نفخ شکم عبارت است از باد کردگی شکم به سبب وجود گاز زیاد در مجراهای گوارشی (3). که یکی از مهمترین ناراحتیهای دستگاه گوارش میباشد (1). تجمع گازها در روده پدیده بینهایت ناخوشایند و اغلب دردناک است. حالت نفخ اغلب خود را به شکل اتساع شکم، درد شکمی، صدای غرغر شکم، آروغ زدن، بوی بدن دهان، سیری زودرس، تهوع و افزایش دفع گاز از مخرج نشان میدهد. در مورد افزایش دفع گاز از مخرج باید به خاطر داشت که در صورتیکه دفع گاز به بیشتر 25 مرتبه در روز برسد غیر طبیعی است (6). نفخ شکم میتواند به تمامی آسیبهای مجاری معده و روده مانند التهاب حاد معده، اختلالات کبد و لوزالمعده و همچنین به آسیبهای روده باریک به ویژه کولون منجر گردد (3).
در دستگاه گوارش گازهای مختلفی وجود دارد گازهای موجود در معده عبارتند از: اکسیژن (O2)، نیتروژن (N2 ) و دیاکسید کربن (CO2). همچنین در روده بزرگ گازهای ئیدروژن (H2)، متان (CH4) و دی اکسید کربن تولید میگردد. گازهای اکسیژن و نیتروژن موجود در معده از طریق بلع هوا وارد میگردن که در اثر آروغ زدن ممکن است خارج شود (7 و 6). گاز دیاکسید کربن نیز از اسید معده بوجود میآید (6).
گاز تولید شده توسط باکتریها در کولون یک رویداد طبیعی است (5). به عنوان مثال الیگو ساکاریدهای Raffinose و Stachyose جدا شده از لوبیا خیلی راحتتر تحت فرمانتاسیون (تخمیر) باکتریهای کولون قرار میگیرد و به دی اکسید کربن و ئیدروژن و متان تبدیل میشود (5 و2).
فلور باکتریال روده از پلی ساکاریدهای غیر قابل هضم مواد غذایی نظیر مواد غذایی گندم کامل و برخی از میوهها و سبزیجات میتواند به عنوان ماده اولیه برای تولید ئیدروژن استفاده نماید (1). دیاکسید کربن هم میتواند طی متابولیسم باکتریها بوجود آید یا حاصل از عمل بیکربنات با اسید کلریدریک و اسیدهای چرب باشند (1). متانول نیز در افراد نرمال توسط باکتریها بوجود میآید که به نظر میرسد یک خصیصه خانوادگی در اثر عوامل محیطی است (1).
افرادی که روده آنها مقدار زیادی متانول تولید می کنند و یا غذاهایی با فیبر زیاد مصرف مینمایند، مدفوعشان در آب شناور میماند. مدفوع شناور در بیماران دارای سندرم سوء جذب هم دیده میشود که به علت تولید دیاکسید کربن و ئیدروژن از غذاهای جذب نشده است (1). بنابراین کسانی که به علت گاز روده اتساع شکم و ناراحتنی دارند ممکن است اختلالاتی در زمینه حرکات روده یا سندرمهای سوء جذب داشته باشند که حتماً در موارد شدید بایستی برطرف شود (1).
به طور کلی یک روده نرمال روزانه 7 تا 10 لیتر گاز تولید میکند و بیشتر گازهای تولید شده در داخل خون جذب میشود و فقط 600 میلیلیتر از گازها بیرون رانده میشود (5). لازم به ذکر است که عمدهترین گازهای تولید شده نیتروژن است که حدود 90 درصد گازهای دفعی را تشکیل میدهد (6).
علل افزایش گازهای رودهای :
نفخ شکم علل متعددی دارد که در ذیل به بررسی برخی از اهم علتها میپردازیم:
اگر چه پدیده تخمیر باکتریایی و تولید گاز در روده یک پدیده نرمال است با این وجود اگر مقادیر بالایی از ئیدروژن و اکسیژن در رکتال در اثر افزایش تخمیر باکتریایی و سوء جذب از تخمیر یک ماده (مانند لاکتوز) بوجود میآید. نفخ شکم پیش میآید (5). اگر مسأله تولید گاز و تجمع آن در روده در اثر کمبود آنزیم برای گوارش ماده غذایی (مانند لاکتوز) باشد، در این صورت باید ماده غذایی از رژیم کاسته و یا به طور کلی حذف گردد (5).
نفخ شکم میتواند علت آئروفاژی (aerophagia) داشته باشد. (7و6و5و2 و1). در هنگام خوردن و آشامیدن مقداری هوا بلعیده میشود. بیشتر این گازها زمانیکه در معده تجمع مییابند. آروغ زده می شوند و فقط مقدار کمی از آنها در کولون ساخته میشوند (5). گازهای تولید شده در نتیجه آئروفاژی بیشتر از نیتروژن و اکسیژن تشکیل شدهاند که در رکتال متمرکز میشود (5و2).
پدیده آئروفاژی میتواند به وسیله آرام خوردن، جویدن با دهان بسته و خودداری کردن از نوشیدن توسط نی، صحبت کردن در حین غذا خوردن و جویدن آدامس، صمغ و یا تنباکو جلوگیری شود (7و5و2).
برخی از مواد غذایی بویژه میوهها وسبزیجات در بدن تولید گاز مینماید (5 و3). بدین ترتیب که باکتریها با عمل تخمیر خیلی سریع تولید گاز مینمایند (3). به طور کلی مواد غذایی را از نظر میزان تولید گاز به 3 دسته تقسیم مینمایند :
الف ) غذاهایی که ایجاد مقادیر زیادی گاز میکنند. شامل : شیر و فرآوردههای لبنی. حبوبات به ویژه انواع لوبیا و عدس و سبزیجاتی مثل انواع کلم – پیاز – پیازچه – ترب و تربچه – شغلم – فلفل سبز و قرمز – هویج – کرفس – میوههایی نظیر سیب، موز، انگور، کشمش، زردآلو و آلو، طالبی ، گرمک، خربزه قندک، هندوانه و آوکادو.
ب) غذاهایی که ایجاد مقادیر متوسط گاز میکنند شامل خمیری که در پخت شیرینی به کار میرود. سیبزمینی، بادمجان و آب کربنات.
ج) غذاهایی که ایجاد مقادیر معمولی گاز میکنند. شامل گوشت و ماهی، سبزیجاتی مثل خیار و کاهو و میوههای خشک (7 و 5). همانطور که ذکر گردید حبوبات از مواد غذایی هستند که تولید مقادیر زیادی گاز مینمایند. زیرا حبوبات حاوی قندی به نام Raffinose هستند که قابل هضم نبوده ولذا در روده میماند و در روده بزرگ تبدیل به اسیدهای چرب و گاز ئیدروژن میشود و در نتیجه برای بیمار ایجاد نفخ میکند (7).
یکی از راههای مناسب و مؤثر برای از بین بردن نفخ ناشی از حبوبات آن است که آنها را به مدت 24 ساعت قبل در آب خیسانده وبعد از 24 ساعت آب آن را دور ریخته و بعد از طبخ با غذاهای مختلف مصرف کرد. مطمئناً از این راه خاصیت نفخزایی حبوبات بسیار کمتر است.
علاوه بر عوامل فوقالذکر که در بروز نفخ مؤثرند در سالهای اخیر عفونتهای قارچی که باعث اسهال و نفخ میشود بسیار شایع شده است (4). شایعترین نوع این قارچها کاندیدا آلبیکانز است. این قارچ در روده باعث تولید گاز و الکل میشود و در نتیجه شخص دچار نفخ میشود. همچنین این قارچ همانند انسولین میتواند باعث کاهش قند خون شود، عطش و علاقه مفرط به مصرف مواد کربوئیدراتدار مانند شیرینی در شخص افزایش مییابد. در صورت ابتلای طولانی مدت به این قارچ، ممکن است شخص دچار افزایش وزن شود. در صورت بروز چنین مشکلی با تغییر برنامه غذایی میتوان بستر تغذیهای قارچ را از بین برد. بدین ترتیب قارچ با کمبود مواد غذایی روبرو میشود. اگر همزمان با این عمل از درمان دارویی ضد قارچی استفاده شود، قارچ میتواند برای پیدا کردن غذا از جدار روده وارد سایر اندامها و حتی دستگاه گوارش خون گردد و مشکلاتی را پدید آورد.
در تغییر برنامه غذایی باید به کیفیت، کمیت و نوع غذاها توجه کرد. همه غذاها باید در کمال تازگی و پاکیزگی تهیه شوند، به ویژه سبزیها را باید به خوبی شست تا از بروز عفونتهای مجدد جلوگیری شود.باید از مصرف کنسروها و غذاهای آماده و همچنین انواع سسها مانند کچاپ اجتناب کرد. این محصولات اغلب حاوی مقادیر زیادی شکر هستند. باید از مصرف هر چیز شیرینی صرفنظر کرد. به جز عسل باید از خوردن هر نوع ماده غذایی که حاوی شکر، قند طبیعی و آرد سفیدند مانند انواع میوههای خشک شده، کیک، شیرینی، شکلات و آب نبات، مارمالاد، برگهها (برگه آلو و برگه هلو) پلو و ماکارونی پرهیز شود. همچنین مصرف الکل، لیموناد، ماستهای میوهای، مخلوط شیر و میوه، آب میوه و میوههای خیلی شیرین مانند موز و سیب شیرین نیز ممنوع است. خوردن انواع میوههای ترش مثل :گریپفورت، سیب ترش و گلابی مجاز است. پس از پایان دوره درمان میتوان دیگر بار از انواع میوهها استفاده کرد.
در برنامه غذایی ضد قارچ میتوان انواع حبوبات و لبنیات غیر شیرین را گنجاند. مصرف روزانه ماست، دوغ، پیاز و تره فرنگی، ترب، سیر، ترب کوهی سودمند است. این مواد باعث حفاظت از رودههای میشود. برای مقابله با قارچ بهتر است پس از دوره درمان نیز از مصرف شکر خالص، آرد سفید و دیگر محصولاتی که حاوی این موادند، خودداری شود.
پایان