رفتارهای بازتابی
 | Click this bar to view the full image. |
بازتاب یا رفلکس، واکنشی است که انسان و یا حیوان بصورت غیر ارادی برای حفاظت از جسم خود انجام می دهد. مانند عقب کشیدن دست به هنگام نزدیک شدن به جسمی داغ.
بسیاری از این رفتارها واکنشهای نخاعی می باشند. به این معنی که اگر ارتباط مغز و نخاع قطع گردد، بازهم واکنش صورت می گیرد.
نمونۀ سادۀ این بازتابها، واکنش معروف وارد شدن ضربه به وتر زیر استخوان کشکک زانو است که به دنبال آن عضلۀ چهارسر منقبض می شود، نوع پیچیدۀ این رفتارها که مغز در شکل گیری آنها نقش مهمی ایفا می کند، تلاش برای فرار از بند و اسارت است.
رفتارهای بازتابی شامل هشت گروه اصلی می باشند که عبارتند از:
_ رفتارهای اجتماعی
_ رفتارهای تهاجمی
_ رفتارهای جنسی
_رفتارهای مادرانه
_رفتارهای مربوط به تغذیه
_ رفتارهای مراقبت از بدن
_رفتارهای بازی و حرکات بدنی
_ رفتارهای جستجو و کشف
رفتارهای اجتماعی
بسیاری از حیوانات اهلی و وحشی دارای اجتماعات پیچیده و قوی هستند. داشتن زندگس گروهی برای برخی از آنها راه اصلی زنده ماندن و حفظ بقا است.
حیوانات برای برقراری رابطه از حواس پنجگانۀ خود استفاده می کنند و بسیاری از آنها با اصوات مختلف باهم ارتباط برقرار می کنند. صداها ممکن است بصورت انفرادی و یا گروهی ادا شوند.
گاهی حیوانات از اصوات برای جلب توجه جنس مخالف یا ابراز نگرانی و ناراحی در هنگام مواجه شدن با محرکهای دردآور و یا احساس خطر استفاده می کنند. گروهی از حیوانات از قدرت بینایی خود بیشتر در برقراری ارتباط استفاده می کنند.
مهمترین انواع رفتارهای اجتماعی در حیوانات عبارتند از:
_ رفتارهای رده بندی
_ رفتارهای مخصوص قلمرو و محدوده
_ برقراری ارتباط با انسان
رفتارهای رده بندی
| Click this bar to view the full image. |
رفتارهای رده بندی برای مشخص شُدن جایگاه حیوانات در گروه به کار می رود.
برای شکل گیری این رفتار لازم است تا حیوانات یک گروه نسبت به هم در رده بندی غالب و مغلوبی قرار گیرند تا برخی از آنها بپذیرند که زیردست و مغلوب افراد دیگر گروه قرار دارند و باید از آنها پیروی کنند.
هنگامی که رده بندی به شکل پایداری برسد، باید دارای سه رکن اصلی زیر باشد:
1_ شناخته شدن افراد گروه
2_ مشخص شدن حیوان غالبی که در صدر گروه جای دارد.
3_ حافظه ای که هر حیوان به وسیلۀ آن گروه و جایگاه خود را بخاطر داشته باشد.
رفتارهای مخصوص قلمرو و محدوده
| Click this bar to view the full image. |
قلمرو حیوانات به دو فرم مشخص می شوند. یکی حدود و حریم محل زندگی است. این محدوده ممکن است داخل یک آپارتمان، فضای باغ، یک مزرعه یا بخشی از یک کوهستان باشد. گروههای مختلف حیوانات در محدوده مشخص زندگی می کنند و حراست از این حریم بزرگ به عهدۀ کل افراد گروه است. گاهی به ئلیل تداخل این حریم با خریم گروه دیگر جنگ و نزاع پیش می آید. گاهی این قلمرو در دوره های خاصی از زندگی حیوانات ( دورۀ تولید مثل) یا فصلهای بخصوصی از سال اهمیت پیدا می کند و بعد از آن ارزش خود را از دست می دهد.
| Click this bar to view the full image. |
بسیاری از ماهیان، پرندگان و پستانداران، منطقۀ خاصی را برای زندگی خود انتخاب کرده و از محدودۀ آن دفاع می کنند. پستانداران حوزۀ زندگی خود را با ترشحات مختلف بودار بدن، نشانه گذاری می کنند. به عنوان مثال سگ از ادرار خود برای علامت گذاریاستفاده می کند و آهو با کمک ترشحات غدد اشکی این کار را انجام می دهد.قلمرو میمونهای عالی به شکل مجموعه های یک همسره یا چند همسره است ولی میمونها، پست قلمروی مشخصی ندارند. پرندگان با آواز خواندن قلمرو خود را مشخص می کنند.
| Click this bar to view the full image. |
به طور کلی انواع قلمرو را می توان به این صورت نام برد: قلمرو مربوط به غذا و شکار، قلمرو جفتگیری، لانه سازی، پناهگاه زمستانی یا خوابگاه که نقشی در تولید مثل ندارد.یکی دیگر از ویژگی جانوران، مهاجرت است که اغلب به طور منظم و برنامه ریزی شده انجام می شود. مهاجرت یکی از پدیده های شگفت انگیز جامعۀ حیوانی است. طبیعی است که بعد از مهاجرت قلمرو نیز تغییر می کند و حدود آن عوض می شود.به اعتقاد برخی از رفتارشناسان حیوانی، برسی واقعی رفتارهای حیوانی فقط در شرایط طبیعی ممکن است و شرایط آزمایشگاهی تا حد زیادی در این مورد فاقد ارزش علمی می باشد. موجود زنده را نمی توان و نباید در حکم توده ای فرض کرد که مفعولانه منتظر تحریکات است. بلکه او فعالانه به دنبال محرکهای مختلف می گردد. نمود این رفتار را می توان در سگهای شکاری دید که به طور دائم حتی در شرایطی غیر از شکار در حال جستجو هستند. سگها به دلیل میل خاصی که در دفاع از قلمروی خود دارند برای نگهبانی مورد استفاده قرار می گیرند. این میل حتی بعد از عمل جراحی که برای برطرف کردن بیماریهای مربوط به رفتارهای تهاجمی انجام می شود و در آنها حیوان عقیم می شود بازهم ادامه پیدا می کند.
| Click this bar to view the full image. |
نوع دوم حریم زندگی، حریم کوچک و خصوصی زندگی حیوان است. این حوزه در دل حریم بزرگتر که در بالا از آن صحبت شد جای می گیرد. این حوزه برای برخی از حیوانات مثل سگها دارای اهمیت خاصی است. ممکن است حدود آن یک قالیچه، لانه، یا فضای بسته و تاریکی در گوشۀ آغل باشد.اینجا محلی است که حیوان در آن می نشیند و بلند می شود، بدن خود را کش می دهد و در یک کلام در آن زندگی می کند. حیوان به مراتب حساسیت بیشتری نسبت به این حریم خصوصی دارد. این حریم برای کسانی که به طور خصوصی با این حیوان زندگی می کنند قابل دسترسی است.حیوانات از نظر رفتار با یکدیگر در سه گروه طبقه بندی می شوند. این طبقه بندی در فرم طبیعی یا در گله هایی که چندین حیوان در آن زندگی می کنند قابل مشاهده است که شامل:گروه آلفا، گروه اومگا و گروه بتا می باشد.
گروه آلفا:
حیواناتی در این گروه قرار دارند که به بقیه حیوانات حمله می کنند و رفتاری تهاجمی و پرخاشگرانه دارند. آنها هنگام غذا خوردن مانع دیگران می شوند و تا وقتی خودشان غذا نخورده اند به دیگران اجازۀ غذا خوردن نمی دهند. آنها قبل از سایرین جفتگیری می کنند و در هر گزوه به مانند رهبر و رئیس عمل می کنند و بهترین لانه و مکان استراحت در اختیارشان قرار دارد و معمولا هدایت گروه و حفاظت از آن را نیز بر عهده دارند. سر گروهی را الزاما بزرگترین و یا چاقترین حیوان برعهده ندارد و گاهی ممکن است حیوان آلفا نر و یا ماده باشند. مهمترین عامل برای قرار داشتن در این رده، قدرت بیشتر می باشد.
| Click this bar to view the full image. |
گروه بتا:
اعضای این گروه مابین گروه آلفا و اومگا قرار دارند. آنها به حیواناتی که در گروه اومگا هستند حمله می کنند ولی خود در معرض حملۀ حیوانات گروه آلفا قرار دارند. اکثر حیوانات گله این گروه را تشکیل می دهند.
| Click this bar to view the full image. |
گروه اومگا:
این گروه در پایین ترین طبقۀ هر گله قرار دارند. این حیوانات دیرتر از بقیه موفق به دریافت غذا و یا آمیزش می شوند. معمولا حیوانات ماده از جفتگیری با نرهای گروه اومگا خودداری می کنند.
تزریق هرمونهای نرینه باعث صعود گروههای بتا و اومگا می شوند و برعکس، تزریق هورمونهای ماده به حیوانات نر، گروه آلفا و بتا را به گروه اومگا بدل می کند. رقابت و غلبه بر یکدیگر رفتاری است که به طور دائمی در افراد گله مشاهده می شود و رده بندی گروهی را دستخوش تغییر می کند.
ادامه دارد...
برقراری ارتباط با انسان
| Click this bar to view the full image. |
انسانها نیز جزئی از طبیعت هستند. درست است که بشر به واسطۀ شعور و آگاهی خود به تحولاتی عظیم دست پیدا کرده است اما ارتباط او با حیوانات و طبیعت برای حفظ حیات و بقاء این موجود ضروری می باشد.حیوانات به دلایل مختلف با انسانها ارتباط برقرار می کنند. برخی از آنها همانند سگ آنقدر احتماعی هستند که انسان را جزو خانوادۀ خود به حساب می آورند. گاهی این ارتباط آنقدر از سن پایین شروع می شود که حیوان در شرایطی کاملا بسته در کنار بشر بزرگ می شود که ممکن است انسانها را هم گونه خود فرض کند و این موضوع می تواند آنقدر جدی باشد که اگر صاحب سگ را ترک کند حیوان از غذا خوردن سرباز زند و خود را تا حد مرگ برساند.بره هایی که از سن 4 تا 6 روزگی از مادر جدا می شوند، آنقدر به فردی که از آنها نگهداری و تغذیه می کند وابسته می شوند که تمام روز خود را در کنار شخص می گذرانند و حتی در کنارش می بخوابند.
| Click this bar to view the full image. |
گاهی روابط انسان با برخی از حیوانات به صورت رهبر و پیرو در می آید. اینجا زمانی است که دارندۀ حیوان باید بسیار مراقب باشد. او باید به هنگام زندگی در کنار حیواناتی که دارای رده بندی گروهی هستند، همواره در صدر قرار گیرد و حیوان باید بداند که در مرتبۀ پایینتری جای دارد. در غیر این صورت صاحب در برخورد و نگهداری از حیوان، با مشکلات و اختلالات رفتاری فراوانی روبرو خواهد شد.افرادی که اطلاعات کاملی در زمینۀ نگهداری از حیوانات ندارند باید قبل از خرید حیوان با دامپزشک مشورت کنند تا ایشان فرد را از خصوصیات اخلاقی و غریزی حیوانی که قصد نگهداریش را دارند آگاه سازند.
| Click this bar to view the full image. |
افراد باید نحوۀ برخورد مناسب با هر حیوان را بیاموزند. ممکن است در مورد برخی از حیوانات مانند گاو و گوسفند این رابطه چندان احساسی نباشد و انگیزه های اقتصادی بر آن سایه افکند ولی در مورد حیوانات خانگی و یا اسبها، رابطۀ انسان با حیوان برای هر دو طرف دارای اهمیت فراوان می گردد.
رفتارهای تهاجمی
این رفتارها جزو زندگی طبیعی حیوانات و لازمۀ بقای آنها است. این رفتارها ابزار حراست از جان حیوان در مقابل عوامل مهاجم و خطرات، دفاع از حریم و محدودۀ زندگی، منبع غذا یا جفت هستند.
برخی حیوانات اصولا رفتاری تهاجمی دارند و گروهی دیگر فقط در مواقع خاص ممکن است چنین رفتاری را از خود نشان دهند. بر این اساس، رفتارهای تهاجمی به دو گروه تعرضی و دفاعی تقسیم می شوند.
بسیاری از این رفتارها در مواردی مشاهده می شوند که حیوان و انسان در مقابل هم قرار می گیرند. این مقابله ممکن است، خواست انسان برای مهار یا شکار حیوان، رقابت، تداخل قلمروها یا در برخی مواقع انجام عملیات درمانی می باشد. حیوانات برای تهاجم از ابزارهای مختلفی استفاده می کنند. شاخ زدن، لکدپرانی، گاز گرفتن، کله زدن و پنجه کشیدن از صورتهای مختلف رفتارهای تهاجمی می باشد.
بررسی های مختلف، رابطۀ واضحی بین هرمونهای آندروژن و رفتارهای تهاجمی را نشان داده اند. حتی تزریق تستسترون به موشهای ماده باعث شدت گرفتن رفتارهای خشن در آنها می شود.
در حیوانات ماده بعد از اواریوهیسترکومی غلظت آندروژنهای بدن بالا می رود و همین امر احتمال بروز رفتارهای تهاجمی را در آنها بیشتر می کند. حتی تزریق تستوسترون به موشهای مادۀ عقیم شده نیز دارای چنین تاثیری است.
رفتارهای جنسی
رفتارهای جنسی در هر دو موجود نر و ماده وجود دارد. جفتگیری در حیوانات به قصد تولید مثل انجام می شود و عملی است که سبب حفظ نسل حیوان می شود. به همین دلیل عمل جفتگیری فقط در زمانی صورت می گیرد که به بارداری و آبستنی منجر شود و در غیر این زمان حیوان ماده ابدا اجازۀ جفتگیری به حیوان نر نمی دهد.
رفتارهای ماده نسبت به نرها در زمانهای غیر از فحلی یا حرارت جنسی، نی تواند بسیار تهاجمی باشد و اگر حیوان نر سعی کند از حد و حدود خود قدم جلوبگذارد با واکنش های بسیار تندی مواجه خواهد شد.گاهی رفتارهای جنسی حتی در زمان آمادگی حیوان ماده برای جفتگیری به حدی تند و خشن است که ممکن است منجر به کشته شدن حیوان نر گردد. چنین رفتاری را می توان در همسترها مشاهده کرد. به همین دلیل در زمان جفتگیری، برای زنده نگه داشتن حیوان نر یک لوله درون قفس قرار می دهند تا همستر نر بتواند به داخل آن پناه ببرد و از گزند حیوان ماده در امان باشد.
رفتارهای جنسی به عوامل مختلفی بستگی دارد که مهمترین آنها عبارتند از:
_فعالیت غدد جنسی
_سطح هرمونهای مختلف
_ سابقۀ ارتباط جنسی
_ عوامل محیطی و روانی (علاقه مهدی به جفت)
جنسیت هر موجود در لحظۀ لقاح تخمک و اسپرم مشخص می شود و نقشۀ کروموزومی جنین مشخص می کند که سلولهای تناسلی جنین باید به تخمدان یا بیضه بدل شوند. قابلیت های رفتاری و بدنی هر دو جنس در همۀ پستانداران وجود دارد. بررسی حیوانات آزمایشگاهی نشان داده اند که معمولا گرایش مغز و به طبع آن رفتار به سوی کیفیت جنس ماده است مگر اینکه تحت تاثیر آندورژنها قرار بگیرد و به رفتارهای جنس نر بدل شود.
هرمونهای تخمدانی نقش مهمی در پذیرش حیوان نر دارند. در برخی گونه ها مثل گربه و خوک رفتار دورۀ استروس فقط به استروژن وابسته است
اما در برخی از حیوانات مانند سگ و گوسفند، پروژسترون نیز در شکل گیری رفتارهای جنسی نقش دارد. برای بوجود آمدن رفتارهای جنسی طبیعی، لازم است تا سطح هرمونهای جنسی به مقدار خاصی افزایش یابند. اگر سطح هرمون از مقدار لازم بالاتر برود باعث افزایش میل جنسی و یا پذیرش جنس مخالف نمی شود. بنابراین کاربرد هرمونها در درمان اختلالات رفتاری جنسی فقط زمانی معنی پیدا می کند که کمبودی در ترشح هرمونها وجود داشته باشد.ارتباط حیوان با همنوعان خود نیز نقش مهمی در بوجود آمدن رفتارهای مناسب جنسی ایجاد می کند. هنگامی که حیوان در سن کم از مادر و همنوعان خود جدا می شود و در کنار انسان زندگی می کند دچار ناهنجاری های رفتاری بخصوص در مورد روابط جنسی می شود.
در موارد بسیاری دیده شده است که حتی اگر حیوان میل به نزدیکی داشته باشد در زمان جفتگیری نمی داند باید چه کاری انجام دهد و ممکن است نتواند جفتگیری کند.عامل دیگری که باعث اختلالات رفتاری جنسی در حیوانات می شود، وجود تجربیات ناخوشایند از ارتباط با جنس مخالف است. این تجربیات می تواند رفتارهای تهاجمی از سوی جنس مخالف، انجام حمل و نقل یا مراقبت نامناسب برای جفتگیری از سوی صاحب و یا بروز جراحت های مختلف در بدن و بخصوص ناحیۀ تناسلی به هنگام جفتگیری باشد. جذابیت جفت رکن اصلی در رفتارهای جنسی است. جذابیت، یک کیفیت روانی است. حیوان باید از جفتی که در سر راه او قرار گرفته خوشش بیاید. بارها دیده شده است که تمام شرایط برای جفتگیری آماده است اما نزدیکی صورت نمی گیرد، چون دو حیوان همدیگر را نمی پسندند.عوامل محیطی مانند سرما، وجود انسانها و تماشای جفتگیری حیوان، زمین لغزان یا خیلی نرم موانع مهمی برای جفتگیری می باشند.
علاوه براین اصولا نرها به جابجا شدن حساستر هستند و بهتر است همیشه حیوان ماده را برای جفتگیری به محیط نر برده شود. همچنین فصلهای سال با تاثیر روی سیستم اعصاب مرکزی و غده های درون ریز بر فعالیت جنسی اثر گذار هستند.
رفتارهای مادرانه
رفتارهای مادرانه در حیوانات تحت تاثیر ارث، تجربه و عوامل هرمونی قرار دارد. در اکثر مواقع مادر با فرزند خود رابطه ای صمیمانه برقرار می کند. در عین حال برخی از حیوانات نسبت به بچه های خود رفتاری توامبا بی مهری دارند و ممکن است حتی به آنها حمله کنند. اینموضوع در اسب و گوسفند به مراتب بیشتر از گاو و بز دیده می شود. برای نوزاد مدت زمانی بیشتری لازم است تا با مادر ارتباط برقرار کند و او را بشناسد.
توله خوک، سگ و گربه نه تنها با مادر بلکه با سایر توله ها نیز ارتباط برقرار می کنند.مادر برای زایمان و محافظت توله، لانه سازی انجام می دهد. این رفتار در خوکها به طور خیلی جدی و در گربه و سگها با شدت کمتری انجام می شود. دوران شیردهی به عملکرد هرمونها و غدد درون ریز، تعداد فرزندان، نحوۀ تغذیۀ مادر و مدیریت گله بستگی دارد.
| Click this bar to view the full image. |
رفتارهای مادرانه ماهیتی ناگهانی دارد. به عبارتی حیوانات تا قبل از زایمان به بازی، تغذیه و رفتارهای عادی خود مشغول است و به ناگاه بعد از تولد فرزندان به مراقبت از آنها و اعمال مادرانه مشغول می شود. رفتارهای پرخاشگرانۀ مادری هم امری موقتی بوده و به تدریج فروکش می کند.
رفتارهای مادرانه امری ذاتی است. به علاوه عوامل ژنتیکی و هرمونها عمده ترین نقش رادر شکل گیری رفتارهای مادرانه دارند
. به عنوان مثال در زمان زایش گوسفندان مقدار استروژن افزایش می یابد و مقدار پروژسترون کاهش پیدا می کند.
در میشهایی که در مرحلۀ آنستروس قرار دارند با تجویز داخل مهبلی پروژسترون می توان رفتارهای مادرانه را بوجود آورد. این نکته اهمیت هر دو عامل عصبی و هرمونی را نشان می دهد. جالب است که با همین روش می توان بره های غریبه را به کنار میش آورد، بدون اینکه رفتارهای تهاجمی در حیوان بروز کند.
| Click this bar to view the full image. |
یکی از محرکهای مهم برای رفتار مادرانه، بوی ترشحات مایع آمنیوتیک است. در چند آزمایش مجزا وقتی توله سگها را بلافاصله بعد از تولد از مادر جدا کردند، بدن آنها را شستشو دادند و بعد از سه ساعت به کنار مادر برگرداندند، تقریبا همۀ آنها توسط مادران پس زده شدند. اما وقتی دوباره بدن همین توله ها را با مایع آمنیوتیک خارج شده از رحم مادر آغشته کردند، ماده سگها آنها را پذیرفتند. وقتی توله ها با سزارین بدنیا می آیند مادر به بوی ترشحات آمنیوتیک دسترسی ندارد.
این نکته می تواند از علتهای پس زدن فرزندان بدنبال سزارین باشد.یادگیری نقش مهمی در شکل گیری رفتارهای مادرانه دارد. در پریماتهای عالی که در شرایط آزمایشگاهی و به طور مصنوعی تربیت شده اند، رفتارهای کادرانه بسیار ضعیف است و برعکس، برخی از نژادها رفتارهای قوی مادرانه از خود نشان می دهند. مثلا رفتارهای مادرانه در گاوهای گوشتی قویتر از گاوهای شیری است.
| Click this bar to view the full image. |
گروهی از رفتارهای مادرانه اکتسابی می باشد و مادر آنها را در زایمان اول خود فرا می گیرد و در زایش های بعدی بهتر به وظایف مادرانۀ خود عمل می کنند. معمولا اگر حیوان فرزند خود را از دست داده باشد، در زایمان بعدی مراقبت بیشتری از نوزادان به عمل می آورد. درصد پس زدن نوزادان در زایمان اول به مراتب بیشتر از زایمانهای بعدی است. زندگی حیوان در کنار انسان می تواند رفتارهای مادرانه را تغییر دهد یا اساسا اجازۀ بروز آنها را ندهد، چون گاهی اوقات نوزاد بعد از تولد تماسی با مادر ندارد و یا قاهی زمان از شیر گرفته شدن نوزاد به مراتب زودتر از زمان طبیعی است. در مورد برخی حیوانات اهلی مانند گاوهایی که در گاوداری های صنعتی نگهداری می شوند، ممکن است گوساله اصلا از شیر مادر تغذیه نشود.
| Click this bar to view the full image. |
ارث میز جزو عوامل مهم در رفتارهای مادرانه می باشد. وجود ژنهای خاص برای رفتارهای مادرانه در موشها به اثبات رسیده است. موتاسیون در این ژنها باعث توقف عملکرد گیرنده های پرولاکتین و از دست رفتن بخش عمده ای از رفتارهای مادرانه و میل به خوردن جفت می شود. عملی که یک رفتار عادی بعد از زایمان در موش می باشد.
رفتارهای اجتماعی سگها و گربه ها باعث می شود
که در برخی مواقع یک سگ و یا گربه نسبت به بچه های حیوان همنوع خود حالت دفاعی و حمایت داشته باشد و در صورت نزدیک شدن یک فرد غریبه به آنها، از خود به شدت واکنش نشان دهد.
| Click this bar to view the full image. |
هرمون اکسی توسین نقش مهمی در شکل گیری رفتارهای مادرانه دارد که از قسمتی از غدۀ هیپوفیز به نام هیپوفیزپسین ترشح می شود. این قسمت از هیپوفیز مانند مخزنی برای ذخیرۀ اکسی توسین و ADH تولید شده در هیپوتالاموس عمل می کند. ADH روی کلیه ها اثر می کند و بازجذب آب را افزایش می دهد. با کمک این هورمون بدن در مواقع کم آبی با غلیظ کردن ادرار از هدر رفتن آب جلوگیری به عمل می آورد.
عبور نوزاد از مجرای زایمان و تحریک واژن و گردن رحم، نرونهای پیامهای عصبی را به نخاع و هیپوتالاموس منتقل کرده و باعث آزاد شدن اکسی توسین از هیپوفیز پسین می شود.
اکسی توسین بعد از انتشار در جریان خون به چند شکل در بدن اثر می کند:
1_ بوجود آوردن رفتارهای مادرانه.
2_ اثر بر روی پستانها و تسهیل خروج شیر.
3_ تحریک عضلات رحم و کمک به زایمان.
4_ طی 24 ساعت اول تولد، با آزاد کردن مونوآمین های مختلف، پیاز بویایی را تحریک و برای شناخت نوزادان و بوی آنها به مادر کمک می کند.
