پیشگیری همیشه مؤثرتر از درمان است، حتی در مورد سرطان

چرا «سرطان» اتفاق می‌افتد؟

بدن هر انسان شامل حدود 50 هزار میلیارد سلول است که به شکل بافت‌های پوششی، عصبی، ارتباطی و عضلانی می‌توانند اندام‌های مختلف (ریه، قلب، پوست، مغز و...) را تشکیل دهند. هر روز در این اندام‌ها، هزاران سلول تکثیر پیدا می‌کنند و تعداد زیادی نیز از بین می‌روند که این روند بازسازی موجب عملکرد خوب بدن خواهد بود. این روند توسط هزاران ژن کنترل می‌شود تا با توجه به شرایط سلول‌ها تکثیر یابند یا از بین بروند.
علل تهاجمی خارجی مانند مصرف الکل، استعمال دخانیات، مواجهه مستمر با نور خورشید، ویروس‌ها، پرتوهای رادیواکتیو و... همچنین پیش‌زمینه‌های ژنتیک گاهی می‌تواند منشأ تغییراتی در ساختار ژن‌ها شود که منجر به جهش‌های ژنتیکی خواهد شد. خوشبختانه سلول‌ها سیستم ترمیمی دارند که این تغییرات را اصلاح می‌کند.

زمانی که جهش ژنتیکی جدی‌تر از روندترمیم باشد، سلول خود را تجزیه می‌کند که این روند «آپوپتوز» گفته می‌شود اما در مواردی فعالیت امنیتی سلول‌ها به خوبی انجام نمی‌شود یا سلول این قابلیت را کاملاً از دست می‌دهد. در این شرایط سلول با وجود جهش‌های ترمیم نیافته همچنان تکثیر می‌یابد. اگر جهش در سطح ژن‌های تنظیم تکثیر یا ژن‌های آپوپتوز اتفاق بیفتد، سلول‌ها به شکل کنترل نشده‌ای به سرعت تکثیر می‌یابند و منجر به تشکیل تومور می‌شوند.
با این حال، زمانی که یک سلول دچار یک یا دو ناهنجاری ژنتیکی می‌شود، تبدیل به سلول سرطانی نخواهد شد، بلکه تجمع این ناهنجاری‌ها طی زمان است که قابلیت‌های سرطانی را به یک سلول می‌دهد. این نکته علت شیوع سرطان‌ها را با افزایش سن و مدت مواجهه با عوامل جهش را روشن می‌کند.

ساختار سلول‌های سرطانی

* دائم تکثیر پیدا می‌کنند و از بین نمی‌روند تا جایی که تجمع آن‌ها منجر به تشکیل تومور شود.
* قابلیت سلول‌های سالمی که از آن‌ها نشأت گرفته‌اند را ندارد. یک سلول سرطان پستان نمی‌تواند عملکرد یک سلول سالم در این بافت را داشته باشد.
* سلول‌ها می‌توانند از ذخایر بدن برای تغذیه خود استفاده کنند. تومورهای سرطانی معمولاً شبکه‌ای از عروق خونی را تشکیل می‌دهند که تا انرژی، اکسیژن و عوامل رشد را مستقیم دریافت کنند.
* سلول‌های سرطانی مانع دفاع سیستم ایمنی بدن در برابر خود می‌شوند.

پیشرفت «سرطان» در بدن

به تدریج و با سپری شدن زمان، سلول‌های سرطانی به شکل نابهنجاری تجمع کرده و ویژگی‌های جدیدی پیدا می‌کنند که به آن‌ها اجازه می‌دهد در عضوی که شکل گرفته‌اند، تکثیر یابند. آن‌ها در نهایت همه بافتی که از آن به وجود آمده‌اند را اشغال می‌کنند و سپس به بافت‌های مهاجم می‌رسند که در این مرحله سرطان، «مهاجم» یا «بدخیم» گفته می‌شود.
از طرفی، برخی سلول‌های سرطانی حرکت کرده و از طریق سیستم خونی یا لنفاوی در قسمت دیگری از بدن، تومور ثانویه‌ای ایجاد می‌کنند. به چنین شرایطی «متاستاز» گفته می‌شود که بیشتر موارد فوت ناشی از سرطان به دلیل آسیب‌های مربوط به آن است. از همین رو، همواره توصیه می‌شود تا بیماری در مراحل اولیه و پیش از تکثیر در همه قسمت‌های بدن تشخیص داده شود.

عوامل خطر ابتلا به سرطان

به طور کلی معرفی علل دقیق بروز سرطان مشکل است زیرا جزو بیماری‌هایی است که مجموعه‌ای عوامل در بروز آن نقش دارند و حتی هنوز در برخی موارد علت دقیقی تشخیص داده نشده است. با این حال، مطالعات بیولوژیک در این زمینه نشان می‌دهد عوامل خطر ابتلا به سرطان به دو گروه عوامل اجتناب‌پذیر و اجتناب‌ناپذیر تقسیم می‌شوند.
گروه اول شامل رفتارها یا شیوه زندگی است. از جمله می‌توان به استعمال دخانیات، تعادل غذایی، مواجهه با نور خورشید، بی‌تحرکی، چاقی و عفونت‌های ویروسی یا باکتریایی اشاره کرد. آمار مربوط در این زمینه به حدی است که حدود یک‌سوم موارد فوت ناشی از سرطان مرتبط با 5 عامل اضافه وزن، مصرف ناکافی میوه و سبزیجات، بی‌تحرکی، استعمال دخانیات و مصرف الکل است.
عوامل اجتناب‌ناپذیر را باید مربوط به افزایش سن، جنس و زمینه ژنتیک دانست.

دخانیات: دخانیات مهم‌ترین عامل زمینه‌ساز سرطان است که تأثیر آن کاملاً اثبات شده است. این عادت ناسالم عامل بیش از 30 درصد تومورهای بدخیم و یک‌چهارم موارد فوت ناشی از سرطان است. همچنین 80 درصد سرطان‌های ریه، 50 تا 76 درصد سرطان‌های مربوط به سیستم تنفس فوقانی و 53 درصد سرطان‌های مثانه را شامل می‌شود. البته افرادی که تنها در معرض دود سیگار دیگران هستند نیز در معرض خطر بالای ابتلا به سرطان قرار دارند.

تغذیه: عادات غذایی نیز در بروز سرطان‌ها دخیل هستند، چنانکه زیاده‌روی در مصرف گوشت‌ها و سوسیس و کالباس خطر ابتلا به سرطان کولورکتال را افزایش می‌دهد. همچنین نمک و خوراکی‌های شور فرد را در معرض ابتلا به سرطان معده قرار می‌دهد. الکل نیز به عنوان یکی دیگر از علل مهم شناخته می‌شود، به طوری که آمار 63 درصد سرطان دهان و حلق، 54 درصد سرطان حنجره و 26 درصد سرطان کبد ناشی از مصرف الکل است. این در حالی است که مصرف کافی میوه‌ها و سبزیجات یک عامل پیشگیرانه نسبت به سرطان‌های مجاری تنفسی فوقانی و معده است. گنجاندن مقدار مناسب فیبرها در برنامه غذایی نیز خطر ابتلا به سرطان کولورکتال را کاهش می‌دهد.

مواجهه با پرتوهای خورشید: مواجهه مستمر با پرتوهای فرابنفش خورشید یا استفاده از دستگاه‌های سولاریوم عامل خطر کاملاً شناخته شده سرطان پوست است. در واقع، حدود 70 درصد ملانوم‌ها (سرطان بدخیم پوست) ناشی از مواجهه با این پرتوها گزارش شده است.

آلاینده‌های فیزیکی و شیمیایی: اینکه بتوان از این عوامل خطر اجتناب کرد یا نه تفاوتی ندارد زیرا در واقع آلاینده‌های فیزیکی شیمیایی به جز سیگار، عامل 3 تا 9 درصد سرطان‌ها هستند. از جمله این موارد می‌توان به پرتوهای یونیزه، رادون، آلاینده‌هایی مانند دی‌اکسین یا آفت‌کش‌هایی که ممکن است در مواد غذایی بافی بمانند، اشاره کرد. همچنین در مصارف صنعتی مواجهه با بسیاری از ترکیبات مانند بنزن، کروم، آزی است، گردوغبار چوب و... خطر ابتلا به سرطان را در پی دارد. البته ماهیت سرطان‌های ناشی از این عوامل با توجه به ماده مورد نظر متفاوت خواهد بود.

عوامل عفونی: نقش عفونت‌ها در سرطانی شدن برخی تومورها کاملاً شناخته شده است. در این باره باید اشاره کرد که 70 تا 80 درصد سرطان‌های کبد مربوط به عفونت‌های ویروسی هپاتیت B و C و 70 درصد سرطان‌های گردن رحم ناشی از دو ویروس پاپیلومای انسانی است. خطر سرطان‌های دستگاه گوارش نیز در صورت زمینه عفونت مزمن معده به باکتری هلیکوباکترپیلوری 5 تا 6 برابر تشدید می‌شود. برخی لنفوم‌ها نیز با عفونت‌های ویروسی مانند VHC, HTLV, VIH, EBV, HHV8- 1 یا باکتری‌های هلیکوباکترپیلوری، کمپیلوباکتر ججونی و... مرتبط است.

افزایش سن: افزایش سن مهم‌ترین عامل اجتناب‌ناپذیر سرطان است. در واقع، هرچه سن بالاتر می‌رود، میزان آسیب‌های ایجاد شده در سلول‌ها افزایش پیدا می‌کند. همچنین در دوران سالمندی احتمال ناهنجاری‌های سرطان و پیشرفت آن‌ها به تومور بیشتر خواهد بود.

هورمون‌ها: تغییرات هورمونی در بدن طی دوران زندگی می‌تواند خطر ابتلا به سرطان‌ها را در پی داشته باشد. به عنوان مثال در این زمینه می‌توان به سن بلوغ و یائسگی، تعداد بارداری، سن بارداری، مصرف قرص‌های جلوگیری از بارداری و درمان‌های هورمونی مربوط به یائسگی اشاره کرد.

زمینه ژنتیک: بین 5 تا 10 درصد آمار مجموع سرطان ناشی از زمینه ژنتیک است. به نظر می‌رسد 5 تا 10 درصد سرطان‌های تخمدان و پستان و 3 درصد سرطان‌های کولون در افرادی دیده می‌شود که سابقه این بیماری را در خانواده و نزدیکان خود داشته‌اند. برخی دیگر از سرطان‌ها که بسیار نادر هستند نیز تقریباً در همه موارد به دلیل این زمینه ژنتیک بروز پیدا می‌کند که تومورهای چشمی اطفال و بعضی تومورهای کلیه جزو این گروه هستند.

---

منبع: هفته‌نامه سلامت