى
مربوط به دین و آخرت و توحید و شركت بیان شده است. گیرائى و جذبه این
سوره، حتى پادشاه مسیحى حبشه را هم تحت تاثیر قرار داد و وقتى كه جعفر بن
ابیطالب قسمتى از آن را خواند. در پایان سوره، باز هم اشارهاى شده به
نهایت امر متقین و مجرمین كه بهشت و جهنم است.
در مكه و قبل از هجرت و بعد از سوره فاطر نازل شده و داراى 98 آیه مىباشد.
20- طه [رمزى استخطاب به پیامبر اسلام]
در
این سوره، خطاب به پیامبر اكرم، داستان شگفت موسى و برخوردش را با فرعون و
جادوگران و شیوه انحرافى سامرى را درحركت ارتجاعى او در جامعه بسوى شرك و
نجات قوم بنى اسرائیل از چنگ نظام فرعونى را بیان كرده تا دلگرمى پیامبر و
آموزش مسلمین فراهم آید. در قسمت آخر سوره از فرمان سجده بر آدم و اغواى
ابلیس و هبوط و خروج آدم از بهشتیاد شده است.
از سورههاى مكى است و 135 آیه دارد. و به نام سوره « حكیم» هم یاد شده است و نام دیگرش هم سوره « كلیم» است.