دوران نوزیستی (نئوژن) برای رشد پوشش گیاهی خاورمیانه
عصر تعیین‌كننده‌ای بود؛ دو رویداد مهم در این عصر فعالیت‌های كوه‌زایی بود
كه تفاوت‌های اقلیمی و پستی و بلندی را در این منطقه سبب شد. رویداد مهم دیگر، عقب‌نشینی بخش شرقی
دریای تتیس تا خط ساحلی جدید مدیترانه شرقی است كه باعث شكل‌گیری پل
ارتباطی بین منطقه اروپا ـ آسیا و آفریقا ـ عربستان شد. با پسروی تتیس، سطح
دریای مدیترانه براساس عقاید برخی صاحب‌نظران تا آن حد كاهش یافت كه
شكل‌گیری و پدیدآمدن اتصالات و پل‌های زمینی را باعث شد.
در خاورمیانه تاثیرات بسیار ژرف‌تر
بوده است. با شكل‌گیری پل‌های زمینی در اثر خشك شدن تتیس پوشش گیاهی (فلور
مدیترانه‌ای) در گوشه شمال غربی فلات آناتولی شكوفا شد و رشد كرد و به سمت
جنوب توسعه یافت و كمربند گسترده‌ای در تركیه كهن(عصر دریای اژه) و
كوه‌های سیسیلیا، آمانوس (آلماداغ كنونی در جنوب تركیه و بخشی از رشته
توروس)، لبنان، كاسیوس و آنتی‌لبنان (جبل‌الشارق كنونی در لبنان و سوریه كه
بلندترین قله آن هرمون است) را اشغال كرد.
خاورمیانه امروز
اكنون خاورمیانه محل تلاقی سه قاره
اروپا، آسیا و آفریقاست. به طوركلی، مقدار بارندگی در این منطقه از شمال به
طرف جنوب و از غرب به سمت شرق كاهش می‌یابد و دامنه آن از 25 تا 2000
میلی‌متر تغییر می‌كند.
ارتفاع از سطح دریا نیز در این منطقه
از بیش از 5000 متر در كوه‌های البرز تا 396 متر پایین‌تر از سطح دریای
آزاد در منطقه دریای مرده (Dead Sea) متغیر است. همه این عوامل همراه با
عوامل خاك‌شناسی و سنگ‌شناسی، تنوع و غنای گیاهی گسترده‌ای را برای منطقه
به ارمغان آورده است. تنوع و غنای گیاهی خاورمیانه باعث پدیدآمدن جنگل‌های
سوزنی‌برگ و پهن‌برگ انبوه تا درختچه‌زارهای مدیترانه‌ای، مناطق نیمه‌استپی
و استپی، درختزارهای پراكنده و خشك‌ترین بیابان‌های جهان شده است. علاوه
بر جنس‌های مونوتیپیك(جنس‌های دارای یك گونه) جنس‌های كم‌گونه نیز شمار
قابل توجهی دارند.
همچنین از نظر رده‌بندی گیاهی،
جنس‌ها و گونه‌های جدا افتاده زیادی در منطقه وجود دارد كه نشان دهنده
روابط جغرافیای گیاهی شگفت‌آور در خاورمیانه است.
غنای گونه‌ای در خاورمیانه
شمار گونه‌های گیاهی شناخته‌شده در
خاورمیانه بیش از 15 هزار گونه است كه اغلب یكساله‌اند و حدود 50 درصد آنها
بوم‌زاد یا انحصاری(Endemic) محسوب می‌شوند. شمار زیادی از گونه‌ها از نظر
دودمانی در خاورمیانه مربوط به جنس‌های زیر است:
گون (Astragalus): حدود 800 گونه علفی یك‌ساله و چندساله در ایران دارد كه بسیاری از آنها انحصاری كشور محسوب می‌شوند.
شبدر (Trifolium): حدود 49 گونه علفی یك‌ساله و چندساله در ایران دارد كه از نظر علوفه‌ای باارزش هستند.
هزارخار (Cousinia): حدود 210 گونه علفی و چوبی معمولا خاردار در ایران دارد و اغلب انحصاری ایرانند یا در محدوده فلورا ایرنیكا پراكنش دارند.
شنبلیله (Trigonella): حدود 32 گونه علفی یك‌ساله و چندساله در ایران دارد كه 9 گونه از آنها انحصاری ایران است.
گون‌آسا (Oxytrophis): حدود 34 گونه علفی در ایران دارد كه در مناطق كوهستانی و مرتفع پراكنده و 21 گونه از آنها انحصاری ایران است.
اسپرس (Onobrychis): حدود 56 گونه در ایران دارد كه 27گونه از آنها انحصاری ایران بوده و دارای ارزش مرتعی و علوفه‌ای بسیار بالاست.
ازمكی (Draba): در ایران هشت گونه گیاه علفی یك‌ساله و چندساله دارد.
قدومه (Alyssum): در ایران 27 گونه یك‌ساله و چندساله دارد كه دانه آنها مصرف دارویی دارد و هفت گونه از آنها انحصاری ایران است.
خاكشیر (Erysimum): در ایران 25 گونه علفی یك‌ساله یا چندساله دارد كه 13 گونه یعنی بیش از 50 درصد گونه‌ها انحصاری ایران است.
كیسه‌چوپان (Thlapsi): در ایران هشت گونه گیاه علفی یك‌ساله و چندساله دارد كه سه گونه از آنها انحصاری ایران است.
فرفیون (Euphorbia): در ایران حدود 70 گونه علفی و درختچه‌ای دارد كه 16 گونه انحصاری ایران است.
آلوچه (Prunus): در
ایران چهارگونه درختی یا درختچه‌ای دارد و انواع اصلاح شده زیادی از آن در
ایران كاشته شده است. میوه‌های آن ارزش خوراكی بالایی برای انسان و حیات
وحش دارند.
زالزالك یا ولیك (Crataegus): در ایران 17 گونه درختی و درختچه‌ای دارد كه میوه‌های آن ارزش خوراكی زیادی برای انسان و حیات وحش دارند.
پنجه برگ (Potentilla): در ایران 41 گونه گیاه علفی چندساله دارد كه از مناطق كوهستانی مرتفع تا چمنزارها و مناطق مرطوب می‌روید.
كما، باریجه یا آنقوزه (Ferula): در
ایران حدود 30 گونه گیاه چندساله و دائمی دارد كه 14 گونه از آنها انحصاری
ایران و اغلب در مناطق كوهستانی و گاهی بیابانی پراكنده است.
كلاه‌میرحسن (Acantholimon): در
ایران 83 گونه گیاه علفی خاردار و اغلب پشته‌ای دارد كه 66 گونه یعنی 79
درصد آنها انحصاری ایران است و در مناطق استپی و استپی سرد تا مناطق
كوهستانی می‌روید. انواع گونه‌های كلاه‌میرحسن از عناصر ایرانو ـ تورانی
محسوب می‌شود و از نظر حفاظت خاك ارزش بسیار بالایی دارند.
مناطق رویشی در خاورمیانه
گستره خاورمیانه محل
تلاقی پنج منطقه (Region) مشخص گیاهی اروپا ـ سیبری، مدیترانه‌ای، ایرانو ـ
تورانی، صحرا ـ عربستان و سودان ـ زامبزین است:
منطقه اروپاـ سیبری: در قلمرو تمام شمالگان (Holarctic) بزرگ‌ترین منطقه رویشی محسوب می‌شود و شامل بخشی از اروپا و آسیای شمالی است.
منطقه مدیترانه‌ای:
این منطقه به دو قسمت فرعی شرقی و غربی تقسیم می‌شود. منطقه مدیترانه در
خاورمیانه كمربند نسبتا باریكی در امتداد دریای مدیترانه را می‌پوشاند.
منطقه ایرانو ـ تورانی: استپ‌های
گسترده و مناطق بیابانی خاورمیانه را در بر می‌گیرد. دامنه تغییرات دمای
روزانه و فصلی و همین‌طور خشكی آن بسیار شدید است. از نظر گیاهان بوم‌زاد
بسیار غنی است به‌طوری كه 40 درصد گونه‌های شناسایی‌شده بوم‌زاد یا انحصاری
هستند.
منطقه صحرا ـ عربستان: كمربند
گسترده‌ای از اقیانوس اطلس تا عربستان است. این منطقه بشدت خشك بوده و
دارای تابستان‌های گرم، فاقد باران و زمستان‌های كوتاه با بارندگی بسیار
اندك (صفر تا 150 میلی‌متر) است. این منطقه با 140 گونه از نظر غنای
گونه‌ای بسیار فقیر است، اما دارای پوشش گیاهی خاص خود است. این منطقه
برخلاف فقر گیاهی خود به‌دلیل تنوع پستی و بلندی، سنگ‌شناسی و خاك‌شناسی
دارای جوامع متمایزی است.
