بحث ما دربارۀ عوامل تربیت بود. دربارۀ چند عامل بحث كردیم و حال دنبالۀ بحث:
یكی از عواملی كه خیلی ساده است ولی شاید كمتر به آن توجه می¬شود، عامل كار است ، كار از هر عامل دیگری اگر سازنده¬تر نباشد، نقشش در سازندگی كمتر نیست. انسان این جور خیال می¬كند كه كار اثر و معلول انسان است، پس انسان مقدم بر كار است؛ یعنی چگونگی انسان مقدم بر چگونگی كار و چگونگی كار تابع چگونگی انسان است و بنابراین تربیت بر كار مقدم است، ولی این درست نیست. هم تربیت بر كار مقدم است و هم كار بر تربیت؛ یعنی ایندو، هم علت یكدیگر هستند و هم معلول یكدیگر. هم انسان سازنده و خالق و آفرینندۀ كار خودش است،و هم كار (و نوع كار) خالق و آفرینندۀ روح و چگونگی انسان است.
كار از نظر اسلام
در اسلام بیكاری مردود و مطرود است و كار به عنوان یك امر مقدس، شناخته شده است. در زبان دین وقتی می¬خواهند تقدس چیزی را بیان كنند به این صورت بیان می¬كنند كه خداوند فلان چیز را دوست دارد. مثلا در حدیث وارد شده است:
ان الله یحب المؤمن المحترف .
خداوند مؤمنی را كه دارای یك حرفه است و بدان اشتغال دارد، دوست دارد.
یا اینكه گفته¬اند:
الكاكد علی عیاله كالمجاهد فی سبیل الله .
كسی كه خود را برای ادارۀ زندگی¬اش به مشقت می¬اندازد، مانند كسی است كه در راه خدا جهاد می¬كند.
یا آن حدیث نبوی معروف كه فرمود:
ملعون من القی كله علی الناس .
هركسی كه بیكار بگردد و سنگینی ]معاش[ خود را بر دوش مردم بیندازد، ملعون است و لعنت خدا شامل اوست.
این حدیث در وسائل و بعضی كتب دیگر است.
یا حدیث دیگری كه در بحار و برخی كتب دیگر هست كه وقتی در حضور مبارك رسول اكرم دربارۀ كسی سخن می¬گفتند كه فلانی چنین و چنان است، حضرت می¬پرسید كارش چیست؟ اگر می¬گفتند كار ندارد، می-فرمود: سقط من عینی یعنی در چشم من دیگر ارزشی ندارد. در این زمینه متون زیادی داریم.
در همین كتاب كوچك داستان راستان، از حكایات و داستانهای كوچكی كه از پیغمبر و امیرالمؤمنین و سایر ائمه نقل كرده¬ایم فهمیده می¬شود كه چقدر كار كردن و كار داشتن از نظر پیشوایان اسلام مقدس است، و این درست برعكس آن چیزی است كه در میان برخی متصوفه و زاهدمآبان و احیانا در فكر خود ما رسوخ داشته كه كار را فقط در صورت بیچارگی و ناچاری درست می¬دانیم، یعنی هركسی كه كاری دارد می¬گوییم این بیچاره محتاج است و مجبور است كه كار كند؛ فی حد ذاته آن چیزی كه آن را توفیق و مقدس می¬شمارند بیكاری است كه خوشا به حال كسانی كه نیاز ندارند كاری داشته باشند، حال كسی كه بیچاره است دیگر چكارش می¬شود كرد؟! در صورتی كه اصلا مسئلۀ نیاز و بی نیازی مطرح نیست. اولا كار یك وظیفه است. حدیث ملعون من القی كله علی الناس ناظر به این جهت است. ولی ما اكنون دربارۀ كار از این نظر بحث نمی-كنیم كه كار یك وظیفۀ اجتماعی است و اجتماع حقی بر گردن انسان دارد و یك فرد هرچه مصرف می¬كند محصول كار دیگران است. و اگر نظریۀ ماركسیستها را بپذیریم اساسا ثروت و ارزش و هر چیزی كه ارزشی دارد، تمام ارزشش بستگی به كاری دارد كه در راه ایجاد آن انجام گرفته است؛ یعنی كالا و كالا بودن كالا درواقع تجسم كاری است كه روی آن انجام شده است. حال اگر این نظریه صد درصد درست نباشد ، باز هر چیزی كه انسان مصرف می¬كند لااقل مقداری از ارزش آن در برابر كاری است كه روی آن انجام گرفته است. لباسی كه می¬پوشیم، غذایی كه می¬خوریم، كفشی كه به پا می¬كنیم، مسكنی كه در آن زندگی می¬كنیم، هرچه را كه نظر كنیم می¬بینیم غرق در نتیجۀ كار دیگران هستیم. كتابی كه جلومان گذاشته و مطالعه می¬كنیم، محصول كار دیگران است: آن كه تألیف كرده، آن كه كاغذ ساخته، آن كه چاپ كرده،آن كه جلد نموده و غیره. انسان در اجتماعی كه زندگی می¬كند غرق است در محصول كار دیگران،و به هر بهانه¬ای بخواهد از زیر بار كار شانه خالی كند همان فرمودۀ پیغمبر است كه سنگینی او روی دوش دیگران هست بدون اینكه كوچكترین سنگینی از دیگران به دوش گرفته باشد.
باری در اینكه كار یك وظیفه است نمی¬شود شكی كرد، ولی ما دربارۀ كار از نظر تربیت بحث می¬كنیم. آیا كار فقط وظیفه¬ای از روی ناچاری اجتماعی است؟ یا نه، اگر این مسئله نباشد نیز لازم است و به عبارت دیگر اگر این لابدیت و ناچاری وظیفۀ اجتماعی نباشد، باز هم كار از نظر سازندگی فرد یك امر لازمی است. انسان یك موجود – به یك اعتبار – چند كانونی است. انسان جسم دارد، انسان قوۀ خیال دارد، انسان عقل دارد، انسان دل دارد، انسان . .. كار برای جسم انسان ضروری است، برای خیال انسان ضروری است، برای عقل و فكر انسان ضروری است، و برای قلب و احساس و دل انسان هم ضروری است. اما برای جسم كمتر احتیاج به توضیح دارد، زیرا یك امر محسوس است. بدن انسان اگر كار نكند مریض می¬شود؛ یعنی كار یكی از عوامل حفظ الصحه است. بحث در این باره ضرورتی ندارد. بیاییم راجع به قوۀ خیال بحث كنیم.
كار و تمركز قوۀ خیال
انسان یك نیرویی دارد و آن این است كه دائما ذهن و خیالش كار می¬كند. وقتی كه انسان دربارۀ مسائل كلی به طور منظم فكر می¬كند كه از یك مقدمه¬ای نتیجه¬ای می¬گیرد، این را می¬گوییم تفكر و تعقل. ولی وقتی كه ذهن انسان بدون اینكه نظمی داشته باشد و بخواهد نتیجه گیری كند و رابطۀ منطقی بین قضایا را كشف نماید، همین طور كه تداعی می¬كند از اینجا به آنجا برود، این یك حالت عارضی است كه اگر انسان خیال را در اختیار خودش نگیرد یكی از چیزهایی است كه انسان را فاسد می¬كند؛ یعنی انسان نیاز به تمركز قوۀ خیال دارد. اگر قوۀ خیال آزاد باشد، منشأ فساد اخلاق انسان می¬شود. امیرالمؤمنین علیه¬السلام می¬فرمایند:
النفس ان لم تشغله شغلك.
یعنی اگر تو نفس را به كاری مشغول نكنی، او تو را به خودش مشغول می¬كند.
یك چیزهایی است كه اگر انسان آنها را به كاری نگمارد طوری نمی¬شود، مثل یك جماد است. این انگشتر را كه من به انگشتم می¬كنم، اگر روی طاقچه¬ای یا در جعبه¬ای بگذارم طوری نمی¬شود. ولی نفس انسان جور دیگری است، همیشه باید او را مشغول داشت؛ یعنی همیشه باید یك كاری داشته باشد كه او را متمركز كند و وادار به آن كار نماید و الا اگر شما به او كار نداشته باشید، او شما را به آنچه كه دلش می¬خواهد وادار می¬كند و آن وقت است كه دریچۀ خیال به روی انسان باز می¬شود؛ در رختخواب فكر می¬كند، در بازار فكر می¬كند، همین طور خیال خیال خیال، و همین خیالات است كه انسان را به هزاران نوع گناه می¬كشاند اما برعكس، وقتی كه انسان یك كار و یك شغل دارد، آن كار و شغل، او را به سوی خود می¬كشد و جذب می¬كند و به او مجال برای فكر و خیال باطل نمی¬دهد.
كار و جلوگیری از گناه
كتابی است به نام اخلاق از مردی به نام ساموئل اسمایلز. از كتابهای خوبی كه در اخلاق نوشته¬اند این كتاب است. كتاب دیگری است به نام در آغوش خوشبختی. این هم كتاب خوبی است. الان یادم نیست كه در كدامیك از این دو كتاب خوانده¬ام. نوشته بود: گناه غالبا انفجار است، مثل دیگ بخار كه اگر آن را حرارت بدهند و هیچ منفذی و دریچۀ اطمینانی نداشته باشد، بالاخره انفجار پیش می¬آید. گفته بود: غالبا گناهان انفجار هستند، انسان منفجر می¬شود. منظورش این است كه انسان به حكم اینكه یك موجود زنده است باید با طبیعت در حال مبادله باشد. آقای مهندسی بازرگان در كتابهایشان خیلی جاها این مطلب را بیان كرده¬اند كه انسان با طبیعت دائما در حال مبادله است، یعنی از یك طرف نیرو و انرژی می¬گیرد و از طرف دیگر می¬خواهد مصرف كند. وقتی كه انسان نیرو و انرژی می¬گیرد، این نیرویی را كه گرفته (چه جسمی و چه روحی) باید یك جایی مصرف كند. خیال انسان هم همین طور است. بدن انسان وقتی نیرو می¬گیرد باید مصرف شود: زبان انسان بالاخره باید حرفی بزند، چشم انسان بالاخره باید چیزی را ببیند، گوش انسان بالاخره باید صدایی را بشنود، دست و پای انسان باید حركتی كند؛ یعنی انسان نمی¬تواند مرتب از طبیعت انرژی بگیرد و بعد خود را نگه دارد و مصرف نكند. این مصرف نكردن مثل همان دیگ بخار بی منفذ است كه مرتب حرارتش می¬دهند و بالاخره منفجر می-شود. افرادی كه به دلیل تعین مآبی یا به هر دلیل دیگر اینها را در یك حالت بیكاری و به قول عربها در یك حالت «عطله» در می¬آورند، یعنی تمام وجودشان از نظر كار كردن و صرف انرژیهای ذخیره شده در یك حالت تعطیل می¬ماند، در حالی كه خودشان هم متوجه نیستند نیروها سعی می¬كنند كه به یك وسیله یرون آیند. راه صحیح و درست و مشروع كه برایش باقی نگذاشته، از طریق غیرمشروع بیرون می¬آید. غالبا حكام، جانی از آب درمی¬آیند و یكی از علل جانی شدن آنان همین حالت تعطیل بودن و عطله از كار درست است، چون تعین مآبی اقتضا می¬كند كه حاكم هیچ كاری از كارهای شخصی خود را انجام ندهد. مثلا اگر سیگاری هم می¬خواهد بكشد، اشاره نكرده كسی دیگری سیگار را آماده می¬كند و حتی كبریت را هم كس دیگری می¬كشد و خودش این مقدار هم زحمت نمی¬كشد كه برای سیگارش كبریت بكشد. كفشش را می¬خواهد پایش كند، یك كسی فورا می¬آید پاشنه كش درآورده و كفشش را به پایش می¬كند. لباسش را می¬خواهد روی دوشش بیندازد، فورا كسی روی دوشش می¬اندازد. به یك وصفی درمی¬آید كه همۀ كارهایش را دیگران انجام می¬دهند و او همین جور مربامانند، بیكار می¬نشیند و حتی طوری می¬شود كه دست زدن به یك كار را – هرچند ساده و كوچك باشد – برخلاف شأن و حیثیت خود تشخیص می¬دهد.
دربارۀ یكی از امرای قدیم خراسان می¬گویند كه جبۀ خز خوبی پوشیده بود. برای او قلیانی آوردند، قلیان تكانی خورد و آتش آن روی جبۀ خزش افتاد. برخلاف شأن خودش می¬دید كه لباسش را تكان دهد تا آتش بیفتد. فقط گفت: «بچه¬ها» یعنی بیایید. تا آنها آمدند، جبه و مقداری از تنش سوخت. اصلا برخلاف شأن و حیثیت خود می¬دانست كه جبۀ خود را تكان دهد، و حتی شنیدیم اگر می¬خواست بینی خود را پاك كند دیگری باید دستمال جلو دماغش می¬گرفت .
اینكه این اشخاص دست به هر جنایت و خیانتی می¬زنند برای همین است كه آداب اجتماعی نمی¬گذارد كه اینها انرژیهای خود را در راه صحیح مصرف كنند.
زن و غیبت
زنها در قدیم مشهور بودند كه زیاد غیبت می¬كنند. شاید این به عنوان یك خصلت زنانه معروف شده بود كه زن طبیعتش این است و جنسا غیبت كن است،در صورتی كه چنین چیزی نیست، زن و مرد فرق نمی¬كنند. علتش این بود كه زن (مخصوصا زنهای متعینات، زنهایی كه كلفت داشته¬اند و در خانه ،همۀ كارهایشان را كلفت و نوكر انجام می¬دادند) هیچ شغلی و هیچ كاری، نه داخلی و نه خارجی نداشت، صبح تا شب باید بنشیند و هیچ كاری نكند، كتاب هم كه مطالعه نمی¬كرده و اهل علم هم كه نبوده، باید یك زن همشأن خودش پیدا كند، با آن زن چه كند؟ راهی غیر از غیبت كردن به رویشان باز نبوده و این برایشان یك امر ضروری بوده؛ یعنی اگر غیبت نمی¬كردند واقعا بدبخت و بیچاره بودند.
یك وقتی در آن انجمن ماهانه داستانی نقل كردم كه از روزنامه گرفته بودم. نوشته بود در یكی از شهرهای كوچك ایالت فیلادلفیای آمریكا در خانواده¬ها قمار آنقدر رایج شده بود كه زنها به آن عادت كرده بودند و در خانه¬ها به صورت یك بیماری رواج یافته بود، و شكایت همه این بود كه زنها دیگر كاری غیر از قمار ندارند. اول این را به عهدۀ واعظها گذاشتند كه آنها این بیماری را از سر مردم بیرون ببرند. ولی آخر بیماری علت دارد ؛تا علتش از میان نرود که بیماری از بین نمی رود .واعظها شروع كردند به موعظه در زیانهای قمار و آثار اخروی آن، ولی اثر نداشت. یك شهردار پیدا شد و گفت كه من این بیماری را معالجه می¬كنم. آمد كارهای دستی از قبیل بافتنی را تشویق كرد و برای زنها مسابقه¬های خوب گذاشت و جایزه¬های خوب تعیین كرد. طولی نكشید كه زنها دست از قمار كشیده و به این كارها پرداختند.
آن مرد علت را تشخیص داده و فهمیده بود كه علت پرداختن زنها به قمار، بیكاری و احتیاج آنها به سرگرمی است. كار دیگری برایشان به وجود آورد تا توانست قمار را از میان ببرد. یعنی درواقع یك خلأ روحی در میان آنها وجود داشت و آن خلأ منشأ این گناه بود. آن آدم فهمید كه این خلأ را باید پر كرد تا بشود قمار را از بین برد، و تا آن خلأ به وسیلۀ دیگری پر نشود نمی¬توان آن را از میان برداشت.
این است كه یكی از آثار كار، جلوگیری از گناه است. البته نمی¬گویم صد در صد این طور است، ولی بسیاری از گناهان منشأش بیكاری است. در جلسۀ پیش راجع به گناه فكری و خیالی صحبت كردیم كه گناه منحصر به گناهی كه به مرحلۀ عمل برسد نیست، گناه خیالی هم گناه است، یعنی فكر گناه هم نوعی گناه است. البته فكر گناه تا به مرحلۀ عمل نرسیده، خود آن گناه نیست؛ برخلاف فكر كار نیك كه اگر به وسیلۀ مانعی به مرحلۀ عمل هم نرسد، در نزد خدا به منزلۀ همان عمل خوب شمرده می¬شود.
استعدادیابی در انتخاب كار
كار علاوه بر اینكه مانع انفجار عملی می¬شود، مانع افكار و وساوس و خیالات شیطانی می¬گردد. لهذا در مورد كار می¬گویند كه هركسی باید كاری را انتخاب كند كه در آن استعداد دارد، تا آن كار علاقۀ او را به خود جذب كند. اگر كار مطابق استعداد و مورد علاقه نباشد و انسان آن را فقط به خاطر درآمد و مزد بخواهد انجام دهد، این اثر تربیتی را ندارد و شاید فاسدكنندۀ روح هم باشد. انسان وقتی كاری را انتخاب می¬كند باید استعدادیابی هم شده باشد. هیچ كس نیست كه فاقد همۀ استعدادها باشد، منتها انسان خودش نمی¬داند كه استعداد چه كاری را دارد. مثلا وضع دانشجویان ما با این كنكورهای سراسری وضع بسیار ناهنجاری است. دانشجو می¬خواهد به هر شكلی كه هست این دو سال سربازی را نرود، و عجله هم دارد به هر شكلی كه هست در دانشگاه راه پیدا كند. وقتی آن ورقه¬ها و پرسشنامه¬ها را پر می¬كند، چند جا كه دیپلمش به او اجازه می¬دهد نام نویسی می¬كند، هرجا را كه درآمدش بیشتر است انتخاب می¬كند و بسا هست جایی را انتخاب می¬كند كه اصلا ذوق آن را ندارد؛ یعنی سرنوشت خود را تا آخر عمر به دست یك تصادف می¬دهد. این آدم تا آخر عمر خوشبخت نخواهد شد. بسا هست این فرد ذوق ادبی اصلا ندارد ولی با وجود دیپلم ریاضی احتیاطا اسمی هم در ادبیات یا الهیات می-نویسد. بعد آنجاها قبول نمی¬شود و می¬آید اینجا، جای كه نه استعدادش را دارد و نه ذوقش را،و تا آخر عمر كاری دارد كه آن كار روح و ذوقش را جذب نمی¬كند.
كارهای اداری هم اكثر این جور است. البته ممكن است به بعض كارها شوق داشته باشند ولی اكثر، خود كار اداری ابتكار ندارد و فقط تكرار است و شخص اجبارا برای اینكه گزارش غیبت ندهند و حقوقش كم نشود، با وجود بی میلی شدید، آن چند ساعت را پشت میز می¬نشیند. این هم خودش صدمه¬ای به فكر و روح انسان می-زند. انسان باید كاری را انتخاب كند كه آن كار عشق وعلاقۀ او را جذب كند، و از كاری كه علاقه ندارد باید صرف نظر كند ولو درآمدش زیاد باشد.
پس در مورد كار، این جهت را باید مراعات كرد و آن وقت است كه خیال و عشق انسان جذب می¬شود و در كار ابتكاراتی به خرج می¬دهد.
كار و آزمودن خود
و از همین جاست كه یكی از خواص كار آشكار می¬شود، یعنی آزمودن خود. یكی از چیزهایی كه انسان باید قبل از هر چیز بیازماید خودش است. انسان قبل از آزمایش خودش نمی¬داند چه استعدادهای دارد؛ با آزمایش، استعدادهای خود را كشف می¬كند. تا انسان دست به كار نزده، نمی¬تواند بفهمد كه استعداد این كار را دارد یا ندارد. انسان، با كار خود را كشف می¬كند، و خود را كشف كردن بهترین كشف است. اگر انسان دست به كاری زد و دید استعدادش را ندارد، كار دیگری را انتخاب می¬كند و بعد كار دیگر تا بالاخره كار مورد علاقه و موافق با استعدادش را پیدا می¬كند. وقتی كه آن را كشف كرد، ذوق و عشق عجیبی پیدا می¬كند و اهمیت نمی¬دهد كه درآمدش چقدر است. آن وقت است كه شاهكارها به وجود می¬آورد كه شاهكار ساختۀ عشق است نه پول و درآمد. با پول می¬شود كار ایجاد كرد، ولی با پول نمی¬شود شاهكار ایجاد كرد. واقعا باید انسان به كارش عشق داشته باشد.
پس یكی از خواص كار این است كه انسان با كار، خود را می¬آزماید و كشف می¬كند.
كار و فكر منطقی
گفتیم منطقی فكر كردن این است كه انسان هر نتیجه¬ای را از مقدماتی كه در متن خلقت و طبیعت قرار داده شده بخواهد. اگر انسان فكرش این جور باشد كه همیشه نتیجه را از راهی كه در متن خلقت برای آن نتیجه قرار داده شده بخواهد، این فكر منطقی است. اما اگر انسان هدفها، ایده¬ها و آرزوهای خود را از یك راههایی می¬خواهد كه آن راهها راههایی نیست كه در خلقت به سوی آن هدفها باشد و اگر احیانا یك وقت بوده،تصادف بوده است یعنی كلیت ندارد، ]فكر او منطقی نیست.[ مثلا ممكن است یك نفر از راه یك گنج ثروتمند شده باشد. مثلا در صحرا می¬رفته و یا زمینی خریده بوده و می¬خواسته ساختمان كند و بعد زمین را كنده و گنجی پیدا شده، یا از راه بلیتهای بخت آزمایی پولش زیاد شده است. اگر انسان همیشه پول را از چنین راههایی بخواهد، یعنی راهی كه منطقی و حساب شده نیست، فكر او فكر غیرمنطقی است. اما اگر كسی پول و درآمدی را از راهی منطقی بخواهد، فكرش منطقی است. مثلا اگر انسان درآمد را از راه عملگی بخواهد، درست است كه راه ضعیفی است ولی راهی منطقی است. اگر من فكر كنم كه امروز این بیل را روی شانه¬ام بگیرم و بگویم تا غروب حاضرم كار كنم، این مقدار منطقی است كه تا امشب مبلغ پانزده تومان گیرم می¬آید. انسان وقتی كه در عمل و وارد كار باشد فكرش منطقی می¬شود؛ یعنی در عمل رابطۀ علی و معلولی و سببی و مسببی را لمس می¬كند و چون لمس می¬كند فكرش با قوانین عالم منطبق می¬شود و دیگر آن فكر، شیطانی و خیالی و آرزویی نیست بلكه منطبق است بر آنچه كه وجود دارد، و آنچه كه وجود دارد حساب است و منطق و قانون.
این است كه عرض كردیم كار روی عقل و فكر انسان اثر می¬گذارد. گذشته از اینكه انسان با كار تجربه می¬كند و علم به دست می¬آورد و كار مادر علم است،یعنی بشر علم خود را با تجربه و كار به دست آورده است و به عبارت دیگر گذشته از اینكه كار منشأ علم است، عقل و فكر انسان را نیز اصلاح و تربیت و تنظیم و تقویت می¬كند.
تأثیر كار بر احساس انسان
همچنین كار روی احساس انسان اثر می¬گذارد، آن كه در اصطلاح قرآن «دل» گفته می¬شود و آن چیزی كه رقت، خشوع، قساوت، روشنی و تاریكی به او نسبت داده می¬شود،می¬گوییم: فلان كس آدم رقیق القلبی است، فلانی آدم قسی القلبی است، یا می¬گوییم: قلبم تیره شد،قلبم روشن شد؛ آن كانونی كه در انسان وجود دارد و ما اسمش را دل می¬گذاریم. كار از جمله آثارش این است كه به قلب انسان خضوع و خشوع می¬دهد، یعنی جلو قساوت قلب را می¬گیرد. بیكاری قساوت قلب می¬آورد و كار، اقل فایده¬اش برای قلب انسان این است كه جلو قساوت قلب را می¬گیرد.
در مجموع، كار در عین اینكه معلول فكر و روح و خیال و دل و جسم آدمی است، سازندۀ خیال،سازندۀ عقل و فكر، سازندۀ دل و قلب و به طور كلی سازنده و تربیت كنندۀ انسان است.
كار و احساس شخصیت
یكی دیگر از فواید كار، مسئلۀ حفظ شخصیت و حیثیت و استقلال است كه تعبیرهای مختلفی دارد. مثلا آبرو؛ انسان آنگاه كه شخصیتش ضربه بخورد، آبروی برود و تحقیر بشود ناراحت می¬شود. انسان در اثر كار- و مخصوصا اگر مقرون به ابتكار باشد – به حكم اینكه نیازش را از دیگران برطرف كرده است، در مقابل دیگران احساس شخصیت می¬كند، یعنی دیگر احساس حقارت نمی¬كند.
دو رباعی است منسوب به امیرالمؤمنین علی علیه¬السلام در دیوان منسوب به ایشان، در یكی می¬فرمایند:
لنقل الصخر من قلل الجبال
احب الی من منن الرجال
یقول الناس لی فی الكسب عار
فان العار فی ذل السؤال
برای من سنگ كشی از قله¬های كوه (یعنی چنین كار سختی) گواراتر و آسانتر است از اینكه منت دیگران را به دوش بكشم. به من می¬گویند: در كار و كسب ننگ است ، و من می¬گویم: ننگ این است كه انسان نداشته باشد و از دیگران بخواهد.
در رباعی دیگر می¬فرماید:
كد كد العبد ان احببت ان تصبح حرا
اگر می¬خواهی آزاد زندگی كنی،مثل برده زحمت بكش.
و اقطع الآمال من مال بنی آدم طرا
آرزویت را از مال هركس كه باشد ببر و قطع كن.
لا تقل ذا مكسب یزری فقصد الناس ازری
نگو این كار مرا پست می¬كند، زیرا از مردم خواستن از هر چیزی بیشتر ذلت می¬آورد.
انت ما استغنیت عن غیرك اعلی الناس قدرا
وقتی كه از دیگران بی نیاز باشی،هر كاری داشته باشی از همۀ مردم بلند قدرتر هستی.
بوعلی سینا و مرد كناس
شنیده¬اید كه بوعلی سینا مدت زیادی از عمرش را به سیاست و وزارت گذراند و وزارت چند پادشاه را داشته است، و این از جمله چیزهایی است كه علمای بعد از او بر وی عیب گرفته¬اند كه این مرد وقتش را بیشتر در این كارها صرف كرد، در صورتی كه با آن استعداد خارق العاده می¬توانست خیلی نافعتر و مفیدتر واقع شود.
یك وقتی بوعلی با همان كبكبه و دبدبه و دستگاه وزارتی و غلامها و نوكرها داشت از جایی عبور می¬كرد. بك یك كناسی برخورد كرد كه داشت كناسی می¬كرد و مستراحی را خالی می¬نمود. بوعلی هم معروف است كه سامعۀ خیلی قوی داشته و حتی مطالب افسانه واری در این مورد می¬گویند. كناس با خودش شعری را زمزمه می¬كرد. صدا به گوش بوعلی رسید:
گرامی داشتم ای نفس از آنت
كه آسان بگذرد بر دل جهانت
بوعلی خنده¬اش گرفت كه این مرد دارد كناسی می¬كند و منت هم بر نفسش می¬گذارد كه من تو را محترم داشتم برای اینكه زندگی بر تو آسان بگذرد. دهنۀ اسب را كشید و آمد جلو گفت: انصاف این است كه خیلی نفست را گرامی داشته¬ای!از این بهتر دیگر نمی¬شد كه چنین شغل شریفی انتخاب كرده¬ای! مرد كناس از هیكل و اوضاع و احوال شناخت كه این آقا وزیر است. گفت: «نان از شغل خسیس خوردن، به كه بار منت رئیس بردن» (گفت: همین كار من از كار تو بهتر است.) بوعلی از خجالت عرق كرد و رفت .
خود این یك مطلبی است و یك نیازی است برای انسان: آزاد زندگی كردن و زیر بار منت احدی نرفتن. این برای كسی كه بویی از انسانیت برده باشد باارزش ترین چیزهاست،و این بدون اینكه انسان كاری داشته باشد كه به موجب آن متكی به نفس و متكی به خود باشد ممكن نیست.
توصیۀ رسول اكرم
داستانی در اصول كافی است و من در داستان راستان ذكر كرده¬ام:
یكی از اصحاب رسول اكرم خیلی فقیر شده بود به طوری كه به نان شبش محتاج بود. یك وقت زنش به او گفت: برو خدمت پیغمبر صلی الله علیه و اله ،شاید كمكی بگیری . این شخص می¬گوید: من رفتم حضور پیغمبر صلی الله علیه و اله و در مجلس ایشان نشستم و منتظر بودم كه خلوت شود و فرصتی به دست آید. ولی قبل از اینكه من حاجتم را بگویم، پیغمبر اكرم جمله¬ای گفتند و آن این بود:
من سألنا اعطیناه و من استغنی عنا اغناه الله.
كسی كه از ما چیزی بخواهد به او عنایت می¬كنیم، اما اگر خود را از ما بی نیاز بداند خدا واقعا او را بی نیاز می¬كند.
این جمله را كه شنید، دیگر حرفش را نزد و برگشت منزل. ولی باز همان فقر و بیچارگی گریبانگیرش بود. یك روز دیگر به تحریك زنش دوباره آمد خدمت پیغمبر. در آن روز هم پیغمبردر بین سخنانشان همین جمله را تكرار فرمودند. می¬گوید: من سه بار این كار را تكرار كردم و در روز سوم كه این جمله را شنیدم فكر كردم كه این تصادف نیست كه پیغمبر در سه نوبت این جمله را به من می¬گوید. معلوم است كه پیغمبر می¬خواهد بفرماید از این راه نیا. این دفعۀ سوم در قلب خودش احساس نیرو و قوت كرد،گفت: معلوم می¬شود زندگی راه دیگری دارد و این راه درست نیست. با خودش فكر كرد كه حالا بروم و از یك نقطه شروع كنم ببینم چه می¬شود با خود گفت: من هیچ چیزی ندارم،ولی آیا هیزم كشی هم نمی¬توانم بكنم؟ چرا. اما هیزم كشی بالاخره الاغی، شتری و ریسمان و تیشه¬ای می¬خواهد . این ابزار را از همسایه¬ها عاریه گرفت. یك بار هیزم گذاشت روی حیوان و آورد و فروخت، و بعد پولی را كه تهیه كرده بود برد خانه و خرج كرد. برای اولین بار نتیجۀ كار را دید و لذت آن را چشید. فردا هم این كار را تكرار كرد. یك مقدار از پول هیزم را خرج كرد و یك مقدار را ذخیره نمود. چند روز این كار را تكرار كرد تا به تدریج تیشه و ریسمان را از خود كرد و یك حیوان هم برای خود خرید و كم كم از همین راه زندگی او تأمین شد. یك روز رفت خدمت رسول خدا. پیغمبر به او فرمودند: نگفتم من سألنا اعطیناه و من استغنی عنا اغناه الله؟ اگر تو آن روز چیزی از من می¬خواستی می¬دادم اما تا آخر عمر گدا بودی، ولی توكل به خدا كردی و رفتی دنبال كار، خدا هم تو را بی نیاز كرد.
كار از نظر ناصر خسرو
شعری است از ناصرخسرو ، می¬گوید:
چو مرد باشد پركار و بخت باشد یار
ز خاك تیره نماید به خلق زر عیار
فلك به چشم بزرگی كند نگاه در آنك
بهانه هیچ نیارد ز بهر خردی كار
بزرگ باش و مشو تنگدل ز خردی كار
كه سال تا سال آرد گلی زمانه ز خار
بزرگ حصنی دان دولت و درش محكم
به عون كوشش بر درش مرد یابد بار
ز هر كه آید كاری در او پدید بود
چنان كز آینه پیدا بود تو را دیدار
می¬خواهد بگوید هركسی هنرش از چهره¬اش پیداست. بعد در مذمت بیكاری و بیعاری شعر خوبی دارد، می-گوید:
شراب و خوا و كباب و رباب تره و نان
هزار كاخ فزون،كرد با زمی هموار
كار از دیدگاه بزرگان
در مجلۀ «بهداشت روانی» خواندم كه پاستور دانشمند معروف گفته است:
بهداشت روانی انسان در لابراتوار و كتابخانه است.
مقصودش این است كه بهداشت روانی انسان به كار بستگی دارد و انسان بیكار، خود به خود بیمار می¬شود. من اینجا نوشته¬ام كه اختصاص به لابراتوار و كتابخانه ندارد، كلیۀ كارهایی كه می¬تواند انسان را عمیقا جذب كند و فكر را بسازد خوب هستند.
در همان مجله از ولتر نقل کرده بود که می گفته است :
هر وقت احساس می¬كنم كه درد و رنج بیماری می¬خواهد مرا از پای درآورد، به كار پناه می¬برم. كار بهترین درمان دردهای درونی من است.
در همان كتاب اخلاق ساموئل اسمایلز یادم است كه نوشته بود:
بعد از دیانت ، مدرسه¬ای برای تربیت انسان بهتر از مدرسۀ كار ساخته نشده است.
و از بنیامین فرانكلین نقل كرده بود كه :
عروس زندگی «كار» نام دارد. اگر شما بخواهید داماد این عروس بشوید (یعنی شوهر این عروس بشوید) فرزند شما «سعادت» نام خواهد داشت.
پاسكال گفته است:
مصدر كلیۀ مفاسد فكری و اخلاقی ، بیكاری است. هر كشوری كه بخواهد این عیب بزرگ اجتماعی را رفع كند، باید مردم را به كار وادارد تا آن آرامش عمیق روحی كه عدۀ معدودی از آن آگاهند در عرصۀ وجود افراد برقرار شود.
و سقراط گفته است:
كار، سرمایۀ سعادت و نیكبختی است.
و صلی الله علی محمد و آله الطاهرین. 