سردرد، شكایتی شایع در میان اغلب مردم است، به طوری كه بیش از 90 درصد افراد در طول عمر خود، این عارضه را تجربه كردهاند. البته اكثر سردردها مدت كوتاهی طول میكشند و علل بروز اغلب آنها نیز مشخص است. به همین علت هم معمولا باعث نگرانی نمیشوند، اما بروز سردردهایی با علل نامشخص میتواند باعث نگرانی و اضطراب در افراد شود. جالب این است كه بدانیم سردردها انواع مختلف دارند و بنابراین پزشكان آنها را به گروههای مختلف طبقهبندی كردهاند.
سردردها ممكن است به علل گوناگونی رخ دهند. خوشبختانه در اكثر موارد، علت ایجاد سردردها، موارد بدی چون وجود تومور یا سكته مغزی نیستند، بلكه آنها را میتوان تحت عنوان «سردردهای خوشخیم عودكننده» طبقهبندی كرد. این سردردها سه چهارم سردردهای رایج را شامل میشوند و پزشكان هر روزه با آنها مواجه هستند.
تشخیص این سردردهای شایع نسبتا راحت است، اما این تشخیص، بستگی به شرح حالی دارد كه بیمار از وضعیت سردرد خود میدهد.
استرس، فشار و خستگی چشمی، مصرف بیش از حد داروها، سینوزیت، فشارخون و آسیبهای وارده بر سر و گردن از علل بروز سردردها به شمار میآیند. لازم به ذكر است در موارد نادر، سردردها به علت مسائل جدی مثل تومور مغزی ایجاد میشوند، اما احتمال این وضعیت خیلی كم است، زیرا غدههای مغزی به غیر از سردرد علایم دیگری هم ایجاد میكنند. اگر سردرد همراه با ضعف یا احساس ناخوشایندی در دستها یا پاها باشد، بهتر است با پزشك مشورت شود.
صدمات
صدمات وارده بر سر نیز از دیگر عوامل سردردها به شمار میآیند. این سردرد معمولا چند ساعت یا چند روز بعد برطرف میشود. با این وجود، بهتر است تا هنگامی كه سردرد وجود دارد، فرد استراحت كند.
سینوزیت
در سینوزیتهای حاد نیز بیمار معمولا از سردرد رنج میبرد. انجام حركتهای ناگهانی، بالا و پایین پریدن یا خم شدن، باعث تشدید سردرد در این افراد میشود. انقباض دائمی و شدید عضلات چشمها برای حفظ بینایی طبیعی، یكی دیگر از علل بروز سردردها محسوب میشود. علت شایع بروز این نوع سردردها، عدم توانایی چشمها در تمركز و همگرایی است كه در هنگام مطالعه، خیاطی كردن یا انجام كارهایی مشابه آنها ایجاد میشود.
سردردهای تنشی
از دیگر انواع سردردها میتوان به سردردهای تنشی اشاره كرد. این نوع سردرد به صورت درد یا احساس گرفتگی، فشار یا انقباض در سر ایجاد میشوند و شدت، مدت و تعداد آنها بسیار متغیر است. سردردهای تنشی برخلاف میگرن كه معمولا یك طرف سر را مبتلا میكند، تمام قسمتهای سر را درگیر میسازد و در نوع مزمن آن، از هنگامی كه فرد از خواب بیدار میشود، سردرد شروع میشود و در تمام روز هم باقی میماند.
این نوع سردرد ممكن است از ابتدای صبح به صورت دردهای مبهم خود را نشان دهد و در موارد خفیفتر، سردردها فقط در حین یا بعد از استرسهای شناختهشدهای مثل آماده كردن شام برای یك میهمانی یا مهیا شدن برای رفتن به سفر ایجاد میشوند.
این نوع سردرد با اختلالات بینایی همراه نیست، اما گاه بعضی از مبتلایان از نورهای شدید رنج میبرند.
معمولا مبتلایان به این نوع سردرد از عدم تمركز فكری شاكی هستند و دچار اضطراب یا افسردگی میشوند كه این اضطرابها، سردرد این افراد را تشدید میكند.
درمان اضطراب و افسردگی در این بیماران از بروز و شدت سردردها میكاهد. نوع دیگر سردردهای عودكننده میگرن است كه آزاردهندهترین نوع سردرد محسوب میشود.
فراتر از سردرد
میگرن را میتوان به صورت سردردهای دورهای كه از 4 تا 72 ساعت طول میكشد و همراه با تهوع یا استفراغ است، تعریف كرد. چنانچه حملات میگرن با یك پیشدرآمد آغاز شود، فرد مبتلا به «میگرن كلاسیك» است. لازم به ذكر است كه در بین فواصل حملات میگرن، بیمار هیچگونه سردرد یا ناراحتی دیگری ندارد. همچنین سردردهایی كه هر روز ایجاد میشوند، میگرن نیستند.
نام میگرن از كلمه «همیكرانیا»(Hamicrania) گرفته شده است كه معنای آن یك طرف سر است، گرچه سردردهای میگرنی میتوانند همه جای سر را هم درگیر كنند؛ اما میگرن بیشتر از یك سردرد ساده است و معمولا سردرد در میگرن اصلیترین مشكل نیست.
افراد در هنگام حملات میگرنی كاملا بیمار میشوند و نمیتوانند به كارهای روزمرهشان برسند. مبتلایان به میگرن در حین حملات میگرنی نیازمند اتاق ساكت و تاریك هستند. آنها در هنگام این حملات قادر به مصرف غذا نیستند؛ چراكه حالشان به هم میخورد، در ضمن خوابآلودگی و رخوت علایمی شایع در این بیماری هستند. همچنین در این هنگام فعالیت و عملكرد طبیعی معده مختل میشود و این امر منجر به عدم جذب داروهای مسكن میگرن میشود. اگرچه گاه حملات میگرنی با استفراغ تمام میشود؛ ولی در اكثر موارد سردرد بعد از یك خواب خوب بتدریج تسكین مییابد.
سردردها معمولا بعد از 24 ساعت بهبود مییابند؛ اما مدت زمان سردردهای میگرنی از 4 ساعت تا 72 ساعت متغیر است. اغلب بعد از بهبودی، یك روز هم طول میكشد تا بدن به حالت طبیعی برگردد و خستگی ایجاد شده به علت سردرد از بین برود.
كودكان نیز دارای حملات میگرنی شدید اما كوتاهمدتی هستند كه فقط چند ساعت طول میكشد و بسرعت بهبود مییابد. لازم به ذكر است كه با افزایش سن، از شدت حملات كاسته میشود؛ اما به طول مدت آن و به پیشدرآمد حملات میگرنی نیز افزوده میشود.
با این وجود، حملات میگرنی در افراد مختلف و حتی در یك فرد در زمانهای مختلف متفاوت است. گاه حملات میگرنی ماهی یك بار یا 2 بار اتفاق میافتد؛ اما گاه ممكن است حملات پشت سر هم میگرن به صورت هفتهای یك یا 2 بار هم اتفاق بیفتد. این حملات ممكن است به دنبال چند ماه یا چند سال بهبودی كامل هم رخ دهند.
چرا حملات میگرنی رخ میدهد
گرچه هنوز دلایل ابتلای افراد به میگرن مشخص نشده است، اما كمابیش عوامل دخیل در شروع این حملات شناسایی شدهاند. لازم به ذكر است كه عوامل برانگیزاننده گوناگونی در شروع حملات میگرنی دخیل هستند و گاه ممكن است در یك فرد عوامل تحریككننده در طی چند سال تغییر كند. با این وجود تغذیه، یكی از مهمترین عوامل در تشدید این حملات شناخته شده است.
تعدادی از مبتلایان به میگرن مصرف بعضی از موادغذایی همانند شكلات، پنیر، میوههای ترش و فلفل را عامل شروع حملات میگرنی میشناسند. این افراد با تغییر رژیم غذایی خود میتوانند از شدت حملات میگرنی بكاهند. حذف یك وعده غذا و یا كم خوردن نیز میتواند منجر به بروز حملات میگرنی شود. همچنین میتوان با خوردن غذاهای مختصری در بین وعدههای غذایی اصلی از بروز حملات میگرنی جلوگیری كرد.
تغییر در الگوی خواب افراد نیز از دیگر عوامل مهم در بروز حملات میگرنی به شمار میآید. بیخوابیهای شبانه، كار كردن بیش از حد و دیر خوابیدن در شب از عوامل تحریككننده و برانگیزاننده این نوع سردرد محسوب میشود.
تغییرات هورمونی در خانمها باعث بروز سردردهای میگرنی میشود. ارتباط بین میگرن و سیكل ماهانه در حدود 2500 سال پیش توسط بقراط حكیم شناسایی شد. تحقیقات جدید نیز حاكی از آن است كه حملات میگرنی در 50 درصد خانمها با چرخه سیكل ماهانه ارتباط دارد. گرچه ممكن است حملات اولیه میگرن به طور نامنظم در هر زمانی از چرخه قاعدگی روی دهد، اما با افزایش سن حملات میگرنی آنها نیز از الگوی منظمتری پیروی میكنند و زمانهای مشخصی در هر ماه اتفاق میافتد. گاه این الگوی منظم بعد از اولین زایمان ایجاد میشود. همچنین مشخص شده است كه 10 درصد خانمها به طور منظم دارای میگرنی هستند كه در 2 روز قبل از شروع عادت ماهانه تا 3 روز اول خونریزی رخ میدهد، اما تا ماه بعد هیچگونه حمله میگرنی روی نمیدهد. این وضعیت را اصطلاحا «میگرن قاعدگی» مینامند.
میگرن قاعدگی با پایین آمدن مقدار هورمون استروژن كه به طور طبیعی در طی چرخه قاعدگی رخ میدهد، ارتباط دارد. به نظر میرسد خانمهایی كه دچار میگرن قاعدگی هستند، نسبت به بقیه خانمها به تغییرات هورمونی حساسترند. گرچه میتوان با مصرف داروهای حاوی استروژن از پایین آمدن این هورمون جلوگیری كرد، اما تحقیقات نشان داده است كه چنین درمانی برای هر خانم دچار میگرن قاعدگی موثر نیست. عوامل شروعكننده غیرهورمونی نیز در وقوع حملات میگرن قاعدگی تاثیرگذارند.
گرچه كشیدگی و خستگی عضلات گردن و شانهها مشكلی شایع است، ولی این امر در افراد حساس باعث سردرد میشود و به عنوان یك عامل شروعكننده در حملات میگرنی مطرح میشود.
تمرینات سخت ورزشی، مسافرتهای طولانی، نگرانی و هیجان، استرس و فشار عصبی، صداهای بلند، نورهای شدید و درخشان، بوهای شدید، تغییرات آب و هوا، محیط آلوده و دودآلود نیز از دیگر عوامل بروز حملات میگرنی محسوب میشوند.
آیا علل بروز میگرن مشخص شده است؟
علائم و نشانههای گوناگون میگرن، منجر به پیدایش ایدهها و نظریههای مختلفی در مورد علت بروز این بیماری شده است. آرتائوس، دانشمندی كه 2000 سال پیش زندگی میكرد، علت بروز میگرن را آب و هوای سرد و خشك میدانست. جالینوس حكیم نیز معتقد بود كه میگرن به علت تحریك مغز توسط صفرای سیاه تولید میشود. با این وجود تا به امروز در مورد علت دقیق بروز حملات میگرنی در بین پزشكان اختلاف نظر وجود دارد.
یكی از قدیمیترین تئوریهایی كه در مورد این بیماری وجود دارد، تئوری عروقی است. این تئوری در قرن 17 توسط توماس ویلیس ارائه شد. به عقیده وی، سردردهای میگرنی به علت اتساع و بزرگ شدن رگهای خونی در سر ایجاد میشود. این تئوری تا به امروز به قوت خود باقی است و در واقع بسیاری از درمانهای میگرن با اعتقاد به این تئوری انجام میگیرد.
میگرن را میتوان به عنوان سردردهای دورهای تعریف كرد كه از 4 تا 72 ساعت طول میكشد و همراه با تهوع یا استفراغ است
ادوارد لیوینگ در سال 1873، تئوری دیگری را بیان نمود كه بنا بر آن میگرن به وسیله تخلیه سلولهای عصبی كه از مغز منشاء میگیرند، ایجاد میشود. به هر حال بنابه عقیده پزشكان، هر دو تئوری عروقی و عصبشناختی دارای جنبههای مهمی هستند و به طور حتم تغییراتی كه در اندازه عروقی خونی ایجاد میشود عامل حملات میگرنی هستند، اما این وقایع توسط تغییراتی دیگر در سیستم عصبی ایجاد میشود.
امكان درمان بدون دخالت دارو
گرچه مصرف دارو در درمان حملات میگرنی رایج است، اما نباید فقط به مصرف داروها متكی بود. «مراقبت از خود» مهمترین عامل در كنترل و درمان میگرن است.
همچنین باید دانست درمانهای دارویی و غیردارویی كه تا به امروز كشف شدهاند، هیچ كدام میگرن را معالجه نمیكنند، بلكه كمك میكنند كه از تعداد دفعات حملات و شدت آنها كاسته شود. اگر درمان دارویی را برای این عارضه انتخاب میكنید باید بدانید درمان شامل دو دسته میشود:
1- درمان در مرحله حمله و 2 درمان پیشگیریكننده
داروهایی را كه شما فقط در هنگام بروز یك حمله میگرنی مصرف میكنید را به اصطلاح «درمان حاد» مینامند. در درمان حملات میگرنی از مسكنهای سادهای همانند آسپیرین یا استامینوفن استفاده میشود. اما در صورت عدم تسكین داروهایی مانند ارگوتامین یا تریپتانها توسط پزشك تجویز میشود. ولی از آنجایی كه این حملات در زندگی كاری و اجتماعی فرد بیمار اثر نامطلوبی میگذارد، پزشكان داروهایی را به منظور جلوگیری از بروز حملات تجویز میكنند. این داروهای پیشگیریكننده كمك میكنند كه حملات تحت كنترل قرار گیرند. برای پیشگیری از حملات میگرنی، درمانهای دارویی مختلفی وجود دارد كه به طور معمول برای میگرن طراحی نشدهاند.
آمیتریپتیلین، پروپرانولول، سیپروهپتادین، سدیم والپروات از جمله داروهایی هستند كه برای درمان پیشگیری میگرن تجویز میشوند.
اما 70 درصد مبتلایان به میگرن از درمانهای غیردارویی استفاده میكنند. این درمانها عبارتند از:
فیزیوتراپی: كه با برطرف كردن مشكلات گردن و پشت میتواند در تسكین میگرن به بیماران كمك كند.
استئوپاتی و كایروپراكتیك: كه به مشكلات مربوط به استخوان میپردازد.
گیاهان دارویی: همانند ریشه سنبلالطیب، برگ بادرنجبویه، پوست ساقه بید و دانه رازیانه كه در تسكین سردردهای میگرنی موثرند. همچنین استفاده از زنجبیل و نعناع میتواند در برطرف كردن احساس تهوع و استفراغ موثر باشد.
طب سوزنی: گرچه هنوز چگونگی و نحوه تاثیر طب سوزنی در پیشگیری از حملات میگرنی مشخص نشده است، اما تحقیقات در این زمینه نشان میدهد كه استفاده از طب سوزنی در پیشگیری از حملات تاثیرگذار است.
طب فشاری: با فشار دادن بعضی نقاط بر روی سر میتوان به تسكین میگرن كمك كرد. نقاطی كه در تسكین میگرن در طب فشاری مورد استفاده قرار میگیرند بر روی گیجگاهها یا در قسمت پشت گردن و شانهها قرار دارند كه با فشار ملایم بر آنها میگرن تسكین مییابد.
هامیوپاتی: كه به بیماران دارویی را تجویز میكنند كه علایم شبیه علایم بیماری را ایجاد میكند.
رواندرمانی: كه به حل مشكلاتی از قبیل نگرانی و استرس میپردازد.
ماساژ: كه با كاهش كشش و گرفتگی عضلات به عنوان پیشگیریكننده از بروز حملات میگرنی مورد استفاده قرار میگیرند.
یوگا: این روش قدیمی نیز باعث كاهش حملات میگرنی و تسكین آنها میشود.
كودكان و سردرد
كودكان هم مانند بزرگسالان دچار انواع سردردها میشوند، اما شایعترین نوع آن در میان كودكان به علت بیماریهای عفونی ایجاد میشود. از دیگر انواع سردردها كه كودكان را رنج میدهد، میگرن است. این بیماری در دختران و پسران قبل از سنین بلوغ به یك میزان شایع است و حدود 5/2 درصد كودكان به این عارضه مبتلا هستند.
میگرن در كودكان تفاوت زیادی با بزرگسالان ندارد، اما زمان حملات آن در كودكان كوتاهتر است و اغلب یك تا 4 ساعت طول میكشد و اختلالات گوارشی مانند تهوع، استفراغ و درد شكم در میگرن كودكان شایعتر است. تمرینات ورزشی، نورهای درخشان و شدید، سروصدا، بیخوابی، گرسنگی، سرما و هیجانات از عوامل شروعكننده حملات در كودكان محسوب میشوند. بهترین درمان در كودكان، جلوگیری از بروز حملات با كاهش عوامل شروعكننده است.
چه كسانی به میگرن دچار میشوند؟
از آنجایی كه بعضی از افراد در طول عمر خود فقط 3 یا 4 بار به حملات میگرنی دچار میشوند و در نتیجه تشخیص میگرن در آنها مشكل است، نمیتوان دقیقا تعداد مبتلایان به میگرن را ذكر كرد.
اكثر تحقیقاتی كه در مورد تعداد مبتلایان به میگرن صورت گرفته است، براساس نتایجی است كه از پر كردن پرسشنامه توسط افراد به دست آمده است، با این وجود نتیجه تحقیقات نشان میدهد كه حدود 10 درصد جامعه دچار میگرن هستند. با این حال ارزیابی شیوع این بیماری و تعداد موارد جدیدی كه به این بیماری مبتلا میشوند، مشكل است؛ زیرا فقط تعداد كمی از افرادی كه به میگرن مبتلا میشوند، به پزشك مراجعه میكنند.
معمولا میگرن از دوره نوجوانی و یا جوانی آغاز میشود. (همچنین خانمها 3 برابر بیشتر از آقایان دچار میگرن میشوند. تغییرات هورمونی كه در خانمها ایجاد میشود، دلیل آشكاری برای این اختلاف بین مردان و زنان است) تا قبل از سن بلوغ كه هنوز تغییرات هورمونی در دخترها ایجاد نشده است، پسرها و دخترها به یك نسبت به میگرن دچار میشوند. 90 درصد مبتلایان به میگرن، اولین حمله میگرنی خود را قبل از 40 سالگی تجربه كردهاند. اكثر افراد مبتلا به میگرن از هنگام نوجوانی به این بیماری گرفتار هستند. با این حال این بیماری در بچههای كوچك هم دیده میشود. گفتنی است، حتی اگر میگرن از دوران نوجوانی هم شروع شود، تا چند سال بعد هم مشكل جدی ایجاد نمیكند.
تحقیقات نشان داده است كه خانمها وقتی كه به سن میانسالی میرسند، دارای مشكلات بیشتری در مورد میگرن میشوند، ولی در مردها شدت و الگوی میگرن در تمام طول عمرشان تقریبا به یك اندازه است.
فرناز محمدیپور