قزل آلان یا مار سرخ (دیوار بزرگ گرگان) طولانیترین اثر معمارى ایران باستان و پس از دیوار چین دومین دیوار تاریخى تاریخى قاره آسیا با 200 كیلومتر طول ، در دشت گرگان و تركمن صحرا قرار دارد. این دیوار از شرق دریاى خزر در خواجه نفس شروع و از شمال آققلعه و گمشیان گذشته پس از پیمودن شمال گنبد به طرف شمال غرب رفته و در كوههاى پیشكمر محو میشود.
در نوشتههاى تاریخى ، دیوار بزرگ گرگان را كه مانعى در برابر بیابانگردان آسیاى میانه بوده به نامهاى سد سكندر ، سد انوشیروان ، سد فیروز ، دیوار دفاعى و … نامیدهاند و مطالب گوناگونى در مورد آن بیان داشتهاند.
نخستین پژوهشهاى باستانشناسى این دیوار توسط ژاك دمرگان فرانسوى درست در 100 سال پیش صورت گرفت كه بخشى ار مسیر دیوار را از روى نقشه ترسیم نمود. بعد از او باستانشناس فرانسوى (آرن) در سال 1312 خورشیدى بخشى از دیوار گرگان را به صورت پیمایشى، شناسایى و معرفى كرد. در سال 1316 خورشیدى اریك اشمیت آمریكایى با پرواز بر فراز منطقه ، خط قرمز رنگى را بر روى زمین مشاهده كرد كه با پیچ و تاب از دریا به سمت كوههاى پیشكمر در شرق استان ادامه یافته است. او با دیدن این منظره عجیب این پرواز را بار دیگر تكرار كرد و با تهیه عكسهاى هوایى گام مهمى در شناسایى دیوار برداشت. بعد از ان دكتر محمد یوسف كیانى در سال 1350 با پرواز مجدد بر روى دیوار موفق به برداشتن عكسهاى جالب توجهى از دیوار شد و طول دیوار را 175 كیلومتر با 32 قطعه وابسته شناسایى كرد.
در سال 1378 با شروع ساخت سد گلستان بخشى از مسیر دیوار در و محدوده كانال آبیارى و زهكشى سد قرارگرفت و بنابر ضرورت حفظ دیوار آب سد از طریق دو كانال از زیر دیوار هدایت شد. بعد از آن در سال 1381 ، دیوار در شش فصل كاوش شد كه اطلاعات فراوانى از آن به دست آمد. به طورى كه هم اكنون باستانشناسان طول دیوار را 200 كیلومتر میدانند. از آنجایى كه در برخى از نوشتههاى این دیوار تا مرو ادامه داشته ، باستانشناسان احتمال میدهند طول دیوار بیشتر از 200 كیلومتر باشد كه در كاوشهاى آینده به جواب آن خواهند رسید. همچنین تا قبل از تخمین زده میشد اما بر طیق آخرین نمونههاى آزمایش شده در آزمایشگاههاى معتبر این دیوار مربوط به دوره ساسانى است.
دیوار گرگان در مناطق كوهستانى 2و در دشت 10 متر عرض داشته و آجرهاى بزرگ آن ابعاد 41 در 41 و قطر 10 سانتیمتر در دهها كوره آجرپزى پخت میشده است. بسته به خاك منطقهاى كه آجر پخته میشد رنگ آن از نخودى تا قرمز فرق میكند. خندقى 30 مترى هم در جلوى دیوار كنده شده كه آب از طریق آن به دشتها و كورههاى مسیر مى رسید. از ارتفاعات پیشكمر تا روستاى زاو در پارك ملى گلستان كه 35 كیلومتر است بخشهایى از دیوار سالمتر باقى مانده و با حفارى در چندین نقطه خوشبختانه بقایایى دیوار از زیر خاك بیرون آمده است.
در كاوشهایى كه تا كنون انجام شدهاست 2 هزار متر مربع از دیوار حفارى گردیدهاست كه درپیآن یك آتشگاه و استراحتگاه سربازان كه فضا وابسته به دیوار بوده كشف شدهاست. همچنین دو قلعه از حدود 38 دژ تخمین زده در طول دیوار كاوش شده كه به نظر محل سكونت سربازان بوده است. قلعهها از اندازههاى 120 در 120 متر شروع و بزرگترین آن به 240 در 300 متر میرسید. اكنون براى حفاظت دیوار در قسمتهایى از آن در دو طرف دیوار میله گذارى انجام شده تا حریم دیوار حفظ و از خرابى آن جلوگیرى شود. راندن خودروها بر روى آجرهاى ریخته از دیوار موجب شكستن و از بین آنها میشود و بعضى از اهالى از آجرهاى دیوار براى ساختمانسازى خود استفاده كردهاند. همچنین رعایت نكردن حریم دیوار از سوى سازمانهاى دولتى خسارتهاى فراوانى را به دیوار زده است.
بر طبق گزارشات مردمى نمونههایى از آجرهاى دیوار نزدیك ساحل دریاى خزر و در داخل خلیج گرگان دیده است. در فصل آینده كاوش باستان شناسان قصد دارند باستانشناسى زیر آب دریاى را با كمك غواصان انجام دهند تا آثار معمارى احتمالى مدفون شده دیوار گرگان را در زیر آب بدست آورند. گفتنى است دیوار تمیشه دیوار دیگرى در جنوب دیوار بزرگ گرگان است كه بخش شمالى آن در خلیج گرگان وجود دارد و احتمال اینكه دیوار بزرگ گرگان و تمیشه زمانى یك دیوار بوده است.