پیشینه تاریخی اردبیل:
نام اردبیل در منابع تاریخی بعد از اسلام
به صورتهای اردویل (حدودالعالم؛ مسالک و ممالک اصطخری ؛ سکه ابوبکربن محمدازاتابکان
آذربایجان وتاریخ میافارقین ابن ازرق) ، اردبیل (تقویم البلدان ابوالفدا) و بیشتربه
صورت اردبیل در اغلب آثار جغرافیایی جغرافیدانان مسلمان (ابن خرداذبه، ابن رسته،
یعقوبی، ادریسی، مقدسی، ابن الفقیه، قزوینی، مستوفی و یاقوت حموی ) آمده است.
بلاذری نیز در فتوح البلدان خود که به تاریخ صدراسلام اختصاص دارد نام این شهر را
اردبیل نوشته است. نام اردبیل به صورت کنونی اش در اکثر سکه هایی که در قرون
4و5و6و7و8 در این شهر ضرب شده ( به استثنای سکه ابوبکر بن محمد) تکرار شده است.
مورخ ارمنی " لووند" در پایان قرن هشتم میلادی (قرن دوم هجری) نام اردبیل را به
صورت " ارت ویت " ضبط کرده که بعدها به ظن مارکوارت " ارت ویل " شده است.
تا
آنجایی که منابع موجود نشان می دهند، نام اردبیل یا ارویل در هیچ نوشته ای به صورت
" ارتاویل" نیامده بلکه این صورت، هیئت بازسازی شده "اردویل" منابع بعد از اسلام می
باشد. صادق هدایت در زیر نویس فقه 56 ساله ترجمه رساله پهلوی " شهرستان های ایران"
می گوید: شاید مقصود از حاکم نشین اتورپاتکان (درجغرافیای استرابون) اردبیل باشد که
به زبان ارمنی " ارت وت" می نامند. با وجود تکرار نام اردبیل به صورت مکرر در اولین
منابع دوره اسلامی، اطلاعات ما در خصوص هیئت نام این شهر در عصرساسانی و پیشتر از
آن بسیار ناچیز است. اما فقدان معلومات در این خصوص مانع از آن نشده است که نام و
تاریخ پیش از اسلام این شهر در پرده محاق باقی بماند. مورخان قدیمی مانند نویسنده
حدود العالم اردبیل را واژه ای اوستایی دانسته اند که از دو کلمه (ارتا) یعنی مقدس
و (ویل) به معنای مقدس که روی هم به معنای شهر مقدس ترکیب شده است . بسیاری از
مورخان قدیمی مانند یاقوت حموی و فردوسی شاعر نامدار ایران بنای این شهر را به
فیروز پادشاه ساسانی (457م) نسبت می دهند و آن را (بادان پیروز) نامیده اند . روضه
الصفا می نویسد : اردبیل از بناهای کیومرث پادشاه کیانیان بود . از آنجا که نام
اردبیل در داستان ویس و رامین از آثار دوره اشکانیان آمده چنین می نماید که این شهر
بیش از 1500 سال قدمت تاریخی دارد .
1 – باستان شناسی منطقه :
منطقه اردبیل
دست کم از هزاره ششم قبل از میلاد مسکون بوده است. براساس پژوهش های مقدماتی باستان
شناسی، سراسر منطقه از تپه های باستانی یابه عبارت دیگر مناطق استقراری که روزگاری
دژ یا شهرک یا روستا بوده اند، پوشیده شده است. کاوش های مقدماتی در برخی از نواحی
اردبیل به ویژه در قسمت های شمالی و شرقی آن نشان می دهد که اردبیل و بطورکلی شرق
آذربایجان از کانونهای مهم فرهنگ مگالی تیک یا سنگ افراشتی بوده است. مردم مگالی
تیک شرق آذربایجان که ماهیت قومی آنها می باید از عناصر کاسی و هوری بوده باشد،
دهها اثر مگالی تیک پرارزش از خود به یادگار گذاشته اند. کشفیات اخیر در محوطه
باستانی " شهر یئری" مشکین شهر، پرتو تازه ای به تمدن و فرهنگ هشت هزارساله اقوام
ساکن در اردبیل و اطراف آن افکنده است و انتشار نتیجه کشفیات می تواند ارتباط تمدن
و فرهنگ مگالی تیک اردبیل را با دیگر مناطق ایران و آذربایجان تاریخی و قفقاز و شرق
آسیای صغیر مشخص کند. عجالتا می توانیم بگوییم که تصاویر هیکل های سنگی "شهر یئری"
با تصاویر هیگل ها و سرهای آدمیانی که برروی اجاق های نعل اسبی ایغدیر( ایگدیر
درشمال شرقی ترکیه در نزدیکی مرز ایران و ارمنستان) نقش بسته شباهت تام دارد.
اردبیل و عصر مفرغ:
از اردبیل عصر مفرغ آثار ارزنده ای کشف شده
است؛ شمشیرهای مسی ، خنجرهای مختلف، تیر و سرنیزه ، حلقه برای گرفتن زه کمان و
تیردان های مسی، از نوع تبری که در لرستان پیدا شده و باستان شناسان تاریخ آن را
قریب سه هزارسال قبل از میلاد معین کرده اند، در ناحیه اردبیل نیز پیدا شده و چون
اشیای مفرغی اردبیل غالبا از مفرغ های لرستان ساده ترند احتمال داده می شود که
ازحیث قدمت زمان ، مقدم برآنها باشند. در اواخر دوره مفرغ و بطور قطع در اواخر
هزاره چهارم قبل از میلاد دو مهاجرت تاریخی از کرانه غربی دریای خزر و دره ارس به
حوالی روسیه و فلسطین وکوه های زاگرس صورت گرفته است. این مهاجرت ها را مدارک
باستان شناسی تایید و مدارک تاریخی تصدیق می نمایند. به احتمال قوی دست کم خاستگاه
یکی از عناصر مهاجر یعنی کاسی ها که درکوهپایه های زاگرس مرکزی در حدود لرستان و
کرمانشاه اسکان یافتند، اردبیل و نواحی اطراف آن بوده است. اما این مهاجرت را به
عنوان قطع ارتباط دائم و همیشگی مهاجرین باعقبه خود درخاستگاهشان نمی توان
تغییرکرد، چراکه درهزاره های بعد و به ویژه در هزاره اول قبل از میلاد عناصر کاسی
که تحت عنوان کاسپی شناخته می شدند، ساکنان شناخته شده شرق آذربایجان و کرانه غربی
بحر خزر بوده اند.
شهرستان اردبیل :
این شهرستان در 620 کیلومتری تهران و 180
کیلومتری شهر تبریز واقع شده و تا شهر نمین حدود 20 کیلومتر ،تا شهر آستارا 60
کیلومتر و تا مشکین شهر حدود 90 کیلومتر مسافت دارد. شهر اردبیل از شمال به مشکین
شهر از شرق به نمین ،از جـنـوب به نـیـر و از مـغـرب به کــوه آتشفشان خاموش شده
سبلان محدود است و ارتفاع آن از سطح دریا 1100متر است.
محصولات کشاورزی و دامی
آن گندم، جو، سیب زمینی، تخم چغندر قند، محصولات علوفه ای، میوه های درختی، حبوبات،
عسل و لبنیات می باشد. صنایع دستی و سوغات آن نیز، گلیم، جاجیم، شال، ورنی، مسند،
سفال، صنایع چوب، مصنوعات چرمی و قالی بوده و سوغاتیهای آن سرشیر، عسل، حلوای سیاه
و شیرینیهای محلی می باشد.
اقوام اردبیل
اكثریت مردم اردبیل را شاخه های مختلف ترك زبان
تشكیل می دهند.در منطقه دشت مغان عشایر شاهسون به زندگی ایلاتی و پرورش دام و
كشاورزی مشغول هستند.
گردشگری در استان اردبیل :
طبیعت سحرانگیز استان زیبا منظر
اردبیل با الهام از نفس حیات بخش بهار ، جامه سبزی از گیاهان لطیف به تن کرده و
نقطه نقطه آن با گلهای هزار رنگ و زیبانقش ، به گونه ای دل فریب آراسته می شود و
رایحه روحنواز آن هر رهگذری را جان تازه می بخشد. دامن خیال انگیز و پرنقش و نگار
کوهستان پر صلابت سبلان ،چشمه ساران و جویباران روان از سینه پرمهر خاک ، چمن
زارهای بی بدیل طبیعی ، ییلاق های باصفای باغرو ،کرانه های فرح بخش دریاچه های
گوهرنشان نئور ، آب های گر و شفابخش معدنی در دو سوی سبلان اسرارآمیز ، صدای دلنشین
مرغکان شکر سخن ، لاله زاران گسترده بر صحیفه خاک ،شرشر گوش نواز آبشاران قشنگ و
هزاران نعمت گسترده در این دشت و دمن ،هر یک موهبتی از کرم و بخشش سبحان و دود و
برگ زرین دیگری از کتاب معرفت رب جلیل است و مایه حیرت و ادراک عمیق از تبحر و چیره
دستی خالق عالمیان . در سبلان بهار به بهار می توان نظاره گر گر ایل بود كه برای
نفس كشیدن و برای دست ساییدن به خاک سبلان و برای دویدن در پی گله های گوسفندان و
برای شنیدن هیاهوی بی تاب زنبوران عسل و برای استشمام عطر گل های رنگارنگ وحشی و
برای سلام دادن به سبلان می آیند.
آثار سیاحتی، زیارتی و تاریخی:
1-مجموعه بقعه شیخ صفی الدین
اردبیلی: مربوط به دوره ایلخانی و صفوی، شامل چینی خانه، مسجد جنت سرا، خانقاه، چله
خانه، شهید گاه، چراغ خانه، حرمخانه، با مقابر بزرگان چون شیخ صفی الدین اردبیلی،
شاه اسماعیل صفوی، موزه بقعه و حیاط مقابر واقع در میدان عالی قاپو
2- موزه
مردم شناسی میدان عالی قاپو اول کوچه زینال
3- شش باب حمام مربوط به دوران صفوی
و قاجار در محلات قدیمی شهر
4- یازده پل تاریخی مربوط به دوران صفوی و قاجار بر
روی رودخانه های بالیقلو و قره سو
5- مجموعه بازار اردبیل که تاق تمام بازارها
جناقی و گنبدها چهار تاقی و اغلب ساده است. عناصر اصلی بازار عبارتند از: راسته های
پیرعبدالملک، قیصریه، کفاشان، علافان، زرگران، سراجان، پنبه فروشان، مسگران،
چاقوسازان و آهنگران و سراهای آنها عبارتند از: سرای خشکبار، گلشن، وکیل، زنجیرلو،
حاج احمد، حاج شکر، مجیدیه، امام جمعه و دوگوچی. طول تاق نمای مغازه ها به طور
متوسط 3 متر و قطر پایه تاق ها 80 سانتی متر می باشد.
6- مسجد میرزاعلی اکبر
مرحوم در بازار مربوط به دوره قاجاریه
7- مسجد جمعه احداث شده بر روی تپه
باستانی بزرگ مربوط به دوران سلجوقی
8- امامزاده صالح و قیز امامزاده سی (حلیمه
خاتون در مرکز شهر)
9- مجتمع توریستی شورابیل (کوثر) با دریاچه ای آب شیرین به
وسعت 120 هکتار در قسمت جنوبی شهر با امکانات تفریحی، ورزشی، قایقرانی، پیست های دو
میدانی و دوچرخه سواری، شهربازی، رستوران، اماکن اقامتی و اماکن برپائی چادر برای
اقامت.
10- موزه حیات وحش در خیابان دانشگاه کنار دریاچه شورابیل
11- دریاچه
آب شیرین نئور در 48 کیلومتری جنوب شرقی اردبیل به سمت خلخال در ارتفاعات 2500 متری
کوهستان باغرو با مساحتی بالغ بر 210 هکتار و عمق متوسط 5 متر یکی از منحصربه
فردترین و دیدنی ترین دریاچه های کوهستانی کشور با اکوسیستم طبیعی و بکر و همچنین
ماهی قزل آلای رنگین کمان.
12- آب گرم و آبشار سردابه: در فاصله 25 کیلومتری شرق
اردبیل با حدود 7 دهنه چشمه آب معدنی گرم و آبدرمانی جدید الاحداث منطبق با
استانداردهای روز دنیا و ابشار 30 متری دیدنی در منطقه ییلاقی حوالی آن.
13- برج
شاطر گنبدی روستای صوما درفاصله 5/8 کیلومتری شمال اردبیل به شکل برج استوانه ای
شکل از داخل و ده ضلعی از خارج به طول اضلاع 62/2 و ازاره سنگی 5/1 متر مربوط به
قرن هفتم ه.ق
14- مقبره شیخ جبرائیل جد سلاطین صفوی در محله کلخوران اردبیل
موقعیت جغرافیائی اردبیل شهر اردبیل یکی از کهنترین شهرهای ایران به شمار می رود.
آبشار آقبلاغ
این آبشار در خلخال و در كوه آق داغ (سفیدكوه)
قرار دارد. در دامنة این رشته كوه چشمه سارهای فراوانی وجود دارد كه تأمین كننده آب
جریانهای چون میانرودان، گلبند رود، رودخانه زال و … میباشد. مهمترین چشمه این
ناحیه كه آبدهی قابل توجهی دارد، چشمه آقبلاغ است. این چشمه در دامنة شرقی قله
مركزی آق داغ قرار دارد. این چشمه بلافاصله پس از خروج، آبشار بسیار زیبا و با
دورنمای جالب و دیدنی و سفیدرنگ تشكیل می دهد. وجود گونه های متنوع گیاهی، درختی و
علفی در پیرامون این آبشار زیبائی آن را دوچندان می نماید. نزدیكترین راه ارتباطی
به آقبلاغ از طریق یك راه پیاده رو از روستای لرد بخش شاهرود خلخال میسر است.
آبشار سردابه
این آبشار در نزدیكی آبگرم معدنی سردابه (24
كیلومتری غرب اردبیل) در دامنة شرقی كوه سبلان واقع است. ارتفاع آن حدود 20-15 متر
و حجم جریان آن نسبتاً كم و محدود به خروجی چند چشمه بالادست می باشد. شایان ذكر
است حجم جریان این آبشار در مواقع بارش و پیوستن جریانهای سطحی حوزه آبخیز افزایش
می یابد. این آبشار از محلهای دیدنی مجتمع آبگرم سردابه كه از نقاط گردشگری اردبیل
است، می باشد.
آبشار گورگور آلوارس
چشمه گورگور ازجمله چشمه های مشهور منطقه
سبلان می باشد. این چشمه در درة آلوارس یا قزل گوللر كه یكی از عریض ترین و
باصفاترین دره های سبلان است، در ارتفاع 2420 متری از سطح دریا واقع شده است.آبدهی
این چشمه بسیار بالا بوده و آب از خلل و فرج دیواره صخره ای مشرف به دره با فشار
بیرون می آید. نظر به شیب تند مسیر تا رسیدن به رودخانه بستر آبشار مانندی را طی می
كند و باتوجه به موقعیت تفریحی و تفرجی و ورزشی درة قزل گوللر و احداث پیست اسكی
روی برف آلوارس در آن چشمه و آبشار گور گور نیز با دارا بودن آب و چشم انداز و فضای
سبز جالب از نظر گردشگری را دارد.
آبشار گورگور خیاوچای
این آبشار در مسیر رودخانه خیاو (خیوچای)
بوده و بلندی آبشار حدود 10-12 متر می باشد و از نظر حجم جریان قابل توجه می باشد .
حوضچه ای دایره ای شكل درمحل ریزش آب ایجاد شده است. آبشار گورگور به علت منظره
جالب طبیعی و وجود ماهی قزل آلای قرمز در رودخانه و حوضچه و برخورداری از موهبت
آبگرم معدنی ملك سوئی و چشم اندازی از كوهستان سبلان (ارتفاعات دلی آلی، آیتار، هرم
و كسری) جذاب و دیدنی است.
پارك جنگلی فندقلو
جنگل فندقلو بعلت نزدیكی به شهر نمین و
سهولت دسترسی از جاده بین شهری اردبیل – آستارا همواره به عنوان یك منبع تفرجگاهی
مطرح بوده است این جنگل یكی از اراضی تفریحی جنگلی است كه به فاصله 10 كیلومتر از
شهر نمین و 30 كیلومتر از شهر اردبیل قرار گرفته است . این جنگل انبوه بسیار زیبا
مشابه پار كبه نظر میرسد . وجود اشكوب های كوچك و محدود پوشیده از گیاهان مرتعی تهی
از درخت در بین درختان انبوه محل مناسبی را برای گدراندن اوقات فراغت خانواده ایجاد
نموده است به همین جهت اینك عنوان پارك جنگلی فندقلو در ایام تعطیل پذیرای متقاضیان
زیادی از شهر اردبیل ، نمین و مسافران تابستانی است . پیست اسكی روی چمن دراین
منطقه قرار دارد و یك اردوگاه دانش آموزی با چندین اطاقك چوبی جهت اقامت و سرویسهای
بهداشتی عمومی از سوی واحد امور تربیتی اداره آموزش و پرورش شهرستان نمین در آن
ایجاد شده است .
آب گرم قره سو
برای این چشمه دو حوض ساخته اند. اندازه حوض ها
3/5× 5 متر است . آب گرم ازحوض اول به حوض دوم می ریزد. حرارت آب گرم قره سو 41
درجه است. از خواص درمانی آب این چشمه, آرام بخشی و تسكین دردهای روماتیسمی و عصبی
آن است.
آب گرم گاو میش گلی
پر آب ترین چشمه آب گرم سرعین است و استخری
به طول 25 متر و به عرض 17 متر دارد. دور استخر را با دیوار بلندی محصور كرده اند.
آب گرم از چند نقطه كف استخر با گاز خارج می شود و از مجرای ضلع شرقی به بیرون می
رود. حرارت آب گرم گاومیش گلی 45 درجه است.
چشمه های بیله دره
چشمه آب معدنی سرد بیله دره در سه كیلومتری
شمال سرعین در دره ای واقع شده است كه از نقاط مختلف زمین خارج می شود. آب چشمه
بیله دره از دسته آب های بیكربناته كلسیك سرد با رسوبات خشك اندك است. این آب برای
درمان بیماری های كلیه, دستگاه تغذیه و كبد, بافت ها (باعث تورم بافت ها و تعویض آب
درون سلولها می شود), مجاری ادرار, افزایش مواد ازته, نقرس, درد مفاصل, حالات
تشنجی, چاقی و تورم كبد است.
چشمه بوشلی
چشمه معدنی بوشلی به فاصلة 5/4 كیلومتری جاده
اردبیل به سراب و در 45 كیلومتری غرب اردبیل واقع شده است. دمای آب چشمه 49 درجه
است. اهالی محل آب این چشمه را برای درمان روماتیسم و درد مفاصل و رفع خستگی
استفاده می كنند.
چشمه های معدنی سرعین
شهر سرعین یا ” سرقین “ در غرب شهر
اردبیل واقع شده است و فاصله آن تا اردبیل 28 كیلومتر است. آبهای گرم سرعین در ردیف
آبهای كلروبیكربناته كلسیك گاز دار و خیلی گرم وسیلیس فراوان دارد. استحمام در چشمه
های سرعین دارای اثرات آرام بخش است و دردهای عصبی, روماتیسمی و عصبی مفصلی را
تسكین می دهد.
بازار
بازار اردبیل یادگاری از دوره قاجار می باشد كه بر روی
بازار دوره صفوی و ماقبل ساخته شده و در سال 1364 در فهرست آثار ملی كشور به ثبت
رسیده است. در قرن دهم هجری در زمان حكومت شاه طهماسب اول بازارهای اردبیل از رونق
بسیار زیادی برخوردار بوده اند كه از این قبیل می توان به بازار بقالان، كرباس
فروشان، قصابان، خراطان، سراجان، قیصریه و دهها سرای دیگر اشاره نمود.
در شرایط
موجود راسته های مجموعه بازار اردبیل عبارتند از راسته اصلی بازار، راسته
پیرعبدالملك، راسته قیصریه، كفاشان، علافان، بازار زرگران، سراجان، پارچه فروشان،
مسگران، چاقوسازان، آهنگران و سراهای آنها پوشش سقف راسته ها با طاقهای جناقی و
گنبد چهارطاقی و ساده می باشد. طول طاقنمای مغازه ها به طول متوسط سه تا چهار متر و
قطر پایة طاقها 60 تا 80 سانتی متر می باشد.
برج شاطر گنبدی
در حوالی برج به فواصل گوناگون، تپههای
باستانی قرار دارد كه بیشتر آنها مربوط به دورههای پیش از اسلام به ویژه دوره
اشكانی است. برج از داخل استوانه و از خارج دهضلعی با طول اضلاع 2.63 متر است و
ازارههای سنگی به ارتفاع 1.5 متر و مركب از چهار رج سنگتراش دارد. بر روی پایة
سنگی، جرزهای دووجهی آجری و در فاصله آنها قابسازیهای آجری با طرحهای مختلف و
منظم انجام شده است. ورودی برج در ضلع شرقی و در بالای پایة سنگی واقع شده كه پنج
یا شش پله در برابر آن قرار داشته است. كتیبه و سردر بنا به مرور زمان تخریب گردیده
و از میان رفته است.
بقعه شیخ جبرائیل كلخوران
بقعة شیخ جبرائیل كلخوران پدر شیخ
صفی الدین اسحق اردبیلی، جد سلاطین صفوی می باشد كه در روستای كلخوران در 3
كیلومتری اردبیل قرار دارد كه مقبرة شیخ امین الدین جبرائیل به صورت یك هشت ضلعی در
وسط باغ قرار گرفته است.
قسمتی از بنا در پاكار از سنگهای منتظم اجرا شده كه بر
روی آنها دیوارهای جانبی بقعه از آجر ساخته شده است. در نمای بیرونی بقعه از
تزئینات كاشی بصورت تلفیقی استفاده شده است. گنبد تخریب شده آن در چند دهة اخیر
بازسازی شده است. داخل بقعه با نقاشی برجسته روی گچ و كتیبه هایی با خط علیرضا
عباسی مزین گشته است.
ساماندهی محوطه اطراف بقعه در كنار مرمت آن از مهمترین
برنامه های طرح ساماندهی بقعه میباشد.
بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی
محل كنونی بقعه شیخ صفی الدین حدود
700 سال پیش باغ بزرگی بنام اسفریس بوده است كه شیخ صفی الدین اردبیلی در بخشی از
آن باغ بزرگ به ارشاد و تدریس مریدان خود می پرداخت. شیخ صفی الدین اردبیلی در سال
735 هجری قمری در سن 75 سالگی درگذشت وی از بزرگان عرفان و تصوف در ایران به شمار
می رفت و از نفوذ مذهبی بالایی برخوردار بود. از شیخ صفی آثار مكتوبی چون دیوان
اشعار و تفسیر قرآن كریم برجای مانده است. طبق وصیت وی او را در محل تدریسش و در
مدرس خود با ساختن یك برج مقبره ای بنام الله الله دفن كرده اند. وجه تسمیه آن وجود
نام مبارك الله در متن ساقه برج آن با خط بنایی معقلی است.
فرزندان شیخ یك به یك
به عنوان مرشد خانقاه، جانشین پدر می شدند و این سیر تحول ارشاد در خانقاه اردبیل
توأم با افزایش قدرت مردمی این خانقاه در دوره ای از تاریخ ایران جریان داشت كه
حكومت مركزی مستقلی به مفهوم جامع كلمه در كشور وجود خارجی نداشت و بالاخره این
حركت سریع مذهبی در خانقاه اردبیل پس از 72 سال منتج به وصول مقام ارشاد به اسماعیل
صفوی پسر حیدر شد. در دوره حكومت شاه اسماعیل تمام انرژی او مصروف ساماندهی اوضاع
كشور بود و فرصت و توجه كافی به امر ساماندهی مقابر اجدادش برای او فراهم نشد و فقط
اقدام به ساخت بخشی بنام دارالحدیث در بقعه كرد كه بعدها این قسمت ویران شده و
امروزه آثاری از آن باقی نیست.
پس از شاه اسماعیل شاه طهماسب اول كه جانشین وی
بود با ساختن بخشی بنام قندیل خانه مجموعه قبور موجود در بقعه را با سالنی بهم متصل
كرد و نظم بخشید. در دوره صفوی باعنایت ویژه شاهان، این مجموعه در نهایت دقت تكمیل
و تزئین شد تا جائیكه آدام اولیاریوس بقعه را با مساحتی نزدیك به 21 هزار مترمربع
به بهشت موعود خداوندی تشبیه می كند. بقعة وسیع و دیدنی شیخ صفی با سقوط سلسله
صفویه چنان مورد بی مهری و عناد واقع میشود كه هم اینك كل مساحت عرصه و اعیانی این
مجموعه كمتر از 7 هزار متر مربع است و از اشیاء و لوازم نفیس آن جز نامی غرور آور و
یادی تلخ برای نسل امروز باقی نمانده است. این مجموعه هم اینك كاندید ثبت در فهرست
میراث جهانی است و قبر شخصیتهای معتبری از تاریخ این سرزمین را محفوظ داشته و بخش
بزرگی از تاریخ این مملكت و شاید جهان اسلام بدون این مجموعه قابل تحقیق و تعریف
نیست.
بقعه شیخ حیدر مشگین شهر
در محوطه ای موسوم به امامزاده در
مشگین شهر برج بلندی واقع است كه تقریباً از تمام نقاط شهر و همچنین ورودیهای اصلی
شهر بخش هایی از آن دیده می شود كه بنام مقبره شیخ حیدر تحت شماره 184 در فهرست
آثار ملی ثبت گردیده است. تاریخ ساخت این بنا به دورة ایلخانی باز می گردد. برج
مقبرة شیخ حیدر میل بلندی به ارتفاع 18 متر و به قطر تقریبی 5/10 متر به صورت
استوانه ای كه در چهارچوب آن چهار درگاه با تزئینات معقلی تعبیه شده است. لیكن
ورودی طبقه فوقانی در جبهه غربی قرار دارد.
پیست اسكی آلوارس
این پیست اسكی در فاصله 12كیلومتری روستای
آلوارس و 24 كیلومتری سرعین قرار گرفته است و از آنجائی كه پیست فوق در ارتفاع
3200متری از سطح دریا قرار دارد به سبب بارندگی برف فراوان در طول پائیز و زمستان و
به جهت دیر ذوب شدن برفهای این منطقه می تواند در حدود شش الی هشت ماه از سال مورد
استفاده قرار گیرد. ازجمله كارهائی كه جهت آماده سازی و بهره برداری انجام شده می
توان به موارد زیر اشاره كرد:
احداث جاده ای آسفالت به طول 24 كیلومتر تا پای
پیست، نصب و راه اندازی دستگاه و خط تله سی ایژ به طول 1250 متر ساخت شركت دوپل
مایراتریش، نصب و راه اندازی یك خط تله اسكی جهت آموزش و استفاده علاقه مندان،
احداث دوباب ایستگاه كلاسهای آموزشی، ساختمان اداری، مهمانسرا، رستوران، خرید
دستگاه برف كوب، همچنین انجام طرحهای مقدماتی و كارهای عملیاتی هتلی مدرن و مجهز،
كه تاحدی می تواند جوابگوی انتظار و تمایل علاقه مندان باشد.
از ویژگیهای بارز
منطقه ای كه مجتمع ورزشهای زمستانی آلوارس در آن واقع شده است علاوه بر جاذبه های
زمستانی می توان به جاذبه های بهاری و تابستانی آن ازجمله روی آوردن عشایران با گله
های خود به مناطق حوالی آن، هوای خنك و معتدل در اوج تابستان، پوشش گیاهی و گلهای
رنگارنگ بصورت دشتهای وسیعی از شقایقهای كوهی، گل ختمی، گون و غیره همچنین قرار
گرفتن مسیرهای صعود به قله سبلان و قلل دیگر از فاصله نزدیك كمپ مجتمع و مشرف بودن
آن به شهرهای سرعین، نیر، اردبیل می باشد كه استفاده از آن را در تمامی فصول سال
مفید و خاطره انگیز می نماید.
پیست اسكی آلوارس
این پیست اسكی در فاصله 12كیلومتری روستای
آلوارس و 24 كیلومتری سرعین قرار گرفته است و از آنجائی كه پیست فوق در ارتفاع
3200متری از سطح دریا قرار دارد به سبب بارندگی برف فراوان در طول پائیز و زمستان و
به جهت دیر ذوب شدن برفهای این منطقه می تواند در حدود شش الی هشت ماه از سال مورد
استفاده قرار گیرد. ازجمله كارهائی كه جهت آماده سازی و بهره برداری انجام شده می
توان به موارد زیر اشاره كرد:
احداث جاده ای آسفالت به طول 24 كیلومتر تا پای
پیست، نصب و راه اندازی دستگاه و خط تله سی ایژ به طول 1250 متر ساخت شركت دوپل
مایراتریش، نصب و راه اندازی یك خط تله اسكی جهت آموزش و استفاده علاقه مندان،
احداث دوباب ایستگاه كلاسهای آموزشی، ساختمان اداری، مهمانسرا، رستوران، خرید
دستگاه برف كوب، همچنین انجام طرحهای مقدماتی و كارهای عملیاتی هتلی مدرن و مجهز،
كه تاحدی می تواند جوابگوی انتظار و تمایل علاقه مندان باشد.
از ویژگیهای بارز
منطقه ای كه مجتمع ورزشهای زمستانی آلوارس در آن واقع شده است علاوه بر جاذبه های
زمستانی می توان به جاذبه های بهاری و تابستانی آن ازجمله روی آوردن عشایران با گله
های خود به مناطق حوالی آن، هوای خنك و معتدل در اوج تابستان، پوشش گیاهی و گلهای
رنگارنگ بصورت دشتهای وسیعی از شقایقهای كوهی، گل ختمی، گون و غیره همچنین قرار
گرفتن مسیرهای صعود به قله سبلان و قلل دیگر از فاصله نزدیك كمپ مجتمع و مشرف بودن
آن به شهرهای سرعین، نیر، اردبیل می باشد كه استفاده از آن را در تمامی فصول سال
مفید و خاطره انگیز می نماید.
دره جنگلی اردی موسی
دره جنگلی زیبا و دیدنی در كنار روستای
اردی موسی قرار گرفته است. دره جنگلی با چشم اندازی بسیار زیبا، نهرها و چشمه
سارها، چمنزارهای انبوه، باغات میوه، قابلیت ویژه ای جهت گردشگری و استراحت و تفریح
دارد، این محیط یكی از كانونهای مورد علاقه و استفاده سرعین و گردشگران سایر نقاط و
دوستداران طبیعت می باشد. این درة جنگلی زیبا با بهاری سرسبز وباطراوت، تابستانی
خنك با سایه های درختان بلند و پائیز الوان و زمستانی پوشیده از برف تابلوی بدیعی
از چهره فصول مختلف را به نمایش می گذارد.
جمعه مسجد
مسجد جمعه اردبیل در شمال شرقی شهر كه بر روی تپه
باستانی قرار دارد بازماندة مسجد عظیم، گسترده و كم نظیری است كه در دوره های مختلف
اسلامی بخصوص دوره سلجوقی شكل گرفته و تا اوایل صفوی معمور و آباد بوده است. كاوش
های باستان شناسی ردپای مسجد را در قرون اولیه اسلامی به وضوح تشخیص داده است. مسجد
دوره سلجوقی و ایلخانی بسیار گسترده تر و وسیع تر از بنای مكعبی فعلی بوده و بنای
سرپای موجود صرفاً گنبدخانه و ایوان مسجد بزرگ را تشكیل می داده است. این مسجد گنبد
آجری بزرگی داشته است كه دو پوش ساخته شده و حوادث ایام هر دو پوشش گنبد این مسجد
را فرو ریخته و تنها دو قسمت قوسی شكل ناقص از گنبد خارجی و قسمت محدودی از گچبرهای
گنبد داخلی در چهار گوشه فوقانی دیواره های شبستان اصلی برای نمایش عظمت تاریخی آن
باقی مانده است. مأذنه مسجد اثر دیگری است كه به صورت گلدسته استوانه ای شكل در ضلع
غربی شبستان اصلی مسجد و به فاصله تقریبی 15 متری قرار دارد. ایوان مسجد متصل به
گنبدخانه می باشد كه در قسمت شمالی آن واقع شده و در حال حاضر با تیرهای چوبی
پوشانده شده و نمازخانه فعلی را بوجود آورده است. مسجد جمعه اردبیل از بناهای كم
نظیر ادوار اسلامی ایران است كه در دوره های مختلف ازجمله ایلخانی، سلجوقی، صفوی،
قاجار مرمت شده است.
دریاچه شورابیل
این دریاچه قبلا بسیار شور بوده است ولی امروزه
با افزوده شدن آب شیرین از شوری آن كاسته شده ،بطوریكه نوعی ماهی در آن پرورش داده
میشود .
این دریاچه دارای امكانات تفریحی ،ورزشی و فرهنگی بسیاری است از جمله
:قایق رانی ،پیست دو و میدانی،دوچرخه سواری ،باغ وحش ریا، هتل های مجهز وزیبا
،مجموعه شهر بازی ،رستوران در وسط دریاچه و... میباشد .
دریاچه نئور (نوور )
این دریاچه در 48 كیلومتری جنوب شرقی
اردبیل بطرف خلخال در یكی از دره های كوهستان باغیرو و در ارتفاع 2500 متری از سطح
دریا با مساحتی بالغ بر 210 هكتار و عمق متوسط 5 متر یكی از زیباترین و دیدنی ترین
دریاچه های ایران می باشد .در حال حضر نوعی ماهی قزل آلای رنگن كمان از زمره بهترین
نوع ماهیان دنیا در آن پرورش داده میشود كه هرساله تعدادی زیادی از مردم جهت
ماهیگیری و كوهنوردی و استفاده از مناظر بی نظیر منطقه و هوای خنك و مطبوع آن به
دریاچه روی می آورند .
رشته كوه تالش
رشته كوه تالش در راستای كناره دریای مازندران
از شمال به جنوب كشیده شده است. این رشته كوه از گوشه خاوری كوههای برزند آغاز و در
سراسر حدود خاوری استان اردبیل با افزایش تدریجی بلندی به سوی جنوب كشیده میشود و
در بیرون حدود استان سرانجام به رشته كوه البرز میپیوندد.بلندترین نقطه رشته كوه
تالش در خاور اردبیل با بلندی حدود 2 هزار و 750 متر است. دامنه خاوری آن پوشیده از
جنگل است در حالی كه دامنه باختری و شمالی آن جز در بلندیها كه دارای پوشش جنگلی
است در بخشهای دیگر پوشش گیاهی مهمی ندارد.رشته كوه تالش یا باغرو همانند سدی بین
دریای مازندران و فلات آذربایجان قرارگرفته و هیچ رودی آن را قطع نمیكند مگر در
نزدیكی قرهچمن كه دشت اردبیل به دریا راه پیدا میكند و از این بخش رطوبت دریای
مازندران در این دشت رخنه میكند.
دهكده سنگی و زیرزمینی ویند كلخوران
این روستا دهكده ای سنگی
با مجموعه ای از خانه های سنگی منفرد به صورت یك پدیده معماری تاریخی و باستانی
استثنایی وجود دارد كه شكل كنده شدن این منازل در زیر تپه های سنگی و رسوبی و نوع
كنده شدن آنها كه نهایتاً منجر به آفرینش چنین آثاری شده است، در نوع خود كم نظیر
می باشد. دهكده صخره ای باستانی ویند در حدود 5 كیلومتری جنوب و جنوب غربی سرعین و
در نزدیكی جاده اردبیل-نیر قرار گرفته است. مناطقی كه خانه های سنگی در آن قرار
گرفته اند قوردی قیه، تپه چله خانه، قره قیه و مسجدیری نامیده می شود.
بررسی های
محدود و سفالهای پراكنده در سطح و داخل خانه های سنگی مربوط به ادوار مختلف می
باشد. سفالهائی مربوط به دوره اشكانی، سفالها و قوسهای جناغی در كنده های صخره ای
شبیه به آثار ساسانیان همچنین آثار و علائمی مربوط به دورانهای اسلامی مانند
سلجوقی، تیموری و صفوی كه حكایت از استمرار استفاده از این خانه های سنگی در طول
تاریخ می باشد.
رودخانه ارس
ارس مهترین و پرآب ترین رودخانه شمالی ایران در
منطقه آذربایجان است كه از غرب جلفا تا اصلاندوز مغان (استان اردبیل) در طول نوار
مرزی ایران و جمهوری آذربایجان جریان دارد. ارس كه در زبان آذربایجانی «آراز» گفته
میشود پس از طی مسافتی سرانجام به دریای خزر می ریزد. رودخانه ارس بسیار سیلابی است
و در بیشتر فصل های سال گل آلود است. دو سد بزرگ یكی در محل قزل قشلاق ماكو و دیگری
سد انحرافی میل مغان در غرب اصلاندوز و سد خدآفرین در ناحیه خمارلو كه روی این
رودخانه ساخته شده است. در بستر رودخانه ارس 805 جزیره كوچك و بزرگ خالی از سكنه
وجود دارد كه به زبان محلی به آن ‹‹ شام ›› می گویند. این جزیره ها تنها برای چرای
حیوانات ساكنان اطراف رودخانه قابل استفاده اند. آب بخشی از رودخانه، توسط
كانالهایی بسوی دشت مغان جریان یافته و سبب رونق كشاورزی در منطقه كشت و صنعت مغان
شده است.
سبلان و دامنه های آن
سبلان در غرب شهر اردبیل، 4811 متر از
سطح دریا ارتفاع دارد. ارتفاع نسبی آن نسبت به دره قره سو درحدود 3400 متر است.
رشته كوه آتشفشانی خاموش سبلان از دره قره سو در شمال غرب اردبیل آغاز میشود و در
جهت شرقی-غربی به طول 60 كیلومتر و عرض تقریبی 48 كیلومتر تا كوه قوشاداغ در جنوب
اهر امتداد می یابد.
سبلان پس از دماوند معروف ترین كوه آتشفشانی خاموش ایران
است كه بر اثر فعالیتهای آتشفشانی، مخروط قله آن شكل گرفته است و در دهانه مخروطی
آتشفشان ، دریاچه ای بسیار زیبا بوجود آمده است كه درطول سال پوشیده از برف و یخ
است. دامنه شمالی سبلان با شیبی تند به سوی جلگه قره سو و اهرچای امتداد می یابد
ولی دامنه جنوبی آن به فلات حدفاصل بین سهند و سبلان شیبی ملایم دارد. قله مخروطی
سبلان دارای برفهای دایمی است و علت آن، وجود نواحی كوهستانی و وضع عرض جغرافیایی
آن است. در كوه سبلان، محل هایی دیده میشود كه برف دایمی و یخچال جاودانی دارند و
علت آن بارندگی به نسبت زیاد و ارتفاع نقاط است. حدود برفهای دایمی سبلان از 4000
متر تا 4100 متر دامنه شمالی است كه آثار یخچال قدیمی نیز در این حدود به خوبی دیده
می شود. بلندترین قله سبلان ‹‹ سلطان ساوالان ›› نام دارد و دومین قله آن را ‹‹ حرم
داغی ›› می گویند كه نوكی تیز و غیرقابل صعود دارد. قله سوم كه ارتفاع آن نسبت به
سلطان ساوالان كم تر است، كوه ‹‹ جنوار داغی›› نام دارد. به جز حرم داغی و سلطان
ساوالان، چندكوه و قله دیگر نیز وجود دارد كه ازآن جمله میتوان به گؤی داغ، كسری
داغ، آغان داغ و قزل گل داغی اشاره كرد. ناحیه سبلان و دامنه های آن بسیار حاصل خیز
است. دره های این كوهستان پهن و انباشته از رسوبهای بسیار غنی است. بخشی از دشت
مغان و همة مناطق حومه سبلان، نتیجه رسوب گذاری رودخانه هایی است كه از بلندی های
سبلان سرچشمه می گیرند. آب رودخانه های متعدد از برفهای دایمی كه همواره دهانه
مخروطی آتشفشان را می پوشاند، تأمین می شود و در جلگه ها رطوبت دایمی، سرسبزی و
طراوت و خرمی ایجاد می كند. گردنه های سبلان، ‹‹یالان››، ‹‹ ایری ›› و ‹‹ صائین ››
نامیده می شوند. یكی از ویژگی های بارز منطقه سبلان، وجود دهها چشمه معدنی آبگرم
است كه در اطراف این كوهستان از سرعین گرفته تا ‹‹ قوتورسو›› پراكنده اند. این
آبها، بیشتر در سرعین متمركزاند. تجزیه شیمیایی و مطالعه هیدرولوژی آبها نشان میدهد
منشأ اعماق زمین است كه ضمن عبور از لایه های مختلف ، مقداری موادمعدنی مانند
كربنات ها و سولفاتها را درخود حل می كند. سبلان از دیدگاه زیست محیطی، منطقه ای
پربار است. وجود زیستگاههای حیات وحش، دریاچه ها، بركه های آب بعنوان زیستگاه
پرندگان و گیاهان متنوع ، مراتع گسترده، رودخانه های پرآب، چشمه های زلال و گوارا،
آب و هوای مطبوع همه و همه حكایت از باروری منطقه با اكولوژی بی مانند دارد. موقعیت
فیزیكی و طبیعی منطقه سبلان موجب شده است بارشهای آسمانی در دریاچه ها و بركه های
متعدد جمع شوند. این بركه ها كه دورتادور سبلان و دیگر ارتفاعات بطور فراوان وجود
دارند، زیستگاههایی مناسب برای پرندگان بومی و مهاجراند. این بركه ها و دریاچه ها
زمینه های زیست محیطی مطلوبی برای پرورش و زیست انواع ماهی ها بوجود آورده
اند.گزارش سازمان حفاظت محیط زیست استان مندرج در كتاب بیولوژی سبلان، حاكی است كه
این كوهستان بیش از 3000 نوع رستنی دارد كه در میان آنها تیره های نعناع، گل سرخ،
خشخاش، زنبق، نخود، شب بو، آلاله و انواع گیاهان به وفور دیده می شود. براساس این
گزارش ، در این زیستگاه ها كل و بز، قوچ و میش، خرس قهوه ای، خوك، خرگوش، روباه،
گرگ، كبك دری، آهو و مرغابی زندگی می كنند.
قلعه قهقهه
این قلعه در 3كیلومتری غرب روستای كئچوبه از توابع
دهستان یافت بخش ارشق شهرستان مشكین شهر در استان اردبیل واقع شده است. این قلعه
تاریخی و باستانی با ارزش در 85 كیلومتری شمال شرقی مشكین شهر برفراز یك صخره سنگی
مرتفع مشرف بر دره ها و دشتهای همجوار ایجاد گردیده است.
صخره ای كه قلعه
بربالای آن احداث گردیده نزدیك به 1000 متر از سطح زمینهای اطراف ارتفاع دارد و از
كوه تا ورودی آن كه در شمال قلعه بصورت طاق قوسدار هلالی آجری نمایان است قرار دارد
حدود 3 كیلومتر فاصله است كه با پیمودن جبهه شمالغربی مسیر می توان به قلعه دسترسی
پیدا نمود كه این راه هرچه به قسمت قلعه نزدیك شود تنگتر و باریكتر می گردد. هنگامی
كه وارد قلعه می شویم با محوطه ای وسیع و با شیبی ملایم روبرو هستیم كه ابعاد آن
صدمتر(شرقی و غربی) و 500 متر(شمالی و جنوبی) است . برای حصاركشی دور قلعه و از بین
بردن پستی و بلندی و تراز از آجر استفاده شده و روی آن سنگ تراشیده كار شده است هر
حصاری یك دروازه دارد و حصار اصلی دارای چهار برج و دروازه آن دارای دو برج 5 ضلعی
است. بعد از دروازه، یك راهرو به عرض 5/2 متر و ارتفاع 3 متر با طاق هلالی دیده می
شود. این قلعه دارای یازده استخر(حوض آب) است كه در بدنه كوه كنده شده است و در سمت
بالا (شرق) در قله كوه اطاقهایی با پایه های قطور آجری و سنگی ساخته شده احتمال می
رود مخصوص فرمانده قلعه بوده باشد قلعه دارای فضای تقریباً مستطیل شكل در منتهی
الیه ضلع شرقی است كه براساس شواهد تاریخی و معماری كه در بدنه صخره و كوه ایجاد
گردیده از آن به عنوان زندان بهره می بردند كه سه دیوار آن با پرتگاه های سهمناك
همراه است و از یك طرف یعنی شمال به داخل قلعه راه دارد. این راه ورودی حفره ای است
طبیعی به درون تخته سنگی عظیم و قطور كه با قرار دادن سنگ دیگری در مقابل آن همچون
در زندان محصور می گردید. در خصوص استخرها و منابع ذخیره آب قلعه و تهیه آب مورد
نیاز ساكنین قلعه باید گفت بی گمان تنها راه استحصال و ذخیره سازی آب در این نقطه
مرتفع نزولات جوی و انواع بارش برف و باران بوده است. در قسمتهای شمال شرقی قلعه
چهار حفره به قطر 5 متر و به عمق 5/1 متر وجود دارد كه به طرز ماهرانه حفر شده است
كه هركدام توان ذخیره سازی 30متر مكعب آب را دارند.
این قلعه از نوع قلعه های
كوهستانی است كه به دلیل تبعیت از عوارض طبیعی زمین فاقد شكل معین هندسی می باشد.
طرح بنا ، تعداد برجها و جهت باروهای دفاعی آن در بخش های طراحی و اجرا شده است كه
احتمال نفوذ به قلعه وجود داشته كه بخش اعظم آن به مرور زمان تخریب شده و در حال
حاضر جز بخشی از آن باقی نمانده است. از این قلعه در دوره اسماعیلیان برای مقاصد
نظامی استفاده می شده و تعدادی از شاهزادگان و بزرگان صفوی در این محل زندانی بوده
اند.
منابع :
پورتال استان اردبیل
مرکز گردشگری علمی فرهنگی دانشجویان
ایران
سایت جامع گردشگری ایران
سایت سازمان میراث فرهنگی ، صنایع دستی استان
اردبیل
پایگاه فرهنگسرا (استان اردبیل)
www.ardabil.info