تبیان، دستیار زندگی

همزه مفرده :

در هر کلمه اى که همزه مفرده ساکن، و در مکان فاء الفعل باشد، ورش ( مثل سوسى و ابوجعفر ) آن همزه را در هر حال، بدل به حرف مدى از جنس حرکت ماقبل آن مى نماید، مثل : یؤمِنُونَ ـ مامُون ـ فاتُو ـ اَلَّذیِ اوتُمِنَ اِلَى الهُدیَ أْتِنا ـ لِقّاءَ ناایتِ .

استثناء : از نظر ورش باب ایواء و مشتقات آن از این قاعده مستثنى هستند . مَأوى ـ مَأویهم ـ مَأواهُ ـ مَأویکُم ـ فَأووا ـ تُؤوى ـ تُؤویهِ . و در سه کلمه : بِیر ـ بِیسَ ـ الذیب که همزه ساکن عین الفعل است به ابدال خوانده . و دیگر همزه فاء الفعل مفتوح را که بعد از ضمه واقع شده، ورش همزه را تبدیل به واو خالص مى نماید، مثل : مُوَجَّلاً ـ مُوَذِّنٌ ـ یواخِذُکُم ـ یوَیدُ . ورش کلمه لِئَلّا را بدل به یاء نموده است . و همزه بعد از یاء اِنَّما النَّسیئُ زیادَةٌ ( توبه ) را بدل به یائ و در یاء، قبلى ادغام کرده است : انَّما النَّسِیئُ .

و در تمام موارد یاد شده همزه مفرده روایت قالون از نافع به تحقیق آنهاست .

نافع کلمه اَلنَّبى را به هر صورت که باشد با همزه مى خواند : اَلنّبیءُ ـ نَبیئاً ـ النَّبیؤُنَ ـ الاَنبِئاءُ ـ اَلنُّبوءةَ . و قالون در دو موضع آنرا به یاء مشدد خوانده : لِلنّبیِّ اِنْ اَرادَ ـ بُیوت النّبِیِّ الّا اَنْ ( احزاب 50 ـ 52 ) ولى بر آنها به همزه وقف نموده است . و کلمه مِوصَدَة ( بلد ـ همزه ) را نافع به ابدال و الصّابئینَ ـ و الصّابئُونَ خوانده است . و نافع کلمه هُزُءَاً و کُفُؤاً را با همزه خوانده است .

اگر بعد از کلمه اَنا همزه قطع مضموم یا مفتوح آید نافع آنرا در وصل به الف مى خواند مثل اَنا اُحْیی_ اَنا اَوَّلُ المُسلِمینَ و مدّ آن منفصل است، و اگر بعد از کلمه اَنا همزه مکسور آید، روایت قالون بخلف عنه به الف است . اِنْ اَنااِلّا .

نقل و حذف :

هر گاه قبل از همزه قطع، حرف ساکنى غیر از حروف مدّى باشد، ورش حرکت همزه را به ساکن ماقبل داده، و همزه را حذف کرده، و این قاعده را نقل و حذف، و باختصار نقل گویند . مثال : کُفْو اَنَ اَحَدٌ ـ مَنْ امَنَ ـ الاَرضَ ـ قَدَ افْلَحَ ـ قالَت اُولیهُمْ ـ تَعالَوَ اتْلُ . و به روایت قالون نقل و حذف نیامده، مگر کلمه اَلانَ (دو موضع یونس) که نقل حرکت همزه دوّم به ل و حذف همزه، قراءت نافع است . دیگر عادَ الّاوُلى ( نجم 50 ) که نافع به نقل حرکت همزه الاولى به ل قبل و حذف همزه، و ادغام تنوین عاداً در آن عادَالّاولى خوانده . وجه دیگرى براى قالون هست که بعد از ل مضمومه، همزه ساکنه آورده، عادَالُّؤْلى، ودرابتداء به اَلُْاولى، ورش دو وجه اَلُولى با تثلیث بدل، و لُولى بدون همزه وصل و فقط قصر در بدل . و براى قالون سه وجه : اَلاُولى اَلُؤْلى ( همزه وصل و بعد لام مضمومه و بعد همزه ساکنه ) ـ لُوءْلى ( بدون همزه وصل )

قاعده در موقع شروع به کلمه اى که اول آن لام تعریف و بعد آن همزه قطع بوده، مثل : اَلاُولى ـ اَلاخِرَه ـ اَلاِنْسانْ نقل و حذف شده، دو وجه است : 1 ـ ابتداء به همزه وصل و رعایت نقل بعد آن، اَلُولى ـ اَلاخِرَة ـ اَلِنْسان 2 ـ ابتداء به حرکت عارضى ل : لُولى ـ لاخَرِة ـ لِنْسانَ . و در بِئْسَ لِسْمُ الْفُسُوقُ ( حجرات )، این قاعده، ابتدا به کلمه اَلإسْمُ جارى است اَلِسْمُ یا لِسْمُ . و دیگر رِِدْأً یصَدِّقْنى ( قصص ) که حرکت همزه رِدءاً در قراءت نافع به ساکن قبل داده شده و همزه حذف گردیده در وقف بر آن تنوین ابدال به الف مى شود رِِدا .

و در کتابِیه اِنّى ( الحاقه 18 ) نافع به سکون هاء سکت و تحقیق همزه خوانده، واضح اینست و وجه دوم ورش نقل و حذف است . و در این صورت هاء مالِیةْ هّلکَ بایستى ادغام شود . و در صورت عدم نقل و تحقیق همزه، در هاء مالیه سکت لازم است .

نافع، در چهار موردى که عاصم به روایت حفص به سکت خوانده : عِوَجاً قَیماً ـ مَرقَدِنا هذا ـ مَن راقٍ ـ بَلْ رانَ را به ترک سکت و ادغام نِ و لِ در راء بعد آنها خوانده است .

اجتماع دو همزه در یک کلمه :

که همزه اول حتماً مفتوح ولى همزه دوم یا مفتوح، یا مکسور، یا مضموم خواهد بود، مثل : ءَاَنْذَرْتُهُم ـ ءَاَلِدُ ـ ءَاِذا ـ اَئِنَّکَ ـ ءَاُنْزِِلَ ـ ءَاُلقِى، قراءت نافع در هر سه قسم به تسهیل ( بین بین ) همزه دوم است . و به روایت ورش، در هر دو مفتوح آن وجه دیگرى است، و آن ابدال همزه دوّم به الف است، که اگر بعد آن ساکن باشد با مد اشباع خواهد بود، مثل ءانْذَرْتَهُمْ و اگر متحرک باشد به قصر ءالِدُ، و روایت قالون در هر سه قسم، فقط تسهیل است با ادخال الف فصل بین دو همزه، و در لفظ اَئِمَّةِ که در پنج موضع قرآن آمده، تسهیل همزه دوم بدون ادخال و وجه دوم آن، ابدال همزه به یاء مکسوره قراءت نافع است .

استثناء : در ءاَمَنْتُم ( اعراف ـ طه ـ شعرا ) و ءَالِهَتُنا (زخرف) منع ابدال به روایت ورش، و منع ادخال به روایت قالون در آنها شده، ( همانطور که در وقف بر ءَاَنتَ منع ابدال شده ) براى اجتناب از وجود سه ساکن متوالى که ممنوع است .

در موقعیکه همزه استفهام مکرر شده مثل : ءَإذاکُنّا تُراباً ءَاِنّا قراءت نافع در استفهام اول و اخبار ( حذف همزه استفهام در دوّم است، امّا در سوره نمل 67 و عنکبوت 29-28 به عکس یعنى اخبار در اول و استفهام در ثانى خوانده است.

در اَشَهِدوُِا ( زخرف 19 ) که قراءت نافع با دو همزه ءَاُشهِدوُا به همزه مفتوحه محققه و همزه مسهله مضمومه و اسکان ش است، روایت قالون بخلف عنه با ادخال الف فصل بین دو همزه است .

اجتماع دو همزه قطع در دو کلمه :

همزه اول در آخر کلمه اى و دوّمى در اول کلمه بعدى قرار گرفته باشد مثل : جآءَ اَمْرَنا ـ جاءَ اِخوَةُ ـ جاءَ اُمَّةً : اگر متفق در حرکت باشد، روایت قالون در هر دو مفتوح، حذف یکى از دو همزه است، حال اگر محذوف اولى باشد، مد آن منفصل، و اگر دوّمى باشد مد آن متصل است . و اگر هر دو مسکور، یا مضموم باشند، به تسهیل همزه دوم است ( همزه مسکوره بین همزه و یاء ـ مضمومه بین همزه و واو ) و در حرف مد قبل از همزه مسهله، توسط یا قصر جایز است . در بِالسّوء الّا ما رَحِمَ رَبّى ( یوسف ) ابدال همزه اوّل به واو، و ادغام آن در واو قبلى، با یک واو مُشَدَّد و تحقیق همزه بعد خوانده است . بِالسُّوِّ اِلّا .

اما روایت ورش : اگر متفق در حرکت باشند، مثل جاءَ اَمْرنا ـ مِنَ السَّماءِ اِنْ ـ اَوْلیاؤُِِ اُولئِکَ، به دو وجه است : تسهیل همزه دوّم که مجانس با حرکت آن ادا مى گردد، و یا ابدال آن که همزه دوم بحرف مدى مجانس با حرکت همزه اوّل تبدیل مى شود ،و حرف بعد از ابدال، اگر متحرک به حرکت اصلى باشد به قصر، و اگر متحرک به حرکت عارضى باشد اشباع یا قصر جایز است، و این در : البِغاءِ اِن ( نور ) مِنَ النّساءِ اِنِ اتّقَیتُنَّ ـ لِلنّبئِ اِنَ اَرادَ ( احزاب ) که نون ساکنه در آنها به نقل و حذف یا رهائى از دو ساکن، حرکت یافته است .

و اگر حرف بعد از ابدال ساکن باشد، مد حاصله از ابدال، به اشباع خواهد بود . و براى ورش در جاءَ الَ لُوط ـ جاءَ الَ فِرْعَونَ 5 وجه است : تسهیل همزه دوم با قصر و توسط و مد در الف بعد از آن براى مد بدل که به تسهیل تغییر کرده، و ابدال با قصر و مد . و در هؤلاء اِن کُنتُم صادقین (بقره) عَلَى البِغاءِ اِن اَرَدنَ ( نور 33 ) به ابدال همزه دوم به یاء مکسوره که در اولى سه وجه، و در دوّمى چهار وجه مى شود : تسهیل همزه دوم و ابدال آن با مد و قصر، و ابدال به یاء مکسور .

و اگر دو همزه د رحرکت مختلف باشند :

بنابر قراءت نافع، الف : اگر همزه اول مفتوح و دومى مکسور یا مضموم باشد، مثل : تَفئَ اِلى ـ جاءَ اِخْوَِةُ ـ جاءَ اُمَّةً رَسُولُها به تسهیل ( بین بین ) همزه دوم صحیح است . ب : اگر همزه اول مضموم و دوم مفتوح باشد، مثل : لَوْ نَشاءُ اَصَبْنا ـ یاسَماءُ اَقْلِعى به ابدال همزه دوم به واو خالص است . ج : اگر همزه اول مکسور، و دوم مفتوح باشد . مثل : مِنَ السّماء اَیةً ـ هؤلاءِ اَهْدى، همزه دوم ابدال به یاء خالص مى شود . د ـ اگر همزه اول مضموم و دومى مکسور باشد، مثل : ما مَسَّنِى السّوءُ اِن ـ مَنْ یشاءُ الى، به دو وجه : تسهیل همزه دوم، یا ابدال آن به واو خالص صحیح است .

تبصره : قاعده تسهیل و ابدال همزه در موقعى اجرا مى شود، که هر دو به وصل خوانده شوند، در غیر این صورت لازمه اش تحقیق خوانده همزه است و اگر بین دو همزه به وصل حرف دیگرى فاصله باشد مثل: السُّواى اَنْ هر دو به تحقیق خوانده مى شوند .

ادغامات : ورش دال قد را در ض ـ ظ ادغام کرده، مثل : فَقَد ضَّلَّ ـ فَقد ظَّلَمَ . و تاء تأنیث را در ظ، مثل : حُرِمَت ظُّهُورُها و نون در واو یس و القرآن را تنها به ادغام ولى ن و القلم را بدو وجه، اظهار یا ادغام، و ث را در اذ یلهث ذلک ( اعراف ) و ب در نزد م ارکب معنا ( هود ) ورش هر دو را به اظهار، و قالون بخلف عنه، به دو وجه اظهار وادغام آن را خوانده است .

و ادغام ذ در ت اِتَّخذتُّم و سایر صیغ آن قراءت نافع است . در یعذِّبْ مَنْ یشاءُ ( بقره 283 ) که نافع هم به جزم ب خوانده است . ورش به اظهار و قالون به ادغام قراءت کرده اند . ق در : اَلَم نَخْلُقْکُم ( مرسلات ) را همه قراء به ادغام خوانده اند . همچنین ادغام ل در ر مثل : قُل رَّبّى .

امیر مؤمنان، علی (علیه السلام) :‌ مؤمنی كه قرآن می خواند مثل ترنج است كه هم خوش بوست و هم خوش مزه؛ مؤمنی كه قرآن نمی خواند مثل خرماست كه طعمی خوش دارد، اما رایحه ندارد.شرح نهج البلاغه/ابن ابی الحدید/ج10/ص20

 

 

 

____________ _________ _________