واژه «اربعین» در متون دینی و مجموعههای حدیثی از ارزش والایی برخوردار است. آثار حفظ چهل حدیث، اخلاص عمل در چهل روز و دعای عهد در چهل صبح، كمال عقل در چهل سالگی، دعا برای چهل مؤمن، شهادت چهل مؤمن برای میت، برگزاری عبادت در چهل شب چهارشنبه برای دیدار حضرت ولی عصر علیهالسلام ، و بعثت غالب انبیاء در چهل سالگی، از جمله مواردی است كه ارزش و جایگاه این اصطلاح اسلامی و عرفانی را مشخص میسازد.
«اربعین» از اصطلاحات رایجی است كه در متون اسلامی كاربرد زیادی دارد، مثلاً در برخی از روایات به عنوان نماد كمال، حدّی برای تصفیه باطن و... قلمداد شده است. در این نوشتار به مناسبت روز اربعین شهادت امام حسین علیهالسلام برخی از موارد كاربرد این واژه ارزشمند كه در فرهنگ اسلامی به مناسبتهای گوناگون از آن یاد شده و گاهی پیامهای اخلاقی و دستورهای الهی با آن همراه شده است، با اشاره به سی نكته تقدیم میشود:
1. شهادت چهل مؤمن
امام صادق علیهالسلام فرمود: «اِذا ماتَ الْمُؤمِنُ فَحَضَرَ جَنازَتَهُ اَرْبَعُونَ رَجُلاً مِنَ الْمُؤْمِنینَ وَقالُوا: اَللّهُمَّ اِنّا لانَعْلَمُ مِنْهُ اِلاّ خَیْرا وَاَنْتَ اَعْلَمُ بِهِ مِنّا، قالَ اللّهُ تَبارَكَ وَتَعالی: قَدْ اَجَزْتُ شَهادَاتِكُمْ وَغَفَرْتُ لَهُ ما عَلِمْتُ مِمّا لا تَعْلَمُونَ؛1 هرگاه یكی از اهل ایمان بمیرد و بر جنازه او چهل نفر از مؤمنین حضور یابند و گواهی دهند كه پروردگارا! ما به جز خوبی و نیكی از این شخص ندیدهایم و تو از ما داناتر هستی، خداوند متعال میفرماید: من نیز شهادت شما را پذیرفتم و آنچه [از بدیها و گناهان] از او میدانستم كه شما بیاطلاع بودید، همه را بخشیدم.»
همچنین امام صادق علیهالسلام میفرماید: «در بنی اسرائیل عابدی بود كه پیوسته به عبادت و راز و نیاز اشتغال داشت. خداوند متعال به حضرت داوود علیهالسلام وحی فرستاد: ای داوود! این مرد عابد، فردی ریاكار و غیرمخلص است. هنگامی كه او مُرد، حضرت داوود علیهالسلام به تشییع جنازهاش حاضر نشد. امّا چهل نفر از بنی اسرائیل حضور یافتند و در درگاه الهی به نیكی و خوبیهای ظاهری وی شهادت دادند و از خداوند طلب عفو و آمرزش برای وی نمودند. در هنگام غسل نیز چهل نفر دیگر چنین كردند و در هنگام دفن چهل نفر دیگر آمده، بعد از گواهی به نیكمردی عابد از خداوند متعال آمرزش او را خواستار شدند. در آن حال، خداوند به حضرت داوود علیهالسلام الهام كرد كه من او را به خاطر شهادت آن عدّه بخشیدم و اعمال بد و ریایی او را نادیده گرفتم.2
2. دعا برای چهل مؤمن
پیشوای ششم یكی از مهمترین عوامل استجابت دعا را تقدیم دیگر مؤمنین در هنگام دعا میداند. آن حضرت میفرماید: «مَنْ قَدَّمَ اَرْبَعینَ مِنَ الْمُؤْمِنینَ ثُمَّ دَعا اُسْتُجیبَ لَهُ؛3 هر كس چهل نفر از مؤمنین را در دعا كردن بر خود مقدم بدارد، سپس حاجات خود را بطلبد، دعای او به اجابت خواهد رسید.» آن حضرت تأكید میفرماید كه اگر اینگونه دعا كردن در نماز شب و بعد از آن باشد، تأثیر بیشتری خواهد داشت.4 همچنین دعا كردن چهل مؤمن در قنوت نماز وتر در دل شبهای تار اجابت دعا را نزدیكتر و سریعتر مینماید.5
3. دعای چهل نفره
دعا كردن همیشه خوب و یكی از سلاحهای مؤمن و وسیله ارتباط با پروردگار عالمیان است. هنگامی كه انسان خود را از هر جهت درمانده و عاجز میبیند با جان و دل زمزمه میكند كه:
سینه مالامال درد است ای دریغا مرهمی دل زتنهایی به جان آمد خدایا همدمی
در آن لحظات حساس، دعا همچون نور امیدی در دل انسان میتابد و دعاكننده علاوه بر آرامش درون، اعتماد به نفس، تلطیف روح، عشق و معرفت خویش را نیز به نمایش میگذارد. امام صادق علیهالسلام در یكی از رهنمودهای حكیمانه خویش ما را به دعای دسته جمعی فرا میخواند و میفرماید: «اگر گروهی چهل نفره جمع شوند و خدای خویش را بخوانند، مطمئنا دعای آنان مستجاب خواهد شد و اگر چهل نفر نبودند گروه چهار نفره، ده بار خدا را بخوانند كه همین اثر را دارد و اگر بیش از یك نفر نباشد و چهل بار خدا را صدا بزند، خدای عزیز و جبار خواسته او را برآورده خواهد كرد.»6
4. آمرزش چهل گناه
حضرت باقر علیهالسلام یكی از حقوق واجب مسلمانان بر عهده همدیگر را، حضور در تشییع جنازه آنان میشمارد و با توجه به اهمیت آن، تأثیر معنوی این حضور را نیز بیان میكند: «مَنْ حَمَلَ جَنازَةً مِنْ اَرْبَعِ جَوانِبِها غَفَرَاللّهُ لَهُ اَرْبَعینَ كَبیرةً؛7 كسی كه جنازهای را از چهار طرف حمل كند، خداوند متعال چهل گناه كبیره او را خواهد بخشید.»
5. كمال در چهل سالگی
از مهمترین نكاتی كه در زندگی انسان وجود دارد و در مرحله تكامل معنوی و شخصیت وی مؤثر است، رسیدن به مراتبی از سنّ و سال است كه انسان كاملتر و پختهتر میشود. خداوند متعال در این زمینه چهل سالگی را اوج كمال انسانی میداند و میفرماید: «...حَتّی اِذا بَلَغَ اَشُدَّهُ وَبَلَغَ اَرْبَعینَ سَنَةً قالَ رَبِّ اَوْزِعْنی أنْ أَشْكُرَ نِعْمَتَكَ الَّتی أَنْعَمْتَ عَلَیَّ وَعَلی والِدَیَّ وَأنْ اَعْمَلَ صالِحا تَرْضیهُ وَأَصْلِحْ لی فی ذُرّیَّتی اِنّی تُبْتُ اِلَیْكَ وَاِنّی مِنَ الْمُسْلِمینَ»؛8 «تا زمانی كه به كمال قدرت و رشد برسد و به چهل سالگی بالغ گردد، میگوید: پروردگارا! مرا توفیق ده تا شكر نعمتی را كه به من و پدر و مادرم دادی، به جا آورم و كار شایستهای انجام دهم كه از آن خشنود باشی و فرزندان مرا صالح گردان! من به سوی تو باز میگردم و توبه میكنم و از مسلمانان میباشم.»
6. آثار چهل روز اخلاص
امام رضا علیهالسلام از پیامبر گرامی اسلام صلیاللهعلیهوآله چنین نقل فرمود: «ما أَخْلَصَ عَبْدٌ للّهِ عَزَّوَجَلَّ أرْبَعینَ صَباحا اِلاّ جَرَتْ یَنابیعُ الْحِكْمَةِ مِنْ قَلْبِهِ عَلی لِسانِهِ؛9 هیچ بندهای چهل روز اعمال خود را خالصانه به درگاه حضرت حق انجام نمیدهد، مگر اینكه خداوند متعال چشمه سارهای حكمت را از قلب او به زبانش جاری میسازد.» حافظ با اشاره به این حدیث میگوید:
سحرگه رهروی در سرزمینی همی گفت این معما با قرینی
كه ای صوفی شراب آنگه شود صاف كه در شیشه بماند اربعینی
7. یاران حضرت مهدی علیهالسلام
هنگامی كه حضرت مهدی علیهالسلام ظهور میكند هر یك از یاران و شیعیان آن حضرت معادل نیروی چهل مرد قدرت روحی و بدنی خواهد داشت. امام سجاد علیهالسلام فرمود: «اِذا قامَ قائِمُنا اَذْهَبَ اللّهُ عَزَّوَجَلَّ عَنْ شیعَتِنا العاهَةَ وَجَعَلَ قُلُوبَهُمْ كَزُبَرِ الْحَدیدِ وَجَعَلَ قُوَّةَ الرَّجُلِ مِنْهُمْ قُوَّةَ اَرْبَعینَ رَجُلاً؛10 هرگاه قائم ما قیام كند، خداوند متعال از شیعیان ما آفت، بلا و سستی را دور خواهد كرد و دلهای آنان را همانند پارههای آهن قوی و محكم مینماید و نیروی هر یك از آنان را معادل نیروی چهل مرد قرار خواهد داد.»
8. چهل روز عزای مؤمن
رسول گرامی اسلام علیهالسلام در سفارشهای خویش به جناب ابیذر غفاری به اهمیت و جایگاه والای مؤمن در جهان اشاره كرده و فرموده است: «یا اَباذَرٍّ! اِنّ الاَْرْضَ لَتَبْكی عَلَی الْمُؤمِنِ اِذا ماتَ اَرْبَعینَ صباحا؛11 ای ابوذر! هنگامی كه مؤمنی از دنیا میرود، زمین تا چهل روز برای فقدان او گریان و عزادار است.»
ممكن است منشأ مجالس اربعین برای اموات مؤمنین همین روایت نبوی باشد.
9. زندگی چهل ساله
هنگامی كه فرزدق شاعر قصیده معروف خود را در مدح حضرت امام سجّاد علیهالسلام در حضور خلیفه ستمگر عباسی، هشام بن عبدالملك، با رشادت تمام قرائت كرد و مطلع آن چنین بود كه:
هذا الَّذی تَعْرِفُ الْبَطْحاءُ وَطْأَتَهُ وَالْبَیْتُ یَعْرِفُهُ وَاَلْحِلُّ وَالْحَرَمُ
یعنی، این آقایی است كه گامهای او را سرزمین بطحاء، بیت خدا و حلّ و حرم میشناسد؛ خلیفه بر او خشم گرفت و دستور داد تا فرزدق را علاوه بر قطع حقوق، به جرم دفاع از اهلبیت علیهمالسلام زندانی كنند؛ امّا بعد از گذشت مدتی به دعای امام چهارم علیهالسلام آزاد شد. امام زینالعابدین علیهالسلام برای كمك به فرزدق مبلغی را كه چهل سال مخارج زندگیاش را كافی بود به حضورش فرستاد و فرمود: «لَوْ عَلِمْتُ اَنَّكَ تَحْتاجُ اِلی اكثر مِنْ ذلك لاََعْطَیْتُكَ؛ [ای فرزدق!] اگر میدانستم بیش از چهل سال زنده خواهی بود، بیشتر میفرستادم.» علی بن یونس بیاضی مینویسد: دقیقا بعد از چهل سال از آن تاریخ فرزدق به دیار باقی شتافت و صداقت و كرامت امام چهارم بر همگان روشن شد.12
10. بعثت انبیاء در چهل سالگی
در روایت آمده است كه اكثر انبیاء در چهل سالگی به رسالت مبعوث شدهاند.13 همچنان كه رسول گرامی اسلام صلیاللهعلیهوآله نیز در چهل سالگی به رسالت مبعوث گردید.14 امام باقر علیهالسلام فرمود: «پیامبر اكرم صلیاللهعلیهوآله در 63 سالگی از دنیا رفت، كه آخر سال دهم هجرت بود. آن حضرت بعد از تولد خویش هنگامی كه چهل سالش كامل گردید، به پیامبری رسید و 13 سال دیگر در مكه بود كه در 53 سالگی به مدینه هجرت كرد و بعد از ده سال در مدینه به سرای جاویدان منتقل شد.»15
11. حفظ چهل حدیث
حضرت رسول صلیاللهعلیهوآله در زمینه پاسداری از فرهنگ و معارف اسلام میفرماید: «مَنْ حَفِظَ مِنْ اُمَّتی اَرْبَعینَ حَدیثا مِمّا یَحْتاجُونَ اِلَیْهِ مِنْ اَمْرِ دینِهِمْ بَعَثَهُ اللّهُ یَوْمَ الْقِیامَةِ فَقیها عالِما؛16 هر كس از امت من چهل حدیث از احادیث دینی مورد نیاز جامعه را حفظ كند خداوند متعال او را در روز قیامت به عنوان فقیه و دانشمند محشور خواهد كرد.»
براساس همین حدیث، دانشمندان بزرگ شیعه تلاش كردهاند كه كتابهایی را به نامهای الاربعین و چهل حدیث از خود به یادگار بگذارند تا شاید مشمول این كلام نورانی رسول گرامی اسلام بشوند، نظیر: اربعین شیخ بهائی، اربعین شهید اول، اربعین مجلسی دوم، اربعین جامی و چهل حدیث امام خمینی رحمهالله .
12. آثار گناه تا چهل روز
آثار گناهانی كه انسان مرتكب میشود تا چهل روز در روح و روان او باقی است. امام صادق علیهالسلام فرمود: «لا تُقْبَلُ صَلاةُ شارِبِ الْخَمْرِ اَرْبَعینَ یَوْما اِلاّ اَنْ یَتُوبَ؛17 كسی كه از شراب و مسكرات حرام استفاده كند تا چهل روز نمازش پذیرفته نمیشود، مگر اینكه حقیقتا توبه كند.»
13. اصلاح تا چهل سالگی
اساسا افراد سعادتمند و كسانی كه به دنبال خوشبختی و كمال هستند تا سن چهل سالگی در اعمال و رفتارشان نشانههای اصلاح پیدا میشود؛ امّا اگر تا سن چهل سالگی تغییراتی در رفتارهای زشت و ناپسند آنان ایجاد نگردد، بعد از آن اصلاح آنان مشكل خواهد بود. رسول گرامی اسلام صلیاللهعلیهوآله در این زمینه به مسلمانان هشدار داده و فرموده است: «اِذا بَلَغَ الرَّجُلُ اَرْبَعینَ سَنَةً وَلَمْ یَغْلِبْ خَیْرُهُ شَرَّهُ قَبَّلَ الشَّیْطانُ بَیْنَ عَیْنَیْهِ وَقالَ: هذا وَجْهٌ لایَفْلَحُ؛18 هنگامی كه شخص به سن چهل سالگی پا میگذارد و كارهای نیك او از اعمال زشتش بیشتر نباشد، شیطان پیشانی او را بوسیده، میگوید: این چهرهای است كه دیگر روی سعادت و خوشبختی را نخواهد دید.» و در حدیث دیگری آن حضرت افراد چهل سالهای را كه به سوی صلاح گام برنمیدارند از دوزخیان به شمار میآورد و میفرماید: «فرد چهل سالهای كه در اندیشه كارهای نیك نباشد، برای ورود به آتش جهنم خود را آماده كند كه نجات او مشكل است.»19
14. هشدار به چهل سالهها!
امام زینالعابدین علیهالسلام فرمود: «اِذا بَلَغَ الرَّجُلُ اَرْبَعینَ سَنَةً نادی مُنادٍ مِنَ السَّماءِ دَنا الرَّحیلُ فَاَعِدَّ زادا وَلَقَدْ كانَ فیما مَضی اِذا اَتَتْ عَلَی الرَّجُلِ اَرْبَعُونَ سَنَةً حاسَبَ نَفْسُه؛20 هرگاه شخصی به سن چهل سالگی برسد فرشتهای از سوی خداوند در آسمان ندا میدهد كه هنگام سفر نزدیك است، زاد و توشه سفر را مهیّا كن و در گذشته هنگامی كه فردی به چهل سالگی میرسید، با نفس خود محاسبه میكرد.»
و از رسول گرامی اسلام نقل است كه «خداوند فرشتهای را مأمور كرده است تا در هر شب صدا بزند: «یا اَبْناءَ الاَْرْبَعینَ ماذا اَعْدَدْتُمْ لِلِقاءِ رَبِّكُمْ؛21 ای كسانی كه چهلمین بهار عمر خود را سپری میكنید! برای ملاقات با پروردگارتان چه چیزی آماده كردهاید [و چه پاسخی دارید]؟!»
15. تغذیه و اربعین
پیامبر اكرم صلیاللهعلیهوآله فرمود: «مَنْ تَرَكَ اللَّحْمَ اَرْبَعینَ صَباحا ساءَ خُلْقُهُ؛22 هر كس چهل روز از خوردن گوشت خودداری كند، اخلاقش بد خواهد شد.»
16. چهل نفر هسته اولیه
زمانی كه برخی از یاران امام حسن مجتبی علیهالسلام از وی درخواست كردند كه در مقابل ظلم و ستم زمامداران جور به ویژه معاویه قیام و مبارزه نماید، امام حسن علیهالسلام فرمود: «لی اُسْوَةٌ بِجَدّی رَسُولِ اللّهِ حینَ عَبَدَاللّهَ سِرّا وَهُوَ یَوْمَئذٍ فی تِسْعَةٍ وَثَلاثینَ رَجُلاً فَلَمّا اَكْمَلَ اللّهُ لَهُ الاَْرْبَعینَ صارُوا فی عِدّةٍ وَاَظْهَرُوا اَمْرَ اللّهِ فَلَوْ كانَ مَعی عِدَّتُهُمْ جاهَدْتُ فی اللّهِ حَقَّ جِهادِهِ؛23 الگوی من در رهبری امت، جدّم رسول خدا صلیاللهعلیهوآله است، آن حضرت تا زمانیكه تعداد یارانش به سی و نه نفر رسیده بود، مخفیانه و غیرعلنی خدا را عبادت میكرد [و به مبارزه و تبلیغ علنی روی نیاورد]؛ امّا از موقعی كه خداوند متعال تعداد مسلمانان را به چهل نفر رساند، [تبلیغ] دین خدا را آشكار كردند و اگر با من هم به تعداد آنها باشد، در راه خدا به جهاد و مبارزه شایسته دست میزنم.»
17. دریغ از چهل یاور راستین!
علی علیهالسلام نیز با شكایت از مظلومیت و غربت خویش فرمود: «من بارها از مردم یاری خواستم امّا به غیر از چهار نفر ـ زبیر، سلمان، ابوذر و مقداد ـ كسی جواب مثبت به من نداد.» سپس افزود: «لَوْ كُنْتُ وَجَدْتُ یَوْمَ بُویِعَ (اَخُوتَیْمٍ) اَرْبَعینَ رَجُلاً مُطیعینَ لَجاهَدْتُهُمْ؛24 اگر من در روز بیعت چهل یاور گوش به فرمان [و راستین[ داشتم، با آنان مقابله و مجاهده میكردم.»
18. حقوق همسایه
رسول گرامی اسلام به منظور سالم سازی و ایجاد روحیه اعتماد و اطمینان به همدیگر و همچنین تقویت وحدت و اُنس و الفت در جامعه اسلامی درباره حدود همسایگی و رعایت حقوق آنان میفرماید: «كُلُّ اَرْبَعینَ دارا جیرانٌ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَمِنْ خَلْفِهِ وَعَنْ یَمینِهِ وَعَنْ شِمالِهِ؛25 تا چهل خانه از چهار سوی منزل یك مسلمان، از روبهرو، پشت سر، از سمت راست و از سمت چپ، همسایه یك مسلمان به شمار میآید.»
پیامبر صلیاللهعلیهوآله ضمن بیان این پیام حكیمانه، به حضرت علی علیهالسلام و سلمان و ابوذر و مقداد دستور داد كه در میان مسلمانان ندا دهند كه ای مردم! این حدود همسایگی است و: «اَنَّهُ لااِیمانَ لِمَنْ لَمْ یَأمَنْ جارُهُ بَوائِقَهُ؛26 كسانی كه همسایگانشان از شر و آزار آنان در امان نیستند، ایمان ندارند.»
19. مهلت تا چهل روز
برخی از مسلمانان كه در رعایت مسائل دینی و حفظ ناموس خود اهل تسامح و تساهل هستند، مورد خشم و غضب الهی قرار میگیرند و خداوند متعال به آنان چهل روز مهلت میدهد كه خود و خانوادههایشان را اصلاح كنند و در صورت ادامه سهلانگاری و بیتفاوتی چشم و قلبشان وارونه شده و از دیدن حقیقت ناتوان میگردند. رسول اكرم صلیاللهعلیهوآله فرمود: هرگاه مردی در محیط خانواده خود عمل ناپسند و زشتی را مشاهده كند و در مورد آن حساسیت و غیرت دینی از خود نشان ندهد و اعضاء خانوادهاش را از ارتكاب گناه و معصیت باز ندارد و در صدد اصلاح برنیاید، خداوند متعال پرندهای سفید را مأمور میكند كه چهل صبح بر در خانه وی پرهایش را بگسترد و هنگام ورود و خروجِ آن مرد مسامحه كار، بگوید: اصلاح كن! اصلاح كن! غیرت داشته باش! غیرت داشته باش! اگر خانوادهاش را اصلاح كرد كه چه بهتر وگرنه آن پرنده سفید بالهایش را به چشمهای او میكشد و بعد از آن او وارونه میبیند؛ یعنی خوبیها را خوب نمیبیند و بدیها را بد نمیبیند.»27
20. بهداشت فرزندان
پیامبر بزرگوار اسلام صلیاللهعلیهوآله با اشاره به لزوم ختنه كردن نوزادان پسر میفرماید: «اِخْتِنُوا اَوْلادَكُمْ یَوْمَ السّابِعِ فَاِنَّهُ اَطْهَرُ وَاَسْرَعُ لِنَباتِ اللَّحْمِ فَقالَ اِنَّ الاَْرْضَ تَنْجِسُ بِبَولِ الاَْغْلَفِ اَرْبَعین یَوْما؛28 نوزادان خود را در روز هفتم ختنه كنید، این عمل برای پاكیزگی و سلامت و رشد آنان تأثیر فراوان دارد و زمین از بول فردی كه ختنه نشده تا چهل روز آلوده میماند.»
21. تسبیح حیوانات
امام صادق علیهالسلام فرمود: «حضرت داوود علیهالسلام در یكی از شبها با حال خوشی زبور را تلاوت میكرد و از حالات معنوی خود لذت میبرد. آن شب به نظرش آمد كه شب زنده داری خوبی داشته است و از این جهت شگفت زده شد. در آن حال قورباغهای از زیر صخرهای از سوی خداوند متعال به سخن آمد و گفت: «یا داوُدُ تَعَجَّبْتَ مِنْ سَهَرِكَ لَیْلَةً وَاِنّی لَتَحْتَ هذِهِ الصَّخْرَةِ مُنْذُ اَرْبَعینَ سَنَةً ماجَفَّ لِسانی عَنْ ذِكْرِ اللّه تعالی؛29 ای داوود! آیا از شب زندهداریات به شگفت آمدهای؟ من چهل سال است كه در زیر این صخره زبانم به ذكر الهی مترنّم است.»
22. كرامت نام حضرت محمد صلیاللهعلیهوآله
حضرت علی علیهالسلام ـ در ضمن روایتی طولانی در منقبت حضرت خاتم الانبیاء صلیاللهعلیهوآله ـ فرمود: « روزی یكی از علماء یهود به حضور پیامبر صلیاللهعلیهوآله آمد و سؤالات متعددی از آن حضرت پرسید و پاسخهای وافی دریافت كرد و مسلمان شد. سپس الواحی بیرون آورد و در مقابل پیامبر قرار داد و گفت: این از جمله صفحات توراتی است كه به حضرت موسی بن عمران علیهالسلام نازل شده است. من فضائل تو را در آنها میخواندم و شك میكردم و چهل سال تمام نام تو را پاك مینمودم؛ اما قسم به آن خدایی كه تو را به حق و راستی مبعوث فرموده است، هرگاه نامت را از تورات پاك نمودم، دوباره آن را در آنجا ثبت شده مییافتم.»30
23. اربعین در قرآن
در برخی از آیات قرآن به واژه «اربعین» اشاره شده است، مثل: فرازی از قصه حضرت موسی علیهالسلام كه میفرماید: «وإذْ واعَدْنا مُوسی اَربعینَ لَیْلَةً»؛31 «[به یاد آورید] آن هنگامی را كه با موسی علیهالسلام (برای یافتن پیامهای آسمانی) چهل شب وعده قرار گذاشتیم.»
نیز میفرماید: «وَواعَدْنا مُوسی ثَلثینَ لَیْلَةً وَاَتْمَمْناها بِعَشْرٍ فَتَمَّ میقاتُ رَبِّهِ اَرْبَعینَ لَیْلَةً»؛32 «و ما با موسی سی شب وعده گذاشتیم، سپس آن را با ده شب دیگر تكمیل نمودیم. به این ترتیب، میعاد پروردگارش با چهل شب تمام شد.»
قرآن كریم در مورد نافرمانی بنیاسرائیل از حضرت موسی علیهالسلام و سرپیچی آنان از دستورات الهی و مجازات آن گروه از یهودیان با چهل سال سرگردانی، میفرماید: «فَاِنَّها مُحَرَّمَةٌ عَلَیْهِمْ اَرْبَعینَ سَنَةً یَتیهُونَ فی الاَْرْضِ فَلا تَأْسَ عَلَی الْقَوْمِ الْفاسِقینَ»33؛ «این سرزمین مقدس تا چهل سال بر آنها ممنوع خواهد بود و آنان همواره در مدت چهل سال در این بیابان سرگردان هستند، پس تو درباره سرنوشت این جمعیت گناهكار ناراحت نباش!»
24. مجاهد دار به دوش
دِعْبِل بن علیّ خُزاعی، از شاعران متعهد و شجاع اهلبیت علیهمالسلام است كه از دست مبارك حضرت رضا علیهالسلام به كسب مدال افتخار و عطایای مادی و معنوی نائل شد. او وصیت كرد قصیده معروف خود به نام «مدارس آیات» را ـ كه مورد تأیید اهلبیت علیهمالسلام قرار گرفت ـ در كفنش بنویسند. زبان گویای وی آن چنان بُرّنده بود كه حكمرانان ستمگر را به هراس میانداخت.
ابن مدبّر میگوید: «روزی به دعبل گفتم: من مردی بیباك و با شهامت مثل تو ندیدهام كه این چنین بیپروا در اشعار خود به زمامداران ستمگری، مثل مأمون میتازی و حقائق را در قالب شعرهای گویا و بلیغ به گوش مردم میرسانی. دعبل در مقابل هشدار ابن مدبّر، با صلابت خاصی كه از عشق او به اهلبیت علیهمالسلام ریشه میگرفت، چنین گفت: «یا ابا اسحاق! اِنّی اَحْمِلُ خَشَبَتی مُذْ اَرْبَعینَ سَنَةً وَلا اَجِدُ مَنْ یَصْلُبُنی عَلَیْها؛34 ای ابا اسحاق! من چوبه دار خودم را چهل سال است كه با خود حمل میكنم، امّا هنوز كسی را نیافتهام كه مرا بر آن بیاویزد.»
شیعه یعنی دعبل چشم انتظار میكشد بر دوش خود چل سال دار
شیعه یعنی همچو امثال كمیل سر نهد بر خاك پای اهلبیت
25. ارزش عدالت گستری
امام موسی بن جعفر علیهالسلام در تفسیر آیه «یُحیی الاَْرْضَ بَعْدَ مَوْتِها» فرمود: «خداوند زمین را با قطرات باران احیاء نمیكند، بلكه با مردان عدالت گستر زنده میگرداند... و این عمل از منافع مادّی چهل روز باران بهتر و پربارتر است.»35
26. هشدار به محتكران!
امام صادق علیهالسلام به تاجرانی كه برای منافع مادّی خود اجناس مورد نیاز مردم را انبار كرده، با قیمتهای گزاف میفروشند، شدیدا هشدار میدهد و میفرماید: «اَلْحُكْرَةُ فی الْخِصْبِ اَرْبَعُونَ یَوْما وَفی الشِّدَّةِ وَالْبَلاءِ ثَلاثَةُ اَیّامٍ فَمازَادَ عَلَی الاَْرْبَعینَ یَوْما فی الْخِصْبِ فَصاحِبُهُ مَلْعُونٌ وَمازادَ عَلی ثَلاثَةِ اَیّامٍ فی الْعُسْرَةِ فَصاحِبُهُ مَلْعُونٌ؛36 مدت احتكار جنسهای مورد نیاز مردم در روزگار فراوانی، چهل روز است و در روزهای سخت فقط سه روز. اگر بازرگانی در ایّام فراوانی جنس، بیش از چهل روز و در هنگام دشواری بیش از سه روز انبار كند، لعنت خدا بر او باد.»
27. چلّه نشینی برای حاجت
مولای متقیان علی علیهالسلام فرمود: «خداوند متعال به حضرت داوود وحی كرد: «اِنَّكَ نِعْمَ الْعَبْدُ لَولا اَنَّكَ تَأْكُلُ مِنْ بَیْتِ الْمالِ وَلا تَعْمَلُ بِیَدِكَ شَیْئا»؛ «ای داوود! اگر از بیتالمال تغذیه نمیكردی و از دست رنج خودت امرار معاش مینمودی، چقدر بنده خوبی بودی!»
حضرت داوود چهل صبح با ناله و زاری به درگاه احدیت استغاثه كرد و از خداوند خواست تا مشكل او را رفع نماید. خداوند متعال نیز مقدمات آهنگری را در اختیار او گذاشت. به این ترتیب، حضرت داوود، به كار زرهسازی پرداخت. او هر روز یك زره میساخت و به هزار درهم میفروخت تا اینكه با ساختن سیصد و شصت زره كه به مبلغ سیصد و شصت هزار درهم فروخت، سرمایهای به دست آورد و از بیتالمال بینیاز شد.»37
28. زیارت اربعین از نشانههای ایمان و تشیّع
امام حسن عسكری علیهالسلام فرمود: «عَلاماتُ الْمُؤْمِنینَ خَمْسٌ: صلاةُ الاِْحْدی وَالْخَمْسینَ وَزِیارَةُ الاَرْبَعینَ واَلتَّخَتُّمُ فی الْیَمینِ وَتَعْفیرُالْجَبینِ وَاَلْجَهْرُ بِبِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحیمِ؛38 نشانههای مؤمنان (شیعیان) پنچ چیز است: خواندن پنجاه و یك ركعت نماز در هر روز (17 ركعت واجب و 34 ركعت نافله)، زیارت اربعین امام حسین علیهالسلام ، داشتن هر كس از امت من چهل حدیث از احادیث دینی مورد نیاز جامعه را حفظ كند خداوند متعال او را در روز قیامت به عنوان فقیه و دانشمند محشور خواهد كرد.
انگشتر در دست راست، و ساییدن پیشانی به خاك، و بلند خواندن بسم اللّه الرحمن الرحیم در نمازها.»
29. چهل روز گریه بر امام حسین علیهالسلام
امام صادق علیهالسلام در روایتی به بیان گریه موجودات عالم بر سالار شهیدان پرداخته، به زراره میفرماید: «یا زرارة! اِنَّ السَّماءَ بَكَتْ عَلَی الْحُسَیْنِ علیهالسلام اَرْبَعینَ صَباحا بِالدَّمِ وَاِنَّ الاَْرْضَ بَكَتْ اَرْبَعینَ صَباحا بالسَّوادِ و اِنَّ الشَّمسَ بَكَتْ اَرْبَعینَ صَباحا بِالْكُسُوفِ واَلْحُمْرَةِ... وَاِنّ الْمَلائِكَةَ بَكَتْ اَرْبَعینَ صَباحا عَلَی الحسین علیهالسلام ؛39 ای زراره! آسمان چهل روز بر حسین علیهالسلام خون گریه كرد و زمین چهل روز برای عزای آن حضرت گریست به تیره و تار شدن و خورشید با كسوف و سرخی خود چهل روز گریست ... و ملائكه الهی برای آن حضرت چهل روز گریستند.»
30. فرازی از زیارت اربعین
صفوان بن مهران جمال میگوید: مولایم حضرت صادق علیهالسلام زیارت اربعین را به من آموخت و فرمود: «در روز اربعین جدّم حسین علیهالسلام را اینچنین زیارت كن: اَلسَّلامُ عَلی وَلیِّ اللّهِ وَحَبیبِهِ...» در بخشی از آن زیارت كه با مضامین عالی عرفانی و معنوی بیان شده است، چنین میخوانیم: «وَبَذَلَ مُهْجَتَهُ فیكَ لِیَسْتَنْقِذَ عِبادَكَ مِنَ الْجَهالَةِ وَحَیْرَةِ الضَّلالَةِ؛40 [خداوندا! من شهادت میدهم كه] حضرت حسین علیهالسلام جان را در راه تو تقدیم كرد تا بندگان تو را از جهالت و بیخبری رها سازد و از حیرت و سرگردانی و گمراهی نجات دهد.» پی نوشت ها :
1. مَنْ لایحضره الفقیه، ج1، ص166، ح472؛ مستدرك سفینة البحار، ج4، ص64.
2. مستدرك الوسائل، ج2، ص471.
3. الكافی، ج2، ص509، ح5.
4. بحارالانوار، ج90، ص389.
5. كشف الغطاء، ج1، ص246.
6. الكافی، ج2، ص487.
7. همان، ج3، ص174، ح1.
8. احقاف/15.
9. عیون اخبار الرضا علیهالسلام ، ج1، ص74، ح321.
10. الخصال، ج2، ص541، ح14.
11. مكارم الاخلاق، ص465.
12. الصراط المستقیم، ج2، ص181.
13. بحارالانوار، ج13، ص50.
14. تاریخ یعقوبی، ج2، ص22.
15. كشف الغمه، ج1، ص14.
16. الخصال، ج2، ص541، ح15.
17. مستدرك الوسائل، ج17، ص57.
18. مشكاة الانوار، ص295.
19. همان.
20. مستدرك الوسائل، ج12، ص156؛ مجموعه ورام، ج1، ص35.
21. مستدرك الوسائل، ج12، ص157.
22. همان، ج16، ص305.
23. مستدرك الوسائل، ج11، ص77.
24. همان، ص74.
25. وسائل الشیعة، ج12، ص132.
26. مستدرك الوسائل، ج8، ص431.
27. الجعفریات، شیخ صدوق، ص89.
28. مكارم الاخلاق، ص230.
29. بحارالانوار، ج61، ص50.
30. الخصال، ج2، ص356.
31. بقره/51.
32. اعراف/141.
33. مائده/26.
34. العدد القویه، ص292.
35. تهذیب الأحكام، ج10، ص146.
36. الكافی، ج5، ص165.
37. وسائل الشیعه، ج17، ص37.
38. مصباح المتهجد، ص787.
39. مستدرك الوسائل، ج10، ص314، با تلخیص.
40. تهذیب الاحكام، ج6، ص113.
