تبیان، دستیار زندگی

زمینه‏هاى پیدایش گناه‏

در «گناه شناسى» از موضوعات بسیار مهم، شناخت «زمینه‏هاى گناه» است؛ چنانكه گفته‏اند: قابلیت قابل، اصل مهم براى تهذیب نفوس است.
 باران كه در لطافت طبعش خلاف نیست‏
در باغ لاله روید و در شوره‏زار خس‏
 كسى كه مى‏خواهد گناه نكند حتماً باید به زمینه‏هاى گناه توجه كند، وقتى آنها را شناخت به پیشگیرى و درمان آنان بپردازد.
 كمبود ویتامین‏ها در بدن، انسان را آماده پذیرش میكرب‏ها مى‏كند و یا بیمارى‏ها را پرورش و گسترش مى‏دهد، پس باید این كمبودها جبران گردد تا زمینه پذیرش و همچنین زمینه پرورش بیمارى‏ها از بین برود. بنابراین باید «زمینه شناس و زمینه زدا» باشیم. مثلاً اگر در منزل چاه فاضلابى زمینه‏ساز انواع پشه‏ها مى‏باشد سمپاشى بیهوده است باید چاه را پر كرد.
 در بررسى زمینه‏هاى گناه مى‏توان امور بسیارى را نام برد كه هر یك با كمیت و كیفیت خاصى زمینه‏ساز هستند. اما در اینجا به چند موضوع مهمتر در این رابطه مى‏پردازیم مانند:
 1- زمینه‏هاى فرهنگى و تربیتى.
 2- زمینه‏هاى خانوادگى.
 3- زمینه‏هاى اقتصادى.
 4- زمینه‏هاى اجتماعى.
 5- زمینه‏هاى روانى.
 6- زمینه‏هاى سیاسى.

آژیر خطر 

از تعبیرات مختلف آیات و روایات، به شدت و ضعف خطرهاى گناه پى‏مى‏بریم. در قرآن نسبت به بعضى از گناهان تعبیر شده كه آن را انجام ندهید مانند:
 «و لا تاكلوها اسرافاً»(72)
 «از اموال آنها از روى اسراف نخورید»
 در بعضى از موارد تعبیر شده كه از آن دورى كنید؛
 «و اجتنبوا الطاغوت»(73)
 «و از طاغوت دورى كنید»
 و در بعضى موارد گفته شده نزدیك آن نشوید؛
 «وَ لاتَقرَبوا الفَواحِشَ ما ظَهَر مِنها وَ ما بَطن»(74)
 «به كارهاى زشت خواه آشكار و خواه پنهان نزدیك نشوید.»
 انجام ندادن با نزدیك نشدن نشانه‏ى دو نوع خطر است مثلاً درباره نفت مى‏گوییم: كبریت به آن نزنید!. ولى درباره‏ى بنزین مى‏گوییم: كبریت را نزدیك آن نبرید كه فاجعه مى‏آفریند!.
 گناه زنا و خوردن مال یتیم و ورود كفار به سنگر مسلمین (مسجدالحرام) شبیه بنزین است كه در قرآن با جمله «و لاتقربوا»(75) «نزدیك نشوید» و جمله «فلایقربوا المسجد الحرام»(76) «نباید مشركان نزدیك مسجدالحرام شوند» تعبیر شده است.
 این تعبیر همچون آژیر خطر، حاكى از آن است كه بعضى گناهان چنان وسوسه‏انگیز است كه نزدیك شدن به حریم آن ممكن است انسان را در پرتگاه خطرناك قرار دهد و نباید به عوامل زمینه ساز و سوق دهنده به سوى گناه نزدیك نشد مثلاً از محیط فاسد و آلوده كه لغزندگى شدیدى براى سقوط در دره‏ى گناه دارد باید دورى نمود.

گناهان كلیدى‏ 

همان گونه كه پیرى و ضعف، زمینه هجوم كسالت و بیمارى‏هاى گوناگون مى‏گردد، گاهى عیب و یا گناهى زمینه و كلید انواع گناهان مى‏شود. مثلاً:
 1- حسادت، انسان را به انواع گناهان مانند كارشكنى، تهمت، دروغ و سوء قصدها و...وادار مى‏كند. امام صادق علیه السلام فرمود:
 «ان الحَسَد یَاكُل الاِیمانَ كَما تَاكُلُ النّار الحَطَب»(68)
 «همانگونه كه آتش، هیزم را مى‏بلعد، حسادت ایمان را مى‏بلعد.»
 انسان حسود به هر تلاشى كه رقیب خود را بشكند، دست مى‏زند.
 2- بخل و حرص، بخل سبب ندادن زكات و خمس و ترك انفاق و مى‏شود، به علاوه مردم از بخیل ناراحتند و همین موجب بدگویى‏ها و سوء ظن‏ها مى‏گردد؛
 امیرمؤمنان على علیه السلام فرمود:
 «البُخلُ جامِع لِمساوِى العُیُوب وَ هُو زمام یقادُ بِه اِلى كلّ سوء»(69)
 «بخل، جامع و گرد آورنده همه‏ى بدى‏ها است، و افسارى است كه همه‏ى بدى‏ها را بسوى خود مى‏كشاند.»
 حرص نیز سبب گناهانى مانند: كم فروشى، احتكار، گران فروشى، رشوه خوارى، تملق و انواع بى تقوایى‏ها مى‏شود.
 3- دروغ، انسان با دروغ گناهان خود را توجیه مى‏كند و زیر پوشش توجیه‏هاى دروغین، صدها گناه دیگر بروز مى‏كند، امام حسن عسكرى علیه السلام فرمود:
 «جُعِلَت الخَبائِثُ كُلّها فى بَیتٍ و جُعِلَ مِفتاحُها الكذب»(70)
 «تمام زشتى‏ها در اتاقى قرار داده شده، و كلید آن، دروغ است»
 4- خشم و بداخلاقى، عیبى است كه سبب فحش، غیبت، دشمن تراشى و انواع زشتى‏ها مى‏شود، امام حسن عسكرى علیه السلام فرمود:
 «الغضب مفتاح كل شر»(71)
 «خشمِ (بى‏كنترل) كلید هر بدى است.»
 عیوب و گناهان دیگرى نیز وجود دارند كه زمینه‏ساز گناهان دیگر مى‏شوند، مانند: بدگمانى، حرام خوارى، شراب خورى، ستیزه‏جویى، ترس، تكبر و....كه براى رعایت اختصار از شرح بیشتر خوددارى شد.

مَثَل دانشمند غیر متعهّد در قرآن‏

در قرآن دانشمندان بى عمل به الاغ و سگ، تشبیه شده‏اند.
 در مورد بلعم باعورا دانشمند گنهكار مى‏خوانیم:
 «فَمَثله كَمَثل الكَلبِ اِن تَحمِل عَلَیه یَلهَث اَو تَترُكه یَلهَث»(59)
 «مثال او همانند سگ (هار) است كه اگر به او حمله كنى دهانش را باز و زبانش را از دهانش بیرون مى‏آورد، و اگر او را به حال خود واگذارى، باز همین كار را مى‏كند. (آنچنان تشنه‏ى دنیا است كه همیشه دهانش باز است).»
 و در آیه‏ى 5 سوره‏ى جمعه مى‏خوانیم:
 «مَثَل الَّذینَ حُمِّلُوا التّوراةِ ثمّ لم یَحمِلوها كَمَثل الحِمارِ یَحمل اَسفاراً»
 «مثال كسانى كه به دستورات تورات، تكلیف شدند، ولى حق آن را ادا ننمودند، همانند مثال الاغى است كه كتاب‏هایى با خود حمل كند (و از كتاب‏ها بهره‏اى نبرد جز سنگینى بار آن!).»
 در آیه‏ى 30 سوره‏ى احزاب مى‏خوانیم:
 «یا نِساءَ النّبى مَن یَاتِ مِنكُنّ بِفاحِشَة مُبیِّنَة یُضاعَف لَها العَذاب ضِعفَین»
 «اى همسران پیامبر هر كدام از شما گناه آشكارى مرتكب شود، عذاب او دو برابر است.»
 همسران پیامبر به خاطر اینكه در جامعه داراى موقعیت خاصى بودند گناه آنها كیفر مضاعف داشت.
 مراد از «گناه آشكار» آنها، شاید اشاره به اثر اجتماعى آن گناه باشد، كه به همین خاطر كیفرِ چند برابر دارند.
 بر همین اساس روایت شده شخصى به امام سجاد علیه السلام عرض كرد: «انكم اهلبیت مغفور له»
 «شما از خاندانى هستید كه مشمول آمرزش خداوند مى‏باشید.»
 آن حضرت با شنیدن این سخن خشمگین شد و در پاسخ فرمود:
 «آنگونه كه تو مى‏گویى نیست، ما در مورد نیكوكاران خود، دو پاداش و در مورد گنهكاران خود، دو كیفر قایل هستیم.»
 سپس آیه 30 و 31 احزاب را تلاوت فرمودند.(60)

گناه بزرگان از دیدگاه قرآن  

در آیه 44 تا 48 سوره حاقهّ مى‏خوانیم:
 «و لو تَقَوّلَ علینا بعض الاَقاویل. لاَخَذنا منِه بِالَیمین. ثمّ لَقطعنا مِنه الوَتین. فَما مِنكم مِن اَحد حاجِزین.»
 «و اگر او (پیامبر) سخن دروغ بر ما مى‏بست، ما او را با قدرت مى‏گرفتیم، سپس رگ قلبش (یعنى شاهرگش) را قطع مى‏كردیم، و احدى از شما نمى‏توانست مانع شود و از او حمایت كند.»
 در قرآن افراد بدعت‏گذار و تحریف‏گر بسیارى مطرح شده‏اند اما خدا درباره‏ى هیچكدام از آنها این گونه سخن نگفت كه: «رگ گردنت را مى‏زنیم» ولى به پیامبر صلى الله علیه وآله به خاطر عصمت و مقام علم و آگاهیش چنین مى‏فرماید، زیرا او شخص بزرگى است كه گناهش نیز بسیار بزرگ است.
 بنابراین آنان كه داراى شخصیت علمى و دینى هستند و انتسابشان به دستگاه دین بیشتر است، مسئولیت بیشترى دارند.

معیار شناخت گناهان كبیره از صغیره  

در اینكه معیار در شناخت گناهان كبیره از صغیره چیست، بین علما، گفتگو و اختلاف فراوان شده، كه در مجموع 5 معیار را بیان كرده‏اند:
 1- هر گناهى كه خداوند در قرآن، براى آن وعده عذاب داده باشد.
 2- هر گناهى كه شارع مقدس، براى آن حد تعیین كرده، مانند شرابخوارى یا زنا و دزدى و مانند آن كه تازیانه و كشتن و سنگسار از حدود آنها است و در قرآن به آن هشدار داده است.
 3- هر گناهى كه بیانگر بى اعتنایى به دین است.
 4- هر گناهى كه حرمت و بزرگ بودنش با دلیل قاطع ثابت شده است.
 5- هر گناهى كه در قرآن و سنّت، انجام دهنده آن، شدیداً تهدید شده است.(36)
 در مورد شماره گناهان كبیره، برخى آن را 7 عدد و برخى 10 و برخى 20 و بعضى 34 و بعضى 40 عدد و بیشتر، ذكر نموده‏اند. باید توجه داشت كه این تفاوت از آیات و روایات مختلف، اقتباس و جمع آورى شده و بخاطر آن است كه همه گناهان كبیره نیز یكسان نیستند.
 گناهان كبیره از دیدگاه امام خمینى قدس سره‏
 در كتاب تحریر الوسیله امام خمینى قدس سره در مورد معیار گناهان كبیره، چنین آمده است:
 1- گناهانى كه در مورد آنها در قرآن یا روایات اسلامى وعده‏ى آتش دوزخ، داده شده باشد.
 2- از طرف شرع، به شدت، از آن نهى شده است.
 3- دلیل، دلالت دارد كه آن گناه، بزرگتر از بعضى از گناهان كبیره است.
 4- عقل، حكم كند كه فلان گناه، گناه كبیره است.
 5- در ذهن مسلمینِ پاى‏بند به دستورات الهى، چنین تثبیت شده كه فلان گناه، از گناهان بزرگ است.
 6- از طرف پیامبر صلى الله علیه وآله یا امامان علیهم السلام در خصوص گناهى تصریح شده كه از گناهان كبیره است.
 سپس مى‏گویند: گناهان كبیره، بسیار است، بعضى از آنها عبارتند از:
 1- نا امیدى از رحمت خدا.
 2- ایمن شدن از مكر خدا.
 3- دروغ بستن به خدا یا رسول خدا صلى الله علیه وآله و یا اوصیاى پیامبرعلیهم السلام‏
 4- كشتن نا بجا.
 5- عقوق پدر ومادر.
 6- خوردن مال یتیم از روى ظلم.
 7- نسبت زنا به زن با عفت.
 8- فرار از جبهه جنگ با دشمن.
 9- قطع رحم.
 10- سحر و جادو.
 11- زنا.
 12- لواط.
 13- دزدى.
 14- سوگند دروغ.
 15- كتمان گواهى. (در آنجا كه گواهى دادن واجب است)
 16- گواهى به دروغ.
 17- پیمان شكنى.
 18- رفتار بر خلاف وصیّت.
 19- شرابخوارى.
 20- رباخوارى.
 21- خوردن مال حرام.
 22- قمار بازى.
 23- خوردن مردار و خون.
 24- خوردن گوشت خوك.
 25- خوردن گوشت حیوانى كه مطابق شرع ذبح نشده است.
 26- كم فروشى.
 27- تعرّب بعد از هجرت. یعنى انسان به جایى مهاجرت كند كه دینش را از دست مى‏دهد.
 28- كمك به ستمگر.
 29- تكیه بر ظالم.
 30- نگهدارى حقوق دیگران بدون عذر.
 31- دروغگویى.
 32- تكبر.
 33- اسراف و تبذیر.
 34- خیانت.
 35- غیبت.
 36- سخن چینى.
 37- سر گرمى به امور لهو.
 38- سبك شمردن فریضه حج.
 39- ترك نماز.
 40- ندادن زكات.
 41- اصرار بر گناهان صغیره.
 اما شرك به خدا و انكار آنچه را كه خداوند دستور داده، و دشمنى با اولیاى خدا، از بزرگترین گناهان كبیره مى‏باشد.(37)
 همانگونه كه بیان شد طبق فتواى امام خمینى قدس سره گناهان كبیره، بسیار است و آنچه در بالا ذكر شد قسمتى از آنها است، مثلاً توهین به كعبه و قرآن و پیامبر صلى الله علیه وآله و امامان علیهم السلام یا ناسزا گفتن به آنها و بدعت‏گذارى و.... از گناهان كبیره است.
 یك تقسیم بندى دیگر در مورد گناهان
 امام على علیه السلام در گفتارى فرمود:
 «ان الذنوب ثلاثة... فذنب مغفور و ذنب غیر مغفور و ذنب نرجو لصاحبه و نخاف علیه... »
 «گناهان بر سه گونه‏اند: گناه بخشودنى و گناه نابخشودنى و گناهى كه براى صاحبش، هم امید (بخشش) داریم و هم ترس از كیفر.»
 سپس فرمود: «اما گناهى كه بخشیده است، گناه بنده‏اى است كه خداوند او را در دنیا كیفر مى‏كند و در آخرت كیفر ندارد. در این صورت خداوند حكیم‏تر و بزرگوارتر از آنست كه بنده‏اش را دو بار كیفر كند.
 اما گناهى كه نابخشودنى است، حق الناس است یعنى ظلم بندگان نسبت به همدیگر كه بدون رضایت مظلوم بخشیده نمى‏شود.
 و اما نوع سوم، گناهى است كه خداوند آن را بر بنده‏اش پوشانده و توبه را نصیب او نموده است، و در نتیجه آن بنده هم از گناهش هراسان است و هم امید به آمرزش پروردگارش دارد، ما نیز درباره‏ى چنین بنده‏اى، هم امیدواریم و هم ترسان.(38)

تقسیم بندى گناهان در روایات 

روایات متعددى از ائمّه علیهم السلام به ما رسیده كه بیانگر تقسیم گناهان به كبیره و صغیره است، ودر كتاب اصول كافى یك باب تحت عنوان «باب الكبائر» به این موضوع اختصاص یافته كه داراى 24 حدیث است.
 در روایت اوّل و دوّم این باب، تصریح شده كه گناهان كبیره، گناهانى را گویند كه خداوند، دوزخ و آتش جهنم را بر آنها مقرر نموده است.(15)
 در بعضى از این روایات (روایت سوم و هشتم)، هفت گناه به عنوان گناه كبیره، و در برخى از روایات (روایت 24) نوزده گناه به عنوان گناهان كبیره، شمرده شده است.(16)
 گرچه هر گناه، چون مخالفت فرمان خداى بزرگ است، سنگین و بزرگ مى‏باشد، ولى این موضوع منافات ندارد كه بعضى از گناهان نسبت به خود و آثارى كه دارد، بزرگتر از برخى دیگر باشد، و به گناهان بزرگ و كوچك تقسیم گردد.
 گناهان كبیره در كلام امام صادق علیه السلام‏
 «عمروبن عبید» یكى از علماى اسلام، به حضور امام صادق علیه السلام آمد، سلام كرد و سپس این آیه را خواند:
 «الذینّ یجتنبون كبائر الاثم و الفواحش»(17)
 «نیكوكاران كسانى هستند كه از گناهان بزرگ، و زشتى‏پرهیز مى‏كنند.»
 سپس سكوت كرد و دنبال آیه را نخواند؛
 امام صادق علیه السلام به او فرمودند: «چرا سكوت كردى؟!»
 او گفت: «دوست دارم، گناهان كبیره را از كتاب خداوند بدانم.»
 آنگاه امام صادق علیه السلام گناهان كبیره‏اى را كه در قرآن آمده بیان نمودند:
 1- بزرگترین گناهان كبیره، شرك به خداست؛ قرآن مى‏فرماید:
 «وَ من یُشرك بِاللّه فَقد حَرّم اللّه عَلَیهِ الجنّة»(18)
 «كسیكه براى خدا، شریك قرار دهد، خداوند بهشت را بر او حرام مى‏كند.»
 2- ناامیدى از رحمت خدا؛
 «انّه لایَیأس مِن روحِ اللّه الاّ القَوم الكافِرون»(19)
 «هیچكس جز كافران از رحمت خدا، نومید نگردد.»
 3- ایمنى از مكر (عذاب و مهلت) خدا؛
 «فلا یامن من مكر اللهّ الاّ القوم الخاسرون»(20)
 «از مكر خداایمن نشود، مگر مردم زیانكار.»
 4- عقوق (و آزار) والدین؛ چنانكه قرآن از زبان عیسى علیه السلام مى‏فرماید:
 «و برّاً بِوالدَتى و لَم یَجعَلنى جَبّاراً شقیّاً»(21)
 «خدا دستور داده كه به مادرم نیكى كنم و مرا زورگوى تیره بخت قرار نداده است.»
 5- كشتن انسانِ بى‏گناه؛
 «و مَن یَقتُل مؤمِناً مُتعَمّداً فَجزاؤه جهَنّم خالِداً فیها و غَضبَ اللّه عَلیه وَ لَعنَه وَ اعدّ لَه عَذاباً عَظیماً»(22)
 «و هر كس فرد با ایمانى را از روى عمد، به قتل برساند مجازات او، دوزخ است كه جاودانه در آن مى‏ماند، و خداوند بر او غضب مى‏كند و از رحمتش دور مى‏سازد و عذاب عظیمى براى او آماده ساخته است.»
 6- نسبت نارواى زنا به زن پاكدامن؛
 «انّ الّذینَ یَرمُونَ الُمحصِناتِ الغافِلات المُؤمِنات لُعِنُوا فى الدّنیا و الاخرة وَ لَهم عَذاب عَظیم»(23)
 «كسانى كه زنان پاكدامن و بى خبر (از هر گونه آلودگى) و با ایمان را متهم مى‏سازند، در دنیا و آخرت، از رحمت الهى بدورند، و عذاب بزرگى در انتظارشان است.»
 7- خوردن مال یتیم؛
 «انّ الّذینَ یَأكلون اَموال الیَتامى‏ انماّ یاكلون فى بطونهم ناراً وسیصلون سعیراً»(24)
 «همانا كسانى كه اموال یتیمان را مى‏خورند، آنها در شكم‏هاى خود، آتش فرو مى‏برند و بزودى در آتش سوزان مى‏سوزند.»
 8- فرار از جبهه جهاد؛
 «وَ مَن یُولّهم یَومئذٍ دُبُره الاّ مُتِحرّفاً لِقتال او مُتحیّزاً الى فِئَة بآء بِغَضب مِن اللّه وَ مَأواه جَهنّم و بئس المصیر»(25)
 «و هر كس در آن هنگام (جنگ) به آنها پشت كند مگر در صورتى كه هدفش، كناره گیرى از میدان براى حمله مجدد و یا به قصد پیوستن به گروهى (از مجاهدان) بوده باشد (چنین كسى) گرفتار خشم پروردگار خواهد شد، و جایگاه او جهنم، و چه بد عاقبتى است.»
 9- ربا خوارى؛
 «اَلّذینَ یَاكُلونَ الرِّبا لایَقُومُون اِلاّ كَما یَقوم الّذى یَتخبَّطهُ الشّیطان مِن المسّ»(26)
 «كسانى كه ربا مى‏خورند، بر نمى‏خیزند مگر مانند كسى كه شیطان باتماس خود، او را همچون دیوانه، آشفته حال كرده است.»
 10- سحر و جادو؛
 «وَ لَقَد عَلمُوا لِمَن اشتَراهُ مالَه فِى الاخِرة مِن خلاق»(27)
 «قطعاً دانستند كه هر كس خریدار جادو شود، در آخرت، بى‏بهره خواهد بود.»
 11- زنا؛
 «وَ مَن یَفعَل ذلكَ یَلقَ اَثاماً یُضاعف لَه العَذاب یَومَ القیامَة وَ یَخلُد فیهِ مُهاناً»(28)
 «هر كس كه زنا كند، مجازاتش را خواهد دید، عذاب چنین كسى در قیامت، مضاعف گردد و با خوارى، همیشه در آن خواهد ماند.»
 12- سوگند دروغ براى گناه؛
 «اَلّذینَ یَشتَرونَ بِعَهدِ اللّه و ایمانِهم ثَمَناً قَلیلاً اُولئِك لا خلاقَ لَهم فِى الاخِرة»(29)
 «كسانى كه پیمان خود با خدا و سوگندهاى خود را به بهاى اندك مى‏فروشند، در آخرت، بى بهره‏اند.»
 13- خیانت در غنایم جنگى؛
 «وَ مَن یَغلُل یَاتِ بِما غَلّ یَوم القِیامَة»(30)
 «و هر كه در غنیمت جنگى، خیانت كند، روز قیامت با آنچه خیانت كرده بیاید.»
 14- نپرداختن زكات واجب؛
 «یَومَ یُحمى‏ عَلَیها فى نارِ جَهنَّم فَتُكوى‏ بِها جِباهُهُم و جُنوبهم و ظُهورهم»(31)
 «در آن روز (طلاها و نقره‏ها را)در آتش دوزخ داغ و سوزان كرده و با آن صورت‏ها و پهلوها و پشت‏هایشان را داغ مى‏گذارند.»
 15- گواهى به دروغ، كتمان؛
 «وَ مَن یَكتُمها فَاِنّه آثِم قَلبَه»(32)
 «و هر كس گواهى دادن را پنهان كند، قلبش گنهكار است.»
 16- شرابخوارى،
 «یا ایّها الَّذین آمَنوا اِنّما الخَمر و المَیسر و الاَنصابُ و الاَزلام رِجسٌ من عَمل الشَّیطان فَاجتَنبوه لعّلكم تُفلِحون»(33)
 «اى كسانى كه ایمان آورده‏اید، شراب و قمار و بت‏ها و تیرهاى قرعه پلیدند و از عمل شیطانند. پس از آنها دورى كنید باشد كه رستگار شوید.»
 17- ترك نماز یا واجبات دیگر بطور عمد، زیرا پیامبر صلى الله علیه وآله فرمود:
 «من ترك الصّلاة متعمّداً فقد بَرى من ذمّة اللّه و ذمّة رسول اللّه»
 «هر كس عمداً نماز را ترك كند از پیمان خدا و رسول خدا بیزارى جسته است.»
 18و19- پیمان شكنى و قطع رحم، چنانكه خداوند مى‏فرماید:
 «اُولئِك لَهمُ اللَعنَة وَ لَهم سُوء الدّار»(34)
 «براى آنانكه (پیمان را مى‏شكنند و قطع رحم مى‏كنند) لعنت و خانه بد در آخرت، است.»
 امام صادق علیه السلام به اینجا كه رسید، عمروبن عبید در حالى كه از شدت ناراحتى، شیون مى‏كشید از محضر آن حضرت خارج شد و مى‏گفت:
 «هلك من قال برأیه و نازعكم فى الفضل و العلم»
 «به هلاكت رسید آنكس كه به رأى، فتوا داد، و در فضل و علم با شما، ستیزكرد.»(35)