همشهری - مائده ایمانی:
شاید شما هم در بازدیدهایتان از کتابفروشیها، متوجه جای خالی بچهها در بخش کودک و نوجوان شدهباشید.
برخی خانوادهها از اهمیت مطالعه در رشد ذهنی، اخلاقی و ادبی بچهها آگاه نیستند. در بعضی خانوادهها هم معمولا مادرها و پدرها كتابهای فرزندشان را بدون حضور او انتخاب میكنند. بعضی خانوادهها هم در نقطه مقابل قرار دارند و فكر میكنند هر كتابی كه منتشر میشود، از تمام فیلترهای لازم گذشته و هر كودكی مجاز به استفاده از آن است و برای همین هیچ نظارتی در انتخاب كتابها ندارند. بنابراین كودك چیز زیادی درباره ارزیابی و انتخاب كتاب یاد نمیگیرد. مهارت ارزیابی و خرید كتاب هم مثل سایر مهارتها نیاز به آموزش و تمرین دارد و بهترین مكان برای این كار كتابفروشی است.
ملاحظات قبل از شروع
از قبل كتابفروشیهای مناسب را شناسایی كنید؛ جاهایی كه مجموعههای بزرگ و متنوعی از كتاب كودك دارند و در عین حال عناوین نامناسب، كمكیفیت و بازاری در مجموعههایشان راه ندارد. با كتابفروش صحبت كنید، قصدتان را توضیح بدهید، معیارهای مورد نظرتان را بگویید و از او بخواهید با كودكتان ارتباط بگیرد و او را راهنمایی كند.برنامه خرید را برای فرزندتان شرح بدهید. تأكید كنید كه برای خرید كتاب میروید. بودجهای را كه درنظر دارید ذكر كنید و مشخص كنید كه چقدر از این بودجه به او تعلق دارد. در طول خرید اگر توجه كودك به اسباببازی، نوشتافزار یا هر چیزی به جز كتاب جلب شد گفتههای پیشین را به او یادآوری كنید. قاطع باشید و اجازه ندهید بودجه خرید كتاب صرف كار دیگری شود.
مقدمهچینی كنید
كودك پیش از آشنایی با مفهوم انتخاب باید مقایسه را بشناسد. از 3سالگی به بعد با فرزندتان درباره كتابهایش گفتوگو كنید و نظرش را درباره آنها جویا شوید. از او بپرسید كدامیك از كتابهایش را بیشتر یا كمتر دوست دارد و چرا؟ وقتی خواندن یك كتاب به پایان میرسد با فرزندتان درباره شخصیتها، روند داستان، آغاز و پایان آن و احساسش نسبت به همه اینها حرف بزنید. گاهی از او بخواهید بین 2 كتاب مشخص مقایسه كند و در این بین، توجهش را به معیارهایی چون نكتههای اعتقادی، وضعیت ظاهری، تصویرسازیها، جذابیت محتوا، نكات اخلاقی و كیفیت نگارش كتاب جلب كنید.تفكر انتزاعی از 7سالگی شكل میگیرد و رشد میكند؛ بنابراین تا پیش از این سن نباید از كودك انتظار تحلیلهای محتوایی پیچیده داشتهباشید. پرسش و پاسخهای شما در این مرحله صرفا ذهن او را آماده میكند تا از مقایسه ظا هر 2كتاب فراتر برود و به محتوا توجه كند.
از كی شروع كنیم؟
اگر كودكتان میتواند راه برود، او را با خودتان به كتابفروشی ببرید تا با فضای آنجا آشنا شود اما برای اینكه او را در فرایند انتخاب دخالت دهید باید صبر كنید تا به حد خاصی از رشد عقلی و عاطفی برسد. برای این منظور 4سالگی سن مناسبی است.
به كودك 4تا 6ساله خود اجازه بدهید گاه گاه در انتخاب كتابهایش شریك شود. بگذارید قفسهها و كتابها را ببیند و در نهایت چند گزینه مشخص پیشرویش بگذارید كه از بین آنها انتخاب كند. درنظر داشته باشید كه او توانایی قضاوت درباره جنبههای محتوایی كتاب را ندارد و بیشتر به ظاهر آن توجه خواهد كرد. با این حال پرسشهایی درباره موضوع كتاب و شخصیتهایش مطرح كنید. از خلاصه یا گزیده پشت جلد استفاده كنید، بخشهایی از كتاب را برای كودك بخوانید یا از كتابفروش بخواهید كه درباره كتاب برای او توضیح بدهد. به كودك زمان كافی بدهید تا تصمیم بگیرد. از 7تا 10سالگی كودك را در انتخاب نیمی از كتابهایش شریك كنید. گزینههایش را افزایش بدهید و بگذارید كتابهای مناسب گروه سنیاش را ببیند. نظر او را درباره محتوای مورد علاقهاش درنظر بگیرید. از او درباره موضوعات و سبكهای مورد علاقهاش بپرسید و تشویقش كنید كه محتوای كتابها را مقایسه و نقد كند. پس از 10سالگی بیشتر كتابهای فرزندتان را در حضور خودش بخرید اما خوب است گاهی هم او را با كتابهایی كه در غیابش انتخاب كردهاید غافلگیر كنید.
با انتخابهای نامناسب چه كنیم؟
قبل از نهاییكـــردن خرید، انتخابهای كودكتان را ببینید و به دقت بررسی كنید. از او بپرسید چه چیزی در هر یك از این كتابها توجهش را جلب كرده است. اگر كتاب نامناسبی انتخاب كردهبود معایب آن را برایش برشمارید و از او بخواهید كتاب را به جای اولش برگرداند. بچههای بزرگتر ممكن است روی انتخابشان پافشاری كنند. گاه گاه به آنها اجازه اشتباهات كوچك بدهید تا معنای انتخاب غلط را درك كنند. اگر درباره كتابی تردید دارید خرید آن را به بحث و بررسی بیشتر موكول كنید. با همراهی فرزندتان درباره كتاب تحقیق كنید یا نظر دیگران را بپرسید؛ مثلا همسرتان، یك فرد كتابخوان در خانواده یا كتابدار كتابخانه محله. در نهایت اگر كتاب را نامناسب تشخیص دادید دلایلتان را با صراحت بگویید و درباره تصمیمتان قاطع باشید.
مرزها و خط قرمزها
از قبل دایره انتخاب را برای فرزندتان مشخص كنید. برای بچههای پیشدبستانی 3یا 4گزینه انتخاب فراهم كنید.
به بچههای بزرگتر اجازه بدهید از میان كتابهای مناسب گروه سنیشان انتخاب كنند. درباره گروههای سنی مختلف و محل قرارگیری علائم آنها در كتاب به فرزندتان توضیح بدهید.
اگر محدودیت دیگری را لازم میدانید از قبل به كودك بگویید؛ مثلا «كتابهای افسانهای خیلی داری بنابراین این بار از آنها نمیخریم». ویژگیهای محتوای نامناسب را به زبان ساده برایش برشمارید.
اگر قیمت كتابهای كودك از بودجه تعیین شده شما تجاوز كرد راهنماییاش كنید كه مشخصات بعضی از آنها را یادداشت كند تا در خریدهای بعدی به سراغشان بیایید.
كتاب بهعنوان جایزه
جایزه دادن كتاب میتواند قدر و اهمیت آن را در چشم كودكتان افزایش بدهد. ارزش ریالی جایزه را متناسب با بزرگی موفقیتش تعیین كنید. به او بگویید از لیست كتابهای محبوبش كه قبلا تهیه كرده، یك یا چند عنوان را انتخاب كند.
میتوانید پیشنهاد كنید كتابی متناسب با زمینه موفقیتش انتخاب كند؛ مثلا یك رمان كلاسیك برای نوجوانی كه در مسابقه داستاننویسی اول شده یا یك دایرهًْالمعارف ورزشی برای قهرمان مسابقه دوی مدرسه. همچنین میتوانید برای موفقیتهای مرحلهای او جلدهای مختلف یك مجموعه را جایزه بدهید؛ مثلا یك جلد از یك دانشنامه مصور برای موفقیت در هر مرحله از آزمون علمی. به هر حال همیشه یك طیف از انتخابهای مختلف فراهم كنید و انتخاب نهایی جایزه را بهعهده فرزندتان بگذارید.
گام به گام تا استقلال كامل
تصمیمگیری درباره اینكه از چه زمانی میتوان انتخاب كتاب را كاملا بهعهده نوجوان گذاشت دشوار است و به شرایط خاص زندگی شما، ویژگیهای شخصیتی فرزندتان و دوری یا نزدیكی كتابفروشی از محل زندگی شما بستگی دارد. بهطور كلی اگر مشكل دسترسی به كتابفروشی در میان نباشد، 12تا 14سالگی سن مناسبی برای این منظور است. در این هنگام نوجوان علاقهمند به استقلال و آماده تجربه كردن آن است.
از مدتی قبل نظارتتان را نامحسوستر كنید. بودجه ثابتی برای خرید كتاب فرزندتان درنظر بگیرید و بهتدریج بخشهایی از آن را در اختیار خودش قرار دهید تا درباره نحوه خرج كردن آن احساس مسئولیت كند. گاهی اجازه بدهید فرزندتان بدون حضور شما و به همراه فردی بزرگسال، جوان و مورد اعتماد (مثلا خاله، عمو، خالهزاده یا عموزاده) به كتابفروشی برود.
قبل از اعطای استقلال، مطمئن شوید كه فرزندتان معیارهای انتخاب كتاب را بهخوبی میشناسد و به اندازه كافی تمرین كرده است. یكبار دیگر مرزهای انتخاب را به صراحت برایش روشن كنید. نشان بدهید كه نظارت شما ادامه خواهد داشت. از انتخابهایش خبر بگیرید و در فضایی دوستانه با او درباره آنها حرف بزنید. در خانه جلسات نقد و بررسی كتاب برگزار كنید. حتی پس از آنكه اجازه خرید مستقل كتاب را به او دادید، هر چند وقت یكبار بهصورت خانوادگی به كتابفروشی بروید.
اگر فرزندتان دست به انتخابهای نامناسبی زد، بسته به بزرگی اشتباهش با موضوع برخورد كنید. درباره اشتباهات كوچك، كافی است كه مخالفتتان را به شیوهای مدلل بیان و توجه فرزندتان را به جایگزینهای مناسبتر جلب كنید. اگر كتابی واقعا نامناسب است آن را ضبط كنید و به فرزندتان بگویید چرا و تا كی اجازه خواندن آن را ندارد؛ مثلا «تا پایان دبیرستان» یا «تا وقتی بخواهی درباره ازدواج تصمیم بگیری.»
تا جایی كه میتوانیدكتابهایی را كه بین هم سن و سالانش باب شده ممنوع نكنید مگر اینكه آن را واقعا برای زندگی آینده و اعتقاداتش مضر بدانید. سعی كنید گزینههای قابلقبولی را در آنگونه ادبی پیدا كنید و پیش رویش بگذارید. مرزهای انتخاب را به صراحت روشن كنید (مثلا از ژانر وحشت فقط كتابهایی كه در كتابخانه مدرسه باشند). اما به او نشان بدهید كه این انتخابها را ایدهآل نمیدانید و دلایلتان را ذكر كنید. گاهی لازم است خودتان چند نمونه از این كتابها را بخوانید تا با فضای فكری فرزندتان آشنا شوید و دلایل بیشتری برای قانع كردنش داشته باشید.
انتخاب هدیه برای دیگران
انتخاب كتاب برای دیگران، بهطور غیرمستقیم به كودك میآموزد كه هر خوانندهای به كتابهای مناسب خودش نیاز دارد. به دوستان فرزندتان یا بچههای فامیل، كتاب هدیه بدهید و فرزندتان را در این انتخاب سهیم كنید. نشان بدهید كه بهخاطر آشناییاش با روحیات فرد هدیهگیرنده بهنظر او اهمیت میدهید. توجه فرزندتان را به سن، جنسیت و علاقهمندیهای شخصی گیرنده هدیه جلب كنید. به او یادآوری كنید كه كتاب مورد علاقه خودش الزاما انتخاب خوبی برای دیگران نیست. همچنین میتوانید فرزند كوچكترتان را به همراه خواهر یا برادر نوجوانش برای خرید كتاب بفرستید. این كار برای فرزند بزرگترتان آموزشی غیرمستقیم درباره ارزیابی و انتخاب كتاب است. فرزند كوچكتر نیز لذت صمیمیت با خواهر یا برادر بزرگتر را تجربه خواهد كرد. نوجوان شما باید قبلا مسئولیتپذیریاش را درقبال اعضای كوچكتر خانواده نشان داده باشد و نیز در انتخاب كتاب برای خودش موفق عمل كردهباشد. به او توضیح بدهید كه چه معیارهایی برایتان اهمیت دارد و چطور باید بر انتخاب فرزند كوچكترتان نظارت كند.
كتاب درمانی تربیتی
والدین و مربیان میتوانند از كتاب برای اصلاح اشتباهات رفتاری و دشواریهای روانی سنین رشد، توضیح مفاهیم دشوار یا كمك به عبور از شرایط سخت استفاده كنند. این كار كتابدرمانی تربیتی نام دارد.
وقتی مشكلی برای فرزندتان پیش میآید، پیشنهاد خرید یك كتاب مرتبط را به او بدهید. این مشكل میتواند رفتاری نادرست از طرف خود كودك باشد، مانند خشونت در مدرسه یا رویدادی خارجی كه او را در شرایطی دشوار قرار داده؛ مانند بیماری یكی از اعضای خانواده. كتابی كه در این موقعیت برای كودك میخرید ممكن است یك راهنمای عملی برای حل مشكل باشد (بهعنوان مثال كتابی درباره روشهای كنترل خشم) یا صرفا داستانی باشد درباره كودك دیگری كه شرایط مشابهی را پشت سرگذاشته است.
از قبل درباره منابعی كه با هدفتان سازگارند تحقیق كنید و آنها را بشناسید. آنگاه گزینهها را به فرزندتان عرضه كنید تا از میان آنها انتخاب كند. همچنین میتوانید از یك كتابفروش مورد اعتماد كمك بگیرید. همراه فرزندتان به كتابفروشی بروید، موضوع مورد نظرتان را بگویید و راهنمایی بخواهید. درباره مشكلاتی كه ماهیتی پیچیدهتر دارد، قبلا نظر یك مشاور تربیتی یا روانشناس مشاور را بخواهید.