انواع مختلف سرطان به حالات متفاوتی رفتار میكنند. به عنوان مثال سرطان ریه و سرطان پستان، بیماری‌های متفاوتی هستند و با سرعت‌های متفاوت رشد میكنند. در نتیجه درمان‌های متفاوتی هم برای هركدام صورت می‌گیرد.
بسیاری از سرطانها بر اساس اندام یا نوع سلولی كه از آن منشاء می‌گیرند، نامگذاری می‌شوند. برای مثال سرطانی كه از ریه منشاء می‌گیرد، سرطان ریه نامیده می‌شود یا سرطانی را كه از سلول‌های ملانوسیت پوستی منشاء می‌گیرد، ملانوما می‌نامند.
هنگامی كه سرطان پخش می‌شود، متاستاز می‌دهد. سلول‌های سرطانی اغلب در گره‌های لنفاوی نزدیك یا ناحیه‌ای یافت می‌شوند. وقتی سرطان از مكان اصلی خود به نقطه دیگری از بدن متاستاز می‌دهد، تومور جدید همان خصوصیات مشابه سلول‌های غیرطبیعی و همان نام تومور اولیه را خواهد داشت. برای مثال اگر سرطان ریه به مغز متاستاز دهد، سلول‌های سرطانی در مغز، همان سلول‌های سرطان ریه هستند و بیماری نیز نام سرطان متاستاتیك ریوی نامیده می‌شود.
به طور كلی سرطانهای شایع در مردان، شامل پروستات، روده بزرگ، ریه و در زنان، شامل پستان، روده بزرگ، رحم و تخمدان هستند.
علل احتمالی سرطان و راه‌های پیشگیری
هر چه بیشتر درباره علل ایجاد سرطان آگاهی داشته باشیم، بهتر می‌توانیم راه‌های پیشگیری از آن را پیدا كنیم. دانشمندان در آزمایشگاه‌ها به جستجوی علل احتمالی ایجاد سرطان مشغول هستند و تلاش میكنند تا بفهمند هنگامی كه سلول‌ها سرطانی می‌شوند، چه چیزی در آنها به وقوع می‌پیوندد. محققان همچنین الگوهای سرطان را در جمعیت‌های مختلف مطالعه میكنند تا عواملی (riskfactors) را كه احتمال ابتلا به سرطان را افزایش می‌دهند، كشف كنند. همچنین در جستجوی عوامل حفاظت‌كننده‌ای هستند كه خطر ابتلا به سرطان را كاهش
می‌دهند.
حتی پزشكان به ندرت قادرند توضیح دهند كه چرا برخی افراد به سرطان مبتلا می‌شوند و عده‌ای دیگر نمی‌شوند. واضح است كه سرطان از طریق صدمه جسمی مانند ضربه شدید یا كوفتگی ایجاد نمی‌شود. اگرچه آلوده شدن با برخی ویروس‌های خاص می‌تواند خطر ابتلا به برخی انواع سرطان را افزایش دهد، اما سرطان مسری نیست و هیچ‌كس سرطان را از شخص دیگر نمی‌گیرد.
در واقع سرطان طی زمان ایجاد می‌شود و ناشی از تركیب عوامل مربوط به شیوه زندگی، وراثت و محیط است. برخی عوامل كه احتمال پیدایش سرطان را در یك فرد افزایش می‌دهند، شناسایی شده‌اند. بسیاری از انواع سرطانها به دلیل مصرف تنباكو و برخی خوراكی‌ها و نوشیدنی‌ها، قرار گرفتن در معرض اشعه فرابنفش خورشید و تا حدی كمتر، قرار گرفتن در معرض مواد ایجادكننده سرطان (كارسینوژن‌ها) در محیط زندگی و محل كار به وجود می‌آیند كه البته برخی افراد نسبت به دیگران به این عوامل حساس‌تر هستند.
با این همه، اكثر افرادی كه مبتلا به سرطان می‌شوند هیچ‌یك از عوامل شناخته شده را ندارند و همچنین بسیاری از افرادی كه عوامل خطرزا را با خود دارند، به سرطان مبتلا نمی‌شوند.
خوشبختانه از برخی عوامل ایجادكننده سرطان میتوان پیشگیری كرد، هرچند برخی دیگر مانند عوامل وراثتی غیرقابل پیشگیری هستند. در هر حال بهتر است كه از وجود آنها مطلع بود، چراكه میتوان با آگاهی از عوامل خطر و همچنین مشورت با پزشك درباره معاینات پزشكی از برخی عوامل خطرزای شناخته شده پیشگیری كرد. به طور كلی برخی عوامل خطرزا وجود دارند كه احتمال پیدایش سرطان را افزایش می‌دهند.
به عنوان مثال كشیدن تنباكو، جویدن و در معرض دود آن قرار داشتن، سبب‌ساز حدود یك‌سوم مرگ‌های ناشی از سرطان در هر سال است. در افراد سیگاری، خطر ابتلا به سرطان ریه با تعداد سیگاری كه در روز كشیده‌اند، تعداد سال‌هایی كه سیگار كشیده‌اند، نوع سیگار و این‌كه به چه شدت دود آن را استنشاق كرده‌اند، افزایش می‌یابد. در كسانی كه روزانه یك بسته سیگار استعمال میكنند، ریسك ابتلا به سرطان ریه حدود 10 برابر افراد غیرسیگاری است. سیگاری‌ها همچنین در معرض پیدایش انواع دیگر سرطانها نسبت به افراد غیرسیگاری هستند (مانند سرطان دهان، حنجره، مری، پانكراس، مثانه، كلیه و گردن رحم). سیگار كشیدن همچنین می‌تواند احتمال پیدایش سرطانهای معده، كبد، پروستات، كولون و ركتوم را افزایش دهد. خبر خوب این كه خطر سرطان بلافاصله پس از این‌كه شخص سیگار را ترك كند شروع به كاهش می‌نماید و خطر بتدریج هر ساله پس از ترك كردن رو به كاهش می‌رود.
هر‌چه بیشتر درباره علل ایجاد سرطان آگاهی داشته باشیم، بهتر می‌توانیم راه‌های پیشگیری از آن را پیدا كنیم
مطالعات نشان می‌دهند مواجهه با دود سیگار در محیط ـ كه دود غیرمستقیم (passive smoking) نامیده می‌شود ـ نیز خطر سرطان ریه را در افراد غیرسیگاری افزایش می‌دهد.
تغذیه به عنوان عاملی دیگر در بروز انواع سرطان است. به همین دلیل هم محققان در پی یافتن این واقعیت هستند كه چگونه عوامل تغذیه‌ای در پیدایش سرطان نقش ایفا میكنند. برخی شواهد، از ارتباط غذای پرچرب و سرطانهای بخصوصی مانند سرطانهای كولون، رحم و پروستات حكایت دارند. همچنین چاق بودن بیش از حد در میان زنان مسن‌تر ممكن است با سرطان پستان در ارتباط باشد. از سوی دیگر، برخی مطالعات بیانگر آن است كه غذاهای حاوی فیبر و مواد تغذیه‌ای خاص، می‌توانند در برابر برخی انواع سرطان نقش حفاظتی داشته باشند.
مردم می‌توانند خطر ابتلا به سرطان را با انتخاب غذاهای سالم كاهش دهند. تغذیه متعادل عبارت است از مقادیر فراوان غذاهای غنی از فیبر، ویتامین‌ها، مواد معدنی و كم‌چرب. این به معنای خوردن مقادیر فراوان میوه، سبزی و غلات در روز و مصرف كمتر تخم‌مرغ، گوشت پرچربی و لبنیات دارای چربی فراوان (مانند شیر كامل، كره و اغلب پنیرها)، سس سالاد، مارگارین و روغن سرخ كردنی است.
بسیاری از دانشمندان معتقدند انتخاب ماده غذایی سالم بسیار مفیدتر از مصرف انواع مكمل‌های ویتامینی و مواد معدنی است.
در این میان تابش اشعه فرابنفش هم یكی دیگر از عوامل افزایش‌دهنده خطر ابتلا به سرطان است. تابش این اشعه موجب پیر شدن زودرس پوست و آسیب پوستی است كه می‌تواند منجر به سرطان پوست شود. برای كاهش خطر ابتلا به سرطان پوست كه با تابش اشعه فرابنفش ایجاد می‌شود، بهتر است از مواجهه با خورشید در میانه روز (10 صبح تا 3 بعدازظهر) اجتناب كرد.
روش ساده دیگر آن است كه وقتی سایه شما از خود شما كوچك‌تر است، از ایستادن مقابل خورشید پرهیز كنید.
استفاده از كلاه لبه پهن، عینك‌های آفتابی جذب‌كننده اشعه فرابنفش، شلوار و لباس‌های آستین بلند هم جنبه حفاظتی دارند.
الكلی‌ها احتمال فزاینده پیدایش سرطانهای دهان، گلو، مری، حنجره و كبد را افزایش می‌دهند. برخی بررسی‌ها بیانگر آن است كه حتی نوشیدن متوسط یا كم الكل ممكن است، احتمال ابتلا به سرطان پستان را افزایش دهد.
پرتو یونیزان را هم باید یكی دیگر از عوامل تشدید احتمال بروز سرطان دانست. سلول‌ها ممكن است تحت تاثیر اشعه ایكس یا مواد رادیواكتیو آسیب ببینند. در دوزهای زیاد، اشعه‌های یونیزان می‌توانند موجب سرطان یا دیگر بیماری‌ها شوند. تحقیق درباره بازماندگان بمباران اتمی در ژاپن نشان می‌دهد پرتو یونیزان، خطر پیدایش لوكمی و سرطانهای پستان، تیروئید، ریه، معده و سایر اندام‌ها را افزایش می‌دهد.
قبل از دهه 1950 میلادی، اشعه ایكس به منظور درمان بیماری‌های غیرسرطانی (مانند تیموس و لوزه بزرگ شده، كچلی سر و آكنه) در كودكان و جوانان به كار می‌رفت. افرادی كه پرتودرمانی به سر و گردن دریافت كرده‌اند خطر بیش از حد متوسط پیدایش سرطان تیروئید در آنها طی سال‌های بعد وجود دارد. به همین علت بیمارانی كه سابقه چنین درمان‌هایی دارند، باید موضوع را با پزشك خود در میان بگذارند.
در این میان ،پرتودرمانی كه بیماران برای درمان سرطان دریافت میكنند نیز می‌تواند به سلول‌های طبیعی آنها آسیب برساند. به همین دلیل بیماران باید درباره خطر پیدایش سرطان ثانویه پس از پرتودرمانی با پزشك خود مشورت كنند، البته خطر پیدایش سرطان ثانویه بستگی به سن بیمار در زمان درمان و همچنین بخشی از بدن كه مورد درمان قرار گرفته دارد.
در این میان اشعه ایكس كه در راهكارهای تشخیصی كاربرد دارد، افراد را در معرض سطوح كمتری از پرتوتابی (نسبت به اشعه ایكس‌درمانی) قرار می‌دهد و البته منفعت‌های چنین اقداماتی بیش از مضرات آنهاست، با وجود این مواجهه مكرر می‌تواند مضر باشد، بنابراین بهتر است درباره لزوم انجام عكسبرداری و استفاده از پوشش برای محافظت دیگر نقاط بدن به پزشك مشورت شود.
از طرفی قرار گرفتن در معرض مواد شیمیایی خاص، فلزات یا حشره‌كش‌ها می‌تواند خطر سرطان را افزایش دهد. آزبست، نیكل، كادمیوم، اورانیوم، رادون، وینیل كلراید و بنزن مثال‌های شناخته شده‌ای از مواد سرطان‌زا هستند. این مواد می‌توانند به تنهایی یا همراه سایر مواد سرطان‌زا مانند كشیدن سیگار خطر ابتلا به سرطان را افزایش دهند. این به آن معناست كه استنشاق آزبست می‌تواند سبب مزوتلیوما شود و در افرادی كه با آزبست سر و كار دارند و سیگاری هم هستند، احتمال بروز این عارضه افزایش می‌یابد.
از دیگر عوامل پیدایش سرطان میتوان به جایگزین كردن هورمون‌ها در زنان یائسه و دی‌اتیل استیل بسترول (DES) كه فرم صناعی استروژن است، اشاره كرد. مادران بارداری كه طی دوران بارداری از DES استفاده كرده‌اند، دخترانشان در معرض خطر پیدایش سرطان رحم و واژن هستند. برخی سرطانها مانند ملانوم، پستان، تخمدان، پروستات و كولون در برخی خانواده‌ها بیشتر از جمعیت عادی روی می‌دهند.
نشانه‌های سرطان
سرطان نشانه‌های متنوعی را در فرد ایجاد می‌كند كه برخی از آنها عبارتند از ضخیم شدن یا به وجود آمدن توده در پستان یا هر جای دیگر از بدن، تغییر واضح در یك زگیل یا خال، زخمی كه بهبود نمی‌یابد، سرفه آزاردهنده یا خشونت صدا، تغییرات در عادات روده‌ای یا ادراری، سوءهاضمه یا مشكل در بلع، تغییرات غیر قابل توجیه در وزن و در نهایت خونریزی یا ترشح نامعمول. البته ایجاد این نشانه‌ها یا سایر علائم و نشانه‌ها، همیشه نشانه پیدایش سرطان نیست. ممكن است این علائم، نشانه عفونت‌ها، تومورهای خوش‌خیم یا مسائل دیگر باشند. فراموش نكنید كه سرطان در مراحل ابتدایی درد ایجاد نمیكند.
اگر نشانه‌هایی وجود داشته باشد كه احتمال وجود سرطان را برانگیزاند، پزشك باید درباره سابقه خانوادگی بیمار و این‌كه در خانواده یا نزدیكان وی سابقه سرطان وجود داشته و همچنین درباره تماس با مواد شیمیایی و آلاینده‌ها و شغل فرد پرسش كند و همچنین فرد را مورد معاینه فیزیكی قرار دهد تا علائم احتمالی سرطان (مثلا وجود توده در پستان، گره‌های لنفاوی برجسته، زردی، توده شكمی و...) را پیدا كند. علاوه بر این، پزشك بر حسب شرح حال و معاینه فیزیكی می‌تواند تشخیص افتراقی‌ها را در نظر گرفته با توجه به آنها آزمایش‌ها و تست‌های آزمایشگاهی لازم را درخواست كند.
در پی ردپایی از سرطان
آزمایش خون و ادرار می‌تواند اطلاعات ارزشمندی را درباره سلامتی یك فرد به پزشك ارائه كند. در برخی موارد، آزمایش‌های مخصوصی به كار می‌رود تا میزان مواد معینی را به نام نشانگرهای تومور در خون، ادرار و بافت‌های مشخصی اندازه‌گیری كند. سطح نشانگرهای تومور در صورت وجود برخی انواع سرطان ممكن است غیرطبیعی باشد. البته تست‌های آزمایشگاهی به‌تنهایی برای تشخیص سرطان كافی نیست.
از طرفی تصاویر مناطق مختلف داخل بدن به پزشك كمك میكنند تا تشخیص دهد توموری وجود دارد یا خیر. تصویربرداری به كمك اشعه ایكس می‌تواند به شیوههای مختلف از جمله تصویربرداری ساده و انواع سی‌تی‌اسكن صورت پذیرد. در عكس ساده ضایعات توده‌ای احتمالی دیده می‌شود و در سی‌تی اسكن میتوان حدود و جزئیات بیشتری را از این ضایعات و همچنین گرفتاری غدد لنفاوی اطراف و متاستازها به ارگان‌های دیگر را تعیین كرد. سی‌تی اسكن در مرحله بعدی برخی از انواع سرطان كاربرد دارد. براساس یافته‌های موجود در سی‌تی اسكن مبنی بر درگیری غدد لنفاوی ناحیه‌ای و متاستازها، پیش آگهی سرطان را نیز میتوان تعیین كرد.
در اسكن رادیونوكلئویید، بیمار یك ماده حاجب را می‌بلعد یا ماده حاجب به او تزریق می‌شود. سپس یك اسكنر سطوح رادیواكتیویته را در ارگان‌های مختلف اندازه‌گیری می‌كند و آن را روی یك فیلم یا كاغذ به تصویر می‌كشد. پزشك می‌تواند قسمت‌های غیرعادی را با بررسی میزان رادیواكتیویته در ارگان‌ها مشخص كند. فرد مورد آزمایش ماده رادیواكتیو را بلافاصله پس از انجام تست دفع می‌كند.
سونوگرافی نیز با به كارگیری امواج صوتی با فركانس بالا می‌تواند تصاویری را از درون بدن افراد در اختیار قرار دهد و به عنوان مثال در تشخیص توده‌های توپر از كیست‌ها در پستان واقع شود.
روش ام‌آر‌آی نیز همانند سی‌تی اسكن جزئیات بهتری از تصاویر درون بدن ارائه می‌كند و در مقایسه با سی تی اسكن، بافت نرم را بهتر نشان می‌دهد.
در مراحل بعدی انجام بیوپسی برای تشخیص قطعی وجود نئوپلاسم و سرطان الزامی است. بافت مورد نظر را میتوان به چند طریق از جمله اندوسكوپی، بیوپسی سوزنی یا توسط جراحی برداشت.
به وسیله آندوسكوپی، پزشك می‌تواند از وقایع داخل بدن مطلع شود و امكان تصویربرداری و برداشت مستقیم بافت‌های مورد نظر و فرستادن آنها برای بررسی سلولی و بافت‌شناسی موجود است.
استفاده از بیوپسی سوزنی گاه مانند ندول‌های تیروئیدی یا آسپیراسیون از طریق پوست در موارد احتمال وجود سرطانهای پانكراس تحت هدایت سی تی اسكن یا سونوگرافی كاربرد دارد و تشخیص به گرفتن نمونه مناسب بستگی دارد.
علاوه بر مشاهده الگوی رشد یك تومور در میكروسكوپ نوری، درجه آتیپی سلولی، تهاجمی بودن و خصوصیات مورفولوژیك در تشخیص‌های افتراقی كمك‌كننده است. همچنین تهیه بافت كافی و مناسب برای یافتن ناهنجاری‌های ژنتیك و بروز الگوهای پروتئین ـ كه ممكن است اطلاعاتی درباره پیش آگهی یا پاسخ به درمان فراهم آورد ـ ضروری است. مثلا تشخیص ایمونولوژیك پروتئین‌ها در بافت تازه یخ‌زده موثرتر از بافت تثبیت‌شده با فرمالین است.
بیماران اغلب نگران این موضوع هستند كه بیوپسی منجر به پخش شدن بیماری گردد. البته این اتفاق به ندرت پیش می‌آید. گاه نیز حاشیه‌ای از بافت سالم اطراف برداشته می‌شود كه به منظور كاهش احتمال گسترش سلول‌های سرطانی به بافت‌های سالم صورت می‌گیرد.
در نهایت وقتی تشخیص سرطان مسجل شد، پزشك تمایل دارد از مرحله و میزان گسترش بیماری آگاه شود. طبقه‌بندی اقدامی است به این منظور كه آیا سرطان گسترش یافته و اگر چنین است به كدام قسمت‌های بدن نفوذ یافته است. اقدامات درمانی بستگی به نتیجه طبقه‌بندی دارند. پزشك با آزمایش‌ها و بررسی‌های مختلف می‌تواند سرطان را مرحله‌بندی كند. مثلا در صورتی كه احتمال دهد سرطان به شكم گسترش یافته است، می‌تواند لاپاراتومی انجام دهد یا از طریق سی‌تی‌اسكن مكان‌های احتمالی گسترش سرطان را ارزیابی كند.
در این میان، پیش‌آگهی همان پیشگویی دوره و نتایج بیماری در آینده است كه احتمال و درصد بهبود از بیماری را نشان می‌دهد. پیش‌آگهی یك فرد مبتلا به سرطان به عوامل متعددی از جمله نوع سرطان، مرحله و درجه آن (یعنی این‌كه چه مقدار سلول‌های سرطانی با سلول‌های طبیعی تشابه دارند و با چه سرعتی سلول‌ها رشد و گسترش می‌یابند) بستگی دارد. عوامل موثر دیگر در پیش‌آگهی عبارتند از سن بیمار، وضعیت سلامت عمومی بیمار و چگونگی پاسخ بیمار به درمان. از آنجا كه این عوامل دائما در حال تغییر هستند، پیش‌آگهی بیمار نیز در حال نوسان است.
دكتر رضا ملایری
فوق تخصص مدیكال انكولوژی
