معرفی
نانو تكنولوژی را میتوان بسط قوانین دانشهای موجود در ابعاد نانو یا حتی طرحریزی جدید دانشهای موجود با رویکردی نوین دانست.
مفاهیم بنیادین
یك نانومتر (nm) یك میلیاردیم متر است . برای آنكه تصوری از این ابعاد داشته باشید میتوانید فرض كنید 10 اتم هیدروژن پشت سر هم به خط شدهاند (لطفا نگران امكان فیزیكیی این فرض نباشید! ). طول این قطار هیدروژنی،1 نانومتر است. اگر تصوری از اندازهی اتم هیدروژن ندارید به این مثال توجه كنید:نسبت نانومتر به متر تقریبا مثل نسبت شعاع یك تیلهی كوچك است به شعاع كرهی زمین.
معرفی رشته
نانوتكنولوژی زمینهای از دانش كاربردی است كه مباحث متنوعی را پوشش میدهد وهدف اصلی آن كنترل ماده در ابعاد 1 تا 100 نانومتر ونیز ساخت ومهندسی وسیلههایی در این ابعاد است.
این دانش یك دانش میانرشتهای است كه از رشتههای متعدد و متنوعی مشتق شده است، رشتههایی نظیر فیزیك، مهندسی مواد، پلیمر، مهندسی برق، و مهندسی مكانیك. البته به فراخور نیاز از رشتههای دیگر نیز بهره میگیرد.
نانو تكنولوژی را میتوان بسط قوانین دانشهای موجود در ابعاد نانو یا حتا طرحریزی جدید دانشهای موجود با رویكردی نوین دانست. دو رویكرد اصلی در نانو تكنولوژی مورد توجه قرار میگیرد: رویكرد از بالا به پایین و رویكرد از پایین به بالا كه در اولی یك نانوشیء از موجودات بزرگتری بدون كنترل بر سطح اتمی تشكیل میشود در حالیكه در دومی مواد از تركیبات مولكولی كه خود را به طور شیمیایی خودآرایی میكنند تشكیل میشود.
پیشرفت علم و تكنولوژی وتولید ابزارهای دقیق سنجشی نظیر میكروسكپ نیروی اتمی(AFM) و میكروسكپ تونلزنیی پیمایشی(STM) به پژوهش ونوآوری در عرصهی نانو شتاب قابل ملاحظهای بخشید.
كمی تاریخچه...
نخستین جرقهی شكلگیریی نانوتكنولوژی به عنوان یك دانش فراگیر در نشست انجمن فیزیك امریكا در29 دسامبر1959 زده شد. جاییكه ریچارد فاینمن«Richard Feynman» (اطلاعات خود را مرور كنید! نام اورا قبلا جایی ندیدهاید؟) سخنرانی مشهور خود را باعنوان« در آن پایین فضای زیادی هست!» ایراد كرد. او در این سخنرانی فرآیندی را پیشبینی و توصیف كرد كه با پیگیریی آن انسان قادر به دستكاریی اتمها و مولكولهای منفرد است.
بااینوجود واژهی نانوتكنولوژی «Nano technology» نخستین بار توسط نوریو تانیگوچی «Norio Taniguchi» در سال 1974 میلادی به كار برده شد. او نانوتكنولوژی را چنین توصیف میكند: نانوتكنولوژی بهطور عمده شامل فرآیند تفكیك، تقویت، وتغییر شكل مواد به صورت تكاتم یا تكمولكول است.....
شش سال بعد یعنی در سال 1980 میلادی اریك دریكسلر«Eric Drexler» ایدهی زیربنایی این تعریف را مورد كاوش قرار داد. او اهمیت فناوری پدیدههای در ابعاد نانو را توسعه داد و در همین راستا كتاب «موتور آفرینش» را به رشتهی تحریر درآورد.
فناوری و دانش نانو در اوایل دههی 80 میلادی با تولد دانش خوشهای«cluster science» (شاخهای از فیزیك كه به ذرات كوچك چند اتمی میپردازد.) واختراع میكروسكوپ تونلزنیی پیمایشی (STM) با توانی بیش از پیش وارد مرحلهی جدیدی از حیات خود شد....
دورنمایی از ماده
بسیاری از ویژگیهای فیزیكیی ماده تحت تأثیر اندازهی سیستم است. یعنی بسیاری از این ویژگیها با كوچك شدن اندازهی سیستم تغییر میكند.
مكانیك آماری ونیز كوانتم مكانیك این تغییرات را پیشبینی و توصیف میكنند.
اثرهای كوانتمی با گذار از ابعاد متر به میكرومتر مشاهده نمیشوند. اما وقتی به ابعاد نانومتر برسیم قوانین حاكم بر رفتار سیستم كمابیش كوانتمی خواهدبود.
بهعلاوه شمار زیادی از ویژگیهای فیزیكی، مكانیكی، الكتریكی، نوری و...در مقایسه با همین ویژگیها در اندازههای ماكروسكپی(درشت مقیاس) تغییر خواهد كرد. ضمن آنكه در ابعاد نانو ویژگیهای خاص ذرات، دریچهای به سوی تعامل با زیستمواد (biomaterial) میگشاید.
همانطور كه در بالا اشاره شد مواد در ابعاد نانو نسبت به ابعاد ماكروسكپی ویژگیهای متفاوتی از خود به نمایش میگذارند. به عنوان نمونه:
مادهی كدر شفاف میشود(مس).
مادهی ساكن متحرك میشود(پلاتینیم).
جامد در دمای اتاق به مایع تبدیل میشود(طلا).
نارسانا ،رسانا میشود(سیلیكون). و...
بسیاری از ویژگیهای جذاب و فریبندهی نانو تكنولوژی از همین پدیدههای رویهای وكوانتمی منحصر به فردی ناشی میشود كه مواد در ابعاد نانو از خود به نمایش میگذارند.
نانو در پزشكی، شیمی و انرژی
- مواد نانو متخلخل نمونهای از موادی هستند كه درحالیكه از ملكولهای كوچك دارو ونگهداری میكنند، آنهای را به محل موردنظر كه از پیش تعیین شده، انتقال میدهند ... - روشهای كاتالیز و فیلتراسیون (تصفیه) شیمیایی دو مثال برجسته از زمینه هایی هستند كه نانوتكنولوژی همواره در آنهای موثر بوده است ... - نانوتكنولوژی بازده تبدیل انرژی را به كمك استفاده از نانوساختارهایی با پیوستاری از شكافهای انرژی، افزایش میدهد.
كاربردهای نانو در پزشكی
در پزشكی و زیستشناسی، ویژگیهای منحصر به فرد نانومواد به منظورهای مختلفی به كار گرفته میشوند. واژههایی نظیر نانوتكنولوژی زیستداروها، بیونانوتكنولوژی و نانوپزشكی برای توصیف این دانش تلفیقی بهكار میروند.
كارآیی ساختارها و مولكولهای زیستی هنگامی كه نانومواد به آنها اضافه میشوند،افزایش مییابد. مقیاس اندازهی نانومواد در حدود مقیاس ساختارها و مولكولهای زیستی است. بنابراین نانو مواد میتوانند برای كاربردها و تحقیقات زیستپزشكی هم در محیطهای طبیعی و هم در محیطهای مصنوعی بهكار گرفته شوند.
تركیب در زمینهی نانومواد و زیستشناسی به ایجاد و توسعهی ابزارهای تشخیصی، عاملهای همسنجی ابزارهای تحلیل، كاربردهای درمان فیزیكی و حاملهای تحویل دارو و ... منجر شده است..
تحویل دارو
كل مصرف دارو و نیز عوارض جانبی آن بهوسیلهی جایگزینی مناسب حامل فعال دارو صرفا در موضع درد و محل تمركز بیماری به طور قابل ملاحظهای كاهش مییابد. این دسترسی انتخابی به محل مورد نظر، هزینههای مادی و نیز رنجهای انسانی بسیاری را كاهش میدهد. مواد نانو متخلخل نمونهای از موادی هستند كه درحالیكه از ملكولهای كوچك دارو نگهداری میكنند، آنها را به محل موردنظر كه از پیش تعیین شده، انتقال میدهند.
روش دیگری برای كاهش مصرف دارو بهكارگیری سیستمهای الكترومكانیكی كوچك است.هدف از بكارگیری این سیستمها، آزاد كردن فعال داروهاست. مثلا از این روش برای درمان سرطان بهوسیلهی نانوذرات آهن یا پوستههای طلا استفادهمیشود.
مهندسی بافت
نانوتكنولوژی میتواند به بازتولید و نیز بازسازی بافتهای تخریب شده و معیوب كمك كند. این كار توسط «مهندسی بافت» انجام میشود. مهندسی بافت به زودی جایگزین درمانهای متعارف امروزی نظیر پیوند عضو، القاء مصنوعی و .. میشود.
بخشی از عملیات مهندسی بافت استفاده از نانومواد برای تكثیر سلولهای برانگیخته به روش مصنوعی است.
باید توجه كرد كه راهبردها و دستاوردهای مهندیسی بافت، باید در چارچوب موازین اخلاقی قرار داده شود. به همین منظور بحثهای گستردهای در سطح بینالمللی مطرح است و به تدریج قوانین متعددی در این زمینه به تصویب میرسد.
كاربردهای نانو در شیمی
روشهای كاتالیز و فیلتراسیون (تصفیه) شیمیایی دو مثال برجسته از زمینه هایی هستند كه نانوتكنولوژی همواره در آنهای موثر بوده است.
همانطور كه میدانیم تركیب مواد مختلف،فراوردههای جدیدی با ویژگیهای متفاوت شیمیایی ( و اگر بتوانیم فرآیند واكنش را به نوعی كنترل كنیم موادی با ویژگیهای متفاوت و مناسب )تولید میكند.
بنابراین به این معنا شیمی در حقیقت با دانش نانو ارتباطی نزدیك دارد.
به طور مختصر، شیمی نانومواد جدیدی تولید میكند. به یك معنی همهی تركیبات شیمیایی میتوانند توسط نانوتكنولوژی توضیح داده شوند.
كاتالیز
سودمندی استفاده از نانومواد به عنوان كاتالیزگرهای شیمیایی بهدلیل نسبت بزرگ سطح به حجم این مواد است. نانوذرات میتوانند در كاتالیز در سلولهای سوختی، مبدلهای كاتالیك و حتی ابزارهای كاتالیز نوری بهكار گرفته شوند.
فیلتراسیون (تصفیه)
نانوشیمی در فرآیند تصفیه فاضلابها، تصفیهی هوا، در دستگاههای ذخیرهسازی انرژی و ... نقش مهمی بازی میكند.
روشهای مكانیكی و شیمیایی میتوانند برای تكنیكهای تصفیه مورد استفاده قرار گیرند. یكی از این مراحل تصفیه استفاده از غشاهایی با سوراخهایی به اندازهی مناسب است، بهوسیلهی این روش مایع در میان غشا فشرده میشود. غشاهای نانومتخلخل برای تصفیهی مكانیكی میتوانند از نانولولهها تشكیل شوند و منافذی بسیار كوچك، حتی كوچكتر از 10 نانومتر داشته باشند.
اساسا نانو تصفیه برای تفكیك یونها و جداسازی سیالات بهكار گرفته میشود.
نانوذرات مغناطیسی روشی كارآمد و موثر برای زدودن آلایندههای فلزهای سنگین از فاضلابها به كمك استفاده از شگرد جداسازی مغناطیسی است.
استفاده از ذرات نانومغناطیس، بازده جذب آلایندهها را افزایش میدهد و نسبت به روشهای سنتی تصفیه، ارزانتر است.
كاربردهای نانو در انرژی
پیشرفتهترین طرحهای نانوتكنولوژی كه به نوعی به انرژی مربوطاند عبارتاند از:
ذخیرهسازیف تبدیل، تولید بهینه بوسیلهی كاهش آهنگ فرآیندها و مواد، صرفهجویی انرژی (به عنوان مثال به وسیلهی عایقسازی گرمایی بهتر) و منابع انرژی تجدیدپذیر پیشرفته.
كاهش مصرف انرژی
روشی عملی برای كاهش مصرف انرژی،عایقبندی بهتر سیستمهاست.
این كار با استفاده از سیستمهای كارآمدتر سوخت و روشنایی، استفاده از مواد سبكتر با استحكام بیشتر در صنعت حمل و نقل و ... قابل حصول است.
لامپهای متداول امروزی صرفا حدود 5 درصد انرژی الكتریكی را به نور تبدیل میكنند. دستاوردهای نانوتكنولوژی نظیر دیودهای گسیل نوری (LED) به كاهش شدید مصرف انرژی در وسایل روشنایی زا میانجامد.
افزایش كارآیی تولید انرژی
بهترین سلولهای خورشیدی امروزی لایههایی از چندین نیمهرسانای مختلف است كه روی هم قرار دارند و به این ترتیب نور با انرژیهای مختلف (بسامدهای مختلف) را جذب میكنند.
این سلولها ، صرفا از 40 درصد انرژی خورشیدی استفاده میكنند.
نانوتكنولوژی بازده تبدیل انرژی را به كمك استفاده از نانوساختارهایی با پیوستاری از شكافهای انرژی، افزایش میدهد.
میزان بازده موتور احتراق داخلی حدود 30 درصد تا 40 درصد در لحظه است.
نانوتكنولوژی میتواند این بازده را بهوسیلهی طراحی كاتالیزگرهای ویژهای با بیشینه سطح ممكن افزایش دهد.
استفاده از سیستمهای انرژی دوستدار محیط
سلولهای سوختی كه توان خود را از سوخت هیدروژن تامین میكنند نمونهای از چنین سیستمهایی هستند.
این سلولها بر مبنای استفاده از انرژیهای تجدیدپذیر تولید شدهاند (البته به طور ایدهآل).
نانوتكنولوژی میتواند در كاهش بیشتر آلایندههای تولید شده در موتورهای احتراق نقش موثری داشته باشد. این كار توسط فیلترهای نانومتخلخل، یا با پوشش كاتالیزوری روی دیوارههای سیلندر و یا با نانوذرات كاتالیزوری به عنوان ماده افزودنی به سوخت، انجام میشود.
باتریهای بازیافتی
به خاطر چگالی انرژی نسبتا پایین باتریها، زمان كاركرد آنهای محدود است. بنابراین آنها به تعویض یا شارژ مجدد نیاز دارند.
به كمك صنعت نانو میتوان باتریهایی با ظرفیت انرژی بالاتر یا باتریهایی قابل شارژ و یا حتی ابرخازنهایی با میزان شارژكنندگی بیشتر – كه از نانو مواد در آنها استفاده میشود – طراحی و تولید كرد.
كاربرد نانو در صنایع سنگین، فناوری اطلاعات و كالاهای مصرفی
- مواد سبكتر و با استحكام بیشتر كاربردهای وسیعی در سازههای حمل و نقل، هوانوردی و نیز در فضانوردی دارند. - در فناوری اطلاعات نوین، دستگاههای الكتریكی آنالوگ قدیمی به وسیلهی دستگاههای الكترونوری یا نوری جایگزین میشوند. زیرا این دستگاهها به ترتیب پهنای باند و ظرفیت بیشتری نسبت به دستگاههای قبلی دارند. - نانوتكنولوژی به سرعت بازار كالاهای مصرفی را با تولید محصولاتی با كاراییهای نوین تحت سلطهی خود در میآورد.
كاربرد نانو در صنایع سنگین
برخی كاربردهای قطعی و اجتنابناپذیر نانوتكنولوژی در صنایع سنگین است:
هوانوردی
مواد سبكتر و با استحكام بیشتر كاربردهای وسیعی در سازههای هوانوردی و نیز در فضانوردی دارند. زیرا در هر دو مورد وزن شاخص مهمی در فرآیندها و دستگاههای هوانوردی و فضانوردی است.
پالایشگاهها
با استفاده از كاربردهای نانوتكنولوژی محصولات پالایشگاهها (نظیر فولاد و آلومینیوم) با خلوص بیشتری تولید خواهند شد.
صنعت حمل و نقل
مواد سبكی كه در عین حال از استحكام خوبی هم برخوردار باشند، در صنعت حمل و نقل نیز بهكار گرفته میشوند. وسایلی كه از این مواد ساخته شده باشند، هم سرعت بیشتری دارند و هم از امنیت بیشتری برخوردارند.
سازههای ساختمانی
بتن یكی از مهمترین سازههای ساختمانی است كه هرچه مقاومت و نفوذپذیری آن بالاتر باشد، مرغوبتر است. با اضافه كردن نانوذرات ویژهای به سنگهای متخلخل بتن و پخش یكنواخت این ذرات میتوان بتنی با مقاومت بالا، نفوذپذیری كم و البته به طور قابلملاحظه ای سبك تولید كرد.
كاربردهای نانو در فناوری اطلاعات و ارتباطات
دستگاههای نیمهرسانای جدید
دستگاههایی كه ساختار آنها بر اسپینوترنیك مبتنی است نمونهای از بهكارگیری نانوتكنولوژی در صنعت ارتباطات و فناوری اطلاعات است. مقاومت ماده در برابر میدان خارجی كه از اسپین الكترونها ناشی میشود، مقاومت مغناطیسی نام دارد. این مقاومت میتواند به طور قابل ملاحظهای در اشیاء نانومقیاس تقویت شود. این مقاومت مغناطیسی كه به GMR موسوم است میزان چگالی ذخیرهای دادهها را در دیسك سخت افزایش میدهد.
نوع دیگری از مقاومت مغناطیسی، مقاومت مغناطیسی تونلزن (TMR) است و به دلیل وابستگی اسپین الكترونها به تونلزنی آن الكترون از لایههای فرومغناطیس مجاور اتفاق میافتد.
اثرات GMR و TMR هردو میتوانند در ساخت یك حافظهی اصلی غیر فرار برای كامپیوترها مورد استفادهی علمی قرار گیرند. چنین كاربردی در ساختار حافظه دسترسی تصادفی مغناطیسی (MRAM) دیده میشود.
در فناوری اطلاعات نوین، دستگاههای الكتریكی آنالوگ قدیمی به وسیلهی دستگاههای الكترونوری یا نوری جایگزین میشوند. زیرا این دستگاهها به ترتیب پهنای باند و ظرفیت بیشتری نسبت به دستگاههای قبلی دارند.
در این عرصه بلورهای فوتونیك و نقاط كوانتومی دو موضوعی هستند كه نتایج تحقیقات در بارهی آنها بسیار امیدبخش است.
بلورهای فوتونیك موادی هستند با یك متغییر تناوبی در شاخص انكساری با یك شبكه كه نصف طولموج نوری است كه مورد استفاده قرار میگیرد.
این بلورها شبیه نیمهرساناها عمل میكنند، با این تفاوت كه نیمهرساناها با الكترونها سروكار دارند ولی این بلورها با نور و فوتونها.
كامپیوترهای كوانتمی
تمام دستاوردهای جدید در زمینهی كامپیوتر از قوانین كوانتم برایكامپیوترهای كوانتمی جدید استفاده میكند. این كامپیوترها سبب كوتاه شدن زمان انجام الگوریتم میشوند.
كالاهای مصرفی
نانوتكنولوژی به سرعت بازار كالاهای مصرفی را با تولید محصولاتی با كاراییهای نوین تحت سلطهی خود در میآورد:
مواد غذایی
نانوتكنولوژی در زمینهی تولید، فناوری و بستهبندی محصولات غذایی مورد استفاده قرار میگیرد. فرآیند پوشش توسط نانوكامپوزیتها میتواند صنعت بستهبندی غذاها را دگرگون كند. این روش بدین ترتیب انجام میشود كه عوامل ضد میكروب به طور مستقیم در سطح لایهی پوشش قرار میگیرند. نانوكامپوزیتها میتوانند گذردهی گاز از میان فیلترهای مختلف را به فراخور شرایط و برحسب نیاز برای محصولات مختلف افزایش یا كاهش دهند. ضمنا میتوانند ویژگی های مكانیكی و مقاومت در برابر گرما را بهبود بخشند و نیز میزان عبور اكسیژن را كاهش دهند.
محصولات خانگی
برجستهترین كاربرد فناوری اطلاعات تولید شیشهها یا سرامیكهایی با سطوح خودتمیزكن (Self-Cleaning) است.
ذرات نانو سرامیك همواری و مقاومت گرمایی ابزارهای متداول خانگی را بهبود میبخشد.
نور
نانواپتیك امروزه میتواند دقت انواع اعمال جراحی بر روی چشم به كمك لیزر را افزایش دهد.
منسوجات
با استفاده از نانوالیاف لباسهای ضدآب، ضدلك و ضد چروك تولید میشود. چنین لباسهایی نیاز به شستشوی كمتری و نیز نسبت به لباسهای معمولی با آب با دمای كمتری شسته میشوند.