تجلّى قرآن در شعر شاعران بر چند گونه است:
1. تجلّى واژگانى
در این شیوه شاعر از پاره اى از واژه ها و تركیب هاى واژگانى قرآنى وام مى گیرد و بر شیوایى و فصاحت و بلاغت و بلندى معناى شعر خود مى افزاید, واژگانى را از قرآن مى گیرد كه ریشه قرآنى داشته باشند, حال مستقیم و یا غیرمستقیم كه مى تواند از شعر شاعران دیگر گرفته باشد. تجلّى واژگانى خود به دو شیوه تجلّى واژگانى مستقیم و تجلّى واژگانى مترجم, تقسیم مى شود.
الف. تجلّى واژگانى مستقیم
در این شیوه, واژه یا تركیبى قرآنى با همان تركیب و ساختار عربى خویش, بى هیچ دگرگونى یا با اندك تفاوتى در شعر راه مى یابد, مانند این بیت:
نوشته اند بر ایوان جنة المأوى كه هر كه عشوه دنیا خرید واى بر او (حافظ)
كه تركیب جنة المأوى تركیبى است قرآنى و برگرفته از آیه شریفه: (ولقد رءآه نزلة أخرى. عند سدرة المنتهى. عندها جنة المأوى) (نجم/13 ـ 15).
ب. تجلّى واژگانى مترجم
در این شیوه شاعر از گردانیده شده و یا پارسى شده تركیب قرآنى استفاده نموده از آن در شعر خود بهره مى گیرد, مثلاً:
آن شب قدرى كه گویند اهل خلوت امشب است یا رب این تأثیر از سوى كدامین كوكب است
كه واژه شب قدر در حقیقت پارسى شده واژه لیلة القدر است كه در قرآن آمده است.
2. تجلّى اقتباسى
در این شیوه, شاعر, عبارت قرآنى یا عبارت روایى و یا بیت معروفى از دیگر شاعران در شعر خود مى آورد, بدان سبب كه معلوم باشد قصد اقتباس است نه سرقت. باید توجه داشت كه اگر نص آیه یا حدیث یا بیت آورده شود آن را (درج) گویند, مانند این بیت معروف رضى الدین نیشابورى كه اقتباس از آیه 139 سوره اعراف است :
چو رسى به طور سینا (ارنى) مگو و بگذر كه نیرزد این تمنّا به جواب (لن ترانى)
3. تجلى تضمینى
در این شیوه شاعر, آیتى از قرآن و یا حدیثى یا مصراعى یا بیتى از شعر در سروده خود مى آورد مانند:
چه خوش گفت فردوسى پاكزاد كه رحمت بر آن تربت پاك باد
میازار مورى كه دانه كش است كه جان دارد و جان شیرین خوش است (سعدى)
و یا:
بسم الله الرحمن الرحیم هست كلید در گنج حكیم (نظامى/ مخزن الاسرار)
4. تجلى حلّ یا تحلیل
در این شیوه, شاعر براى آذین بندى سخن خویش از آیه و یا حدیثى بهره مى جوید و به ناچار بیش از پیش ساختار آن را در هم مى ریزد و طرحى دگر مى اندازد كه این شیوه بیشتر در اشعار مولوى به چشم مى خورد, مانند:
گفت موتوا كلكم من قبل أن یأتى الموت تموتوا بالفتن
كه گزارشى است بس در هم ریخته از حدیث مشهور (موتوا قبل أن تموتوا).
5. تجلى گزارشى (ترجمه ـ تفسیر)
در این شیوه, شاعر, مضمون آیه یا حدیثى را به صورت ترجمه و یا تفسیر به زبان پارسى بیان مى كند, مانند:
قیمت هر كس به قدر علم اوست این چنین گفتا امیرالمؤمنین (ناصر خسرو)
كه ترجمه این حدیث امیرمؤمنان على(علیه السلام) است: (قیمة كلّ امرء ما یعلم) .
و یا این بیت:
آدمى مخفى است در زیر زبان این زبان پرده است بر درگاه جان (مولوى)
كه ترجمه سخن مولاى متقیان على (علیه السلام) است كه فرمود: (المرء مخبوء تحت لسانه).
در تجلى گزارشى نیز تفسیر و تفصیل یك یا چند آیه در یك غزل یا قصیده یا چند بیت آورده مى شود و نمونه هاى آن فراوان است.
6. تجلّى تلمیحى
در این شیوه, شاعر پارسى گوى, سخن خویش را بر پایه نكته اى قرآنى یا روایى بنا مى نهد, اما آن را به عمد با اشاره و نشانه اى همراه مى سازد تا خواننده اهل معرفت را به آنچه خود نظر داشته, رهنمون گرداند.
مانند:
جنگ هفتاد و دو ملت همه را عذر بنه چون ندیدند حقیقت ره افسانه زدند (حافظ)
این بیت اشاره اى به روایت پیامبر اسلام(صلی الله علیه واله) دارد كه آن حضرت فرمود: (انّ امّتى ستفترق بعدى على ثلاثة و سبعین فرقة, فرقة منها ناجیه و اثنتان و سبعون فى النار).
7. تجلى تأویلى
در این شیوه, شاعر یك آیه یا روایت را مدّ نظر داشته و به تأویل و تفسیر آن مى پردازد, مانند حدیثى كه مى فرماید: (حبّ الوطن من الایمان). در این حدیث وطن را تأویل به وطن آن سویى و ملكوتى انسان كرده اند, مانند این ابیات مرحوم شیخ بهایى در نان و حلوا:
قم توجه شطر اقلیم النعیم واذكر الاوطان و العهد القدیم
گنج علم ما ظهر مع ما بطن گفت از ایمان بود حبّ الوطن
این وطن مصر و عراق و شام نیست این وطن شهرى است كان را نام نیست
زآن كه از دنیاست این اوطان تمام مدح دنیا كى كند خیر الأنام
حبّ دنیا هست رأس هر خطا از خطا كى مى شود ایمان عطا
اینك پس از این مقدمه و تعریف انواع تجلى قرآن در شعر, سرى به دیوان حضرت امام خمینى(ره) خواهیم داشت و انواع تجلّى قرآن را در شعر ایشان همراه با نمونه هایى خواهیم آورد.
* غزلیات
همه در عید به صحرا و گلستان بروند من سرمست ز میخانه كنم رو به خدا
آیه شریفه (فجعلهم جذاذاً الا كبیراً لهم لعلّهم الیه یرجعون) (انبىء/58) به صورت تفسیرى در این بیت تجلى نموده است. در تاریخ آمده است كه ابراهیم(ع) آن گاه كه قوم او براى انجام مراسم عید به صحرا رفته بودند به بتخانه رفت و همه بتها را جز بت بزرگ شكست و تبر خود را بر دوش بت بزرگ نهاد.
عاشق روى توام اى گُل بى مثل و مثال بخدا غیر تو هرگز هوسى نیست مرا
در این بیت, آیه شریفه (لیس كمثله شیئ) (شورى/11) به نحو واژگانى مترجم تجلى نموده است.
پرده از روى بینداز به جان تو قسم غیر دیدار رُخت ملتمسى نیست مرا
در این بیت آیه شریفه (و لمّا جاء موسى لمیقاتنا و كلّمه ربّه قال ربّ أرنى أنظر الیك قال لن ترانى) (اعراف/143) به صورت تلمیحى تجلّى نموده است.
همه جا منزل عشق است كه یارم همه جاست كور دل آن كه نیــابد به جهان جــاى تو را
در این بیت آیه شریفه (فأینما تولّوا فثمّ وجه الله) (بقره/115) به صورت تلمیحى تجلّى كرده و تفسیرى از آن آیه شریفه ارائه شده است.
سرزلفت به كنارى زن و رخسارگشا تا جهان محو شود, خرقه كشد سوى فنا
این بیت را مى توان تجلّى تلمیحى این آیه شمرد: (فلمّا تجلّى ربه للجبل جعله دكّاً و خرّ موسى صعقاً) (اعراف/143)
رسم آیا به وصال تو كه در جان منى؟ هجر روى تو كه در جان منى نیست روا
در این بیت دو آیه: (و نحن اقرب الیه من حبل الورید) (ق/16) و (و هو معكم اینما كنتم) (حدید/4) تجلّى تلمیحى دارند كه در این آیه شریفه معیّت حق تعالى به انسان ها معیّت قیّومیّه تلقّى مى شود یعنى لحظه اى نیست كه از انسان ها به دور باشد.
جز عشق تو هیچ نیست اندر دل ما عشق تو سرشته گشته اندر گل ما
این بیت با تجلى تلمیحى آیه شریفه: (فاذا سوّیته و نفخت فیه من روحى) (حجر/29) ظهور دارد كه حق تبارك و تعالى اندر گِل بشر از روح خودش كه از عالم امر است دمیده است و انسان ها را جان بخشیده است.
گر نوح ز غرق سوى ساحل ره یافت این غرق شدن همى بود ساحل ما
در این بیت نیز اشاره اى به داستان نوح و نشستن در كشتى و نجات از طوفان است كه در آیات چندى از قرآن آمده است.
اى جلوه ات جمال ده هر چه خوبرو اى غمزه ات هلاك كن هر چه شیخ و شاب
این بیت را شاید بتوان تجلى گزارشى تفسیرى از آیه نور دانست: (الله نور السموات و الأرض مثل نوره كمشكوة فیها مصباح... )
هر كجا پا بنهى حسن وى آنجا پیداست هر كجا سر بنهى سجده گه آن زیباست
این بیت تجلى تلمیحى از این آیه است: (ولله المشرق و المغرب فأینما تولّوا فثمّ وجه الله إن ّالله واسع علیم) (بقره/115).
جمله خوبان برِ حسن تو سجود آورند این چه رنجى است كه گنجینه پیر و برنا است
این بیت تجلى تلمیحى از آیه 34 بقره است: (و إذ قلنا للملائكة اسجدوا لآدم فسجدوا الاّ ابلیس أبى و استكبر و كان من الكافرین).
واى اگر پرده ز اسرار بیفتد روزى فاش گردد كه چه در خرقه این مهجور است
این بیت تجلّى تلمیحى است از آیه شریفه: (یوم تبلى السرائر) (طارق/9)
با مدعى بگو كه تو و جّنت النعیم دیدار یار حاصل سرّ نهان ماست
این بیت تجلّى اقتباسى یا تجلى واژگانى مستقیم با همان تركیب قرآنى از آیه شریفه: (و لو أنّ اهل الكتاب آمنوا و اتّقوا لكفّرنا عنهم سیّئاتهم و لأدخلناهم جنّات النعیم) (مائده/65) است.
ما عاشقان ز قلّه كوه هدایتیم روح الامین به سدره پى جست وجوى ماست
گلشن كنید میكده را اى قلندران طیر بهشت مى زده در گفت وگوى ماست
با مطربان بگو كه طرب را فزون كنند دست گداى صومعه بالا به سوى ماست
این ابیات تجلّى تفسیرى از داستان معراج است كه در اول سوره اسراء بدان اشاره شده است, و در بیت اول نیز تجلّى اقتباسى از آیات شریفه (نزل به الروح الأمین. على قلبك) (شعراء/193 و 194) و (و لقد رآه نزلة اخرى. عند سدرة المنتهى. عندها جنة المأوى. اذ یغشى السدرة ما یغشى. مازاغ البصر و ما طغى) (نجم/13 ـ 17) مى باشد.
هر كسى از گنهش پوزش و بخشش طلبد دوست در طاعت من غافر و توّاب من است
این بیت تجلى گزارش مترجم از آیه (واستغفره انّه كان توّاباً) (نصر/3) است.
عارفان رخ تو جمله ظلومند و جهول این ظلومى و جهولى سرو سوداى من است
در این بیت تجلّى اقتباسى از این آیه است: (انّا عرضنا الأمانة على السموات و الأرض و الجبال فأبین أن یحملنها و أشفقن منها و حملها الإنسان انّه كان ظلوماً جهولاً) (احزاب/72).
عالم و جاهل و زاهد همه شیداى تواند این نه تنها رقم سرّ سویداى من است
این بیت تجلّى تلمیحى است از آیه (سبّح لله ما فى السموات و الأرض) (حدید/1)
من چه گویم كه جهان نیست بجز پرتو عشق ذوالجلال است كه بر دهر و زمان حاكم اوست
این بیت تجلى اقتباسى است از آیه: (و یبقى وجه ربّك ذوالجلال و الاكرام) (رحمن/27)
من به یك دانه به دام تو به خود افتادم چه گمان بود كه در ملك جهان دامم نیست
این بیت تجلى گزارشى تفسیرى از داستان آدم و حوّا است كه هنگامى كه از درخت ممنوعه تناول كردند به خود آمدند و عریان بودن خودشان را مشاهده كردند.
گر سلیمان بر غم مور ضعیفى رحمت آرد در بر صاحبدلان والاى و سرافراز گردد
این بیت تجلى تفسیرى از داستان حضرت سلیمان است كه هنگام لشگركشى به سبا از وادى مورچگان عبور مى كرد:
(حتى اذا أتوا على واد النمل قالت نملة یا ایها النمل ادخوا مساكنكم لایحطمنّكم سلیمان و جنوده و هم لایشعرون) (نمل/17 ـ 18)
یاد روى تو غم هر دو جهان از دل برد صبح امید, همه ظلمت شب باطل كرد
این بیت شاید تجلّى تأویلى از آیه شریفه: (ألیس الصبح بقریب) (هود/81) باشد كه از آن تعبیر شده به صبح امیدوارى, صبح پیروزى و صبحى كه شب دیجور را زدود, و صبحى كه حضرت لوط پیامبر و اهلش به جز همسر كافرش كه همراه با قوم لوط شبانگاه به هلاكت رسیدند, نجات یافتند.
آتشى را كه ز عشقش به دل و جانم زد جانم از خویش گذر كرد و خلیل آسا شد
در این بیت تجلى گزارشى تفسیرى از داستان حضرت ابراهیم(علیه السلام) است راجع به شكستن بت ها كه به سوزاندن حضرت ابراهیم انجامید و فرمان خداوند متعال كه فرمود: (یا نار كونى برداً و سلاماً على ابراهیم) (انبیاء/69) او را از آتش خشم بت پرستان نجات داد.
معجز عشق ندانى تو زلیخا داند كه برش یوسف محبوب چنان زیبا شد
در این بیت تجلى گزارشى تفسیرى از داستان حضرت یوسف و زلیخاست كه زلیخا آن چنان شیفته او شد كه مورد اعتراض دیگر زنان قرار گرفت و در سوره یوسف به تفصیل آمده است.
گر تو آدم زاده هستى علّم الأسما چه شد قاب قوسینت كجا رفته است أو أدنى چه شد
این بیت تجلّى اقتباسى از آیات شریفه قرآن كریم است كه فرمود: (و اذ قال ربّك للملائكة انّى جاعل فى الأرض خلیفة قالوا أتجعل فیها من یفسد فیها و یسفك الدّماء و نحن نسبّح بحمدك و نقدّس لك قال انّى أعلم ما لاتعلمون. و علّم آدم الأسماء كلّها...) (بقره/30 ـ 33) و آیه شریفه: (فكان قاب قوسین أو أدنى) (نجم/9)
مرشد از دعوت به سوى خویشتن بردار دست لا الـهت را شنیـدستـم ولى الاّ چـه شـد
این بیت تجلّى اقتباسى از آیات شریفه اى همچون: (الله لا اله الاّ هو) (بقره/255) مى باشد.
دنباله صبح لیلة القدر خور با رخ آشكار آمد
این بیت هم تجلى اقتباسى و هم تجلى گزارش تفسیرى ازسوره قدر است كه آیه اول آن (انا انزلناه فى لیلة القدر) و پایان آن (سلام هى حتى مطلع الفجر) مى باشد.
او بود و كسى نبود با او یكتا و غریب وار آمد
این بیت تجلى گزارشى تفسیرى از سوره مباركه اخلاص (قل هو الله أحد) مى باشد.
گلزار ز عیش لاله باران شد سلطان زمین و آسمان آمد
این بیت تجلى تلمیحى از این آیه شریفه است (و لله ملك السموات و الأرض) (آل عمران/189)
یوسفى باید كه در دام زلیخا دل نبازد ور نه خورشید و كواكب در برش مفتون نداند
مصراع اول این بیت, تجلى گزارشى تفسیرى است از آیه شریفه (و راودته التى هو فى بیتها عن نفسه و غلّقت الأبواب و قالت هیت لك قال معاذ الله إنّه ربى أحسن مثواى إنّه لایفلح الظالمون. و لقد همّت به و همّ بها لولا أن رآى برهان ربّه كذلك لنصرف عنه السوء و الفحشاء انّه من عبادنا المخلصین) (یوسف/23 و 24)
آن كه بشكست همه قید, ظلوم است و جهول و آن كه از خویش و همه كون و مكان غافل بود
مصراع اول این بیت نیز تجلى تلمیحى از آیه امانت است كه پیش از این یاد شد.
طلوع صبح سعادت فرا رسد كه شبش یگانه یار به خلوت بداد اذن ورود
این بیت تجلى تلمیحى است از آیه شریفه: (تنزّل الملائكة و الروح فیها بإذن ربّهم من كلّ أمر. سلام هى حتّى مطلع الفجر) (قدر/4 ـ 5)
موسى اگر ندید به شاخ شجر رخش بى شك درخت معرفتش را ثمر نبود
این بیت تجلى تلمیحى و گزارشى تفسیرى از داستان حضرت موسى (ع) است هنگامى كه آتش را از دور دید و رفت تا خبرى از آن بیاورد. قرآن در این زمینه مى فرماید: (انّى آنست ناراً لعلّى آتیكم منها بخبر أو جذوة من النار لعلّكم تصطلون. فلما أتیها نودى من شاطىء الواد الأیمن فى البقعة المباركة من الشجرة أن یا موسى إنّى أنا الله ربّ العالمین) (قصص/29 ـ 30)
بلقیس وار گر در عشقش نمى زدیم ما را به بارگاه سلیمان گذر نبود
این بیت تجلّى گزارشى تفسیرى از آیات شریفه سوره نمل و داستان حضرت سلیمان (ع) است كه در آیه هاى 38 تا 44 این سوره آمده است.
خواست شیطان بد كند با من ولى احسان نمود از بهشتم بـرد بیـرون بسته جانــان نمـود
این بیت نیز تجلّى تلمیحى از داستان خلقت حضرت آدم و حوّاست كه خداوند متعال آن دو را از خوردن میوه شجره منع فرمود, اما شیطان بر آنان غالب آمد و آن دو نیز دچار وسوسه هاى شیطانى شدند و از آن میوه ها تناول كردند و خداوند از بهشت شان بیرون برد. در این بیت امام(ره) مى فرماید: این عمل شیطان باعث شد كه آدم و آدمیان خود را به خداوند متعال وابسته تر بینند و با او بیشتر راز و نیاز كنند. این داستان در چند سوره از قرآن وارد شده است.
غمزه ات در جان عاشق برفروزد آتشى آن چنـان كـز جلوه اى بـا موسى عمـران نمود
این بیت تجلّى تلمیحى از آیات 29 ـ 35 سوره قصص داستان حضرت موسى(ع) است كه فرموده: (فلمّا قضى موسى الأجل و سار بأهله آنس من جانب الطور ناراً )
ابن سینا را بگو در طور سینا ره نیافت آن كه را برهـان حیران سـاز تو حیران نمود
این بیت تجلّى واژگانى مترجم است از آیه شریفه: (وشجرة تخرج من طور سیناء) (مؤمنون/20)
از اقامتگه هستى به سفر خواهم رفت به سـوى نیستیم رخت كشــان خواهى دیـد
این بیت تجلى گزارش تفسیرى از آیه شریفه: (كلّ نفس ذائقة الموت) (آل عمران/185) است.
قدسیان را نرسد تا كه به ما فخر كنند قصه علّم الأسمــا به زبـان است هنوز
این بیت تجلى گزارشى تفسیرى و نیز تجلى اقتباسى است ازخلقت آدم و اراده حق تعالى از خلقت آدم كه ملائكه زبان حال به اعتراض گشودند و گفتند: (أتجعل فیها من یفسد فیها و یسفك الدماء) (بقره/30) و حق تعالى پاسخ فرمود: (إنّى أعلم ما لاتعلمون)... و (علّم آدم الأسماء كلّها ثمّ عرضهم على الملائكة فقال أنبئونى بأسماء هؤلاء إن كنتم صادقین) و ملائكه گفتند: (سبحانك لاعلم لنا إلاّ ما علّمتنا إنّك أنت العلیم الحكیم) (بقره/31 ـ 32)
هر طرف رو كنم تویى قبله قبله, قبله نما نمى خواهم
این بیت تجلى گزارشى تفسیرى از آیه شریفه: (فأینما تولّوا فثمّ وجه الله) (بقره/115) است.
در آتش عشق تو خلیلا نه خزیدیم در مسلخ عشّاق تو فرزانه و فردیم
در این بیت تجلى گزارشى تفسیرى از داستان حضرت ابراهیم و به آتش افكندن آن حضرت در آتش برافروخته نمرودیان مى باشد كه ذكرش در سوره مباركه انبیاء آمده است.
تو خطا كارى و حق آگاه است حیله گر زهد نمایى بس كن
این بیت تجلّى گزارشى تفسیرى از این آیه است: (وانّ ربّك لیعلم ماتكنّ صدورهم و ما یعلنون) (نحل/74) و نیز آیه: (انّ الله علیم بذات الصدور) (مائده/7).
حق غنیّ است, برو پیش غنى نزد مخلوق, گدایى بس كن
این بیت تجلى تلمیحى است از آیه شریفه: (واعلموا انّ الله غنیّ حمید) (بقره/267).
زد خلیل عالم چون شمس و قمر را به كنار جلـوه دوست نبــاشـد چو مـن و آفـل مـن
این بیت تجلى گزارشى تفسیرى و یا تلمیحى است از آیه شریفه: (فلمّا رأى القمر بازغاً قال هذا ربّى فلمّا أفل قال لئن لم یهدنى ربى لأكوننّ من القوم الضالّین. فلمّا رأى الشمس بازغة قال هذا ربّى هذا أكبر فلمّا أفلت قال یا قوم انّى برىء ممّا تشركون) (انعام/ 77 ـ 78)
طور سینا را بگو ایام صعق آخر رسید موسى حق در پى فرعون باطل آمده
در این بیت واژه هاى طور سینا, صعق, موسى, تجلى واژگانى مترجم دارند, اما تجلى گزارش تفسیرى نیز در این بیت مشاهده مى شود, آیه (ولكن انظر الى الجبل فان استقرّ مكانه فسوف ترانى فلمّا تجلّى ربّه للجبل جعله دكّاً و خرّ موسى صعقاً... )(اعراف/143) دلالت تفسیرى بر این بیت دارد.
زاده اسماء را با جنة المأوى چه كارى در چم فردوس مى مـاندم اگر شیطان نبودى
این بیت تجلّى تأویلى است از آیه: (و علّم آدم الأسماء كلّها) كه تأویل به زاده اسماء شده است و واژه جنة المأوى تجلّى واژگانى مستقیم یا اقتباسى از آیه شریفه (عندها جنّة المأوى) (نجم/15) است, و نیز در مصراع دوم این بیت, تجلّى گزارشى تفسیرى از آیه (ولاتقربا هذه الشجرة فتكونا من الظالمین) (بقره/35) به چشم مى خورد.
یوسفا از چاه بیرون آى تا شاهى نمایى گر چه از این چـاه بیرون آمدن آسـان نبودى
این بیت تجلّى گزارشى تفسیرى از داستان حضرت یوسف است كه برادران بر اثر حسادت بر یوسف او را در چاه انداختند و به تقدیر الهى سرانجام عزیز مصر شد, و این تجلّى تأویلى نیز دارد كه مقصود از (یوسف) روح پاك و پاكیزه بشر است و (چاه) در اینجا زندان تن است یعنى تعلقات مادى.
رسد جانم به فوق قاب قوسین كه خورشید شب تارم تو باشى
این بیت تجلى واژگانى مستقیم است از آیه شریفه: (فكان قاب قوسین أو ادنى) (نجم/ 9)
* رباعیات
طى شد شب هجر (قدر) و مطلع فجر نشد
یــارا دل مـرده تشنـه پـــاسخ تـو است
این بیت تجلى واژگانى مترجم است از آیه شریفه: (سلام هى حتى مطلع الفجر) (قدر/5)
فردا كه به صحنه مجازات روم گویند كه هنگام ندامت بگذشت
این بیت تجلى گزارشى تفسیرى است از آیه شریفه (آلآن و قد عصیت قبل و كنت من المفسدین) (یونس/91)
تا جلوه او جبال را دكّ نكند تا صعق تو را ز خویش مندكّ نكند
پیوسته خطاب لن ترانى شنوى فانى شو تا خود از تو منفكّ نكند
این ابیات تجلى واژگانى مستقیم و مترجم و نیز اقتباسى است ازاین آیه شریفه: (و لمّا جاء موسى لمیقاتنا و كلّمه ربّه قال ربّ أرنى أنظر الیك قال لن ترانى و لكن انظر الى الجبل فإن استقرّ مكانه فسوف ترانى فلمّا تجلّى ربّه للجبل جعله دكّاً و خرّ موسى صعقاً... ) (اعراف/143).
ذرات جهان ثناى حق مى گویند تسبیح كنان لقاى او مى جویند
ما كور دلان, خامششان پنداریم با ذكر فصیح راه او مى پویند
این ابیات تجلى گزارشى تفسیرى از این آیه است: (تسبّح له السموات السبع و الأرض و من فیهنّ و إن من شىء إلاّ یسبّح بحمده و لكن لاتفقهون تسبیحهم إنّه كان حلیماً غفوراً) (اسراء/44).
جز فیض وجود او نباشد هرگز جز عكس نمود او نباشد هرگز
مرگ است اگر هستى دیگر بینى بودى جز بود او نباشد هرگز
این ابیات تجلّى گزارش تفسیرى و نیز تجلّى تأویلى از آیات شریفه: (فأینما تولّوا فثمّ وجه الله)(بقره/115) و نیز (الله نور السموات و الأرض)(نور/35) است, زیرا نور موجب دیده شدن اجسام مى باشد و نیز با نور است كه عكس همه اجسام در چشم ایجاد مى شود.
اى یاد تو روح بخش جان درویش اى مهر جمال تو دواى دل ریش
این بیت تجلى گزارشى تفسیرى است از آیه شریفه: (ألا بذكر الله تطمئنّ القلوب) (رعد/28)
او نور زمین و آسمان ها باشد قرآن گوید, چنان نشان كى یابى
این بیت تجلّى تلمیحى است از آیه: (الله نور السموات و الأرض... )(نور/35)
هیهات كه تا اسیر دیو نفسى از راه (دنى) سوى (تدلّى) گذرى
این بیت تجلى اقتباسى است از آیه شریفه: (ثمّ دنى فتدلّى) (نجم/8)
دكّ كن جبل خودى خود چون موسى تا جلوه كند جمال او بى أرنى
این بیت تجلّى اقتباسى است از آیه شریفه: (فلمّا تجلّى ربّه للجبل جعله دكّاً و خرّ موسى صعقاً...) (اعراف/143)
* قصاید
لم یلدم بسته لب و گرنه بگفتم دخت خدایند این دو نور مطهّر
این بیت تجلّى اقتباسى و تفسیرى است ازسوره مباركه توحید (لم یلد و لم یولد)
امرش قضا حكمش قدر حبّش جنان بغضش سقر
خــاك رهش زیبد اگر بر طره سـاید حور عین
در این بیت تجلى واژگانى مستقیم و مترجم از آیه هاى چندى دیده مى شود مانند آیه شریفه: (و اذا قضى امراً فانّما یقول له كن فیكون) (بقره/117) و همچنین آیه شریفه: (و ان من شیئ الاّ عندنا خزائنه و ما ننزّله الاّ بقدر معلوم) (حجر/21) و آیه هاى: (سأصلیه سقر. و مأادراك ما سقر. لاتبقى و لاتذر) (مدثر/ 26 ـ 28) و نیز آیه شریفه: (و كذلك زوّجناهم بحور عین) (دخان/54)
گو بیا بشنو به گوش دل نداى (انظرونى)
اى كه گشتى بى خود از خوف خطاب (لن ترانى)
این بیت تجلّى اقتباسى و تجلى گزارشى تفسیرى است از آیه شریفه: (قال ربّ أرنى أنظر الیك قال لن ترانى) (اعراف/143)
* مسمّط
نورش از (كن) كرد بر پا هشت گردون مقرنس
نطق من هر جا چو شمشیر است و در وصف شه اخرس
واژه (كن) در این بیت تجلّى واژگانى مستقیم از آیه (ان یقول له كن فیكون) است.
* ترجیع بند
اى موسى صعق دیده در عشق از جلوه طور لامكانى
دراین بیت تجلى اقتباسى از واژگان قرآن كریم به چشم مى خورد, آیه شریفه (فلمّا تجلّى ربّه للجبل جعله دكّاً و خرّ موسى صعقاً) (اعراف/143) , و آیه شریفه: (فلمّا قضى موسى الأجل و سار بأهله آنس من جانب الطور ناراً) (قصص/29) تجلّى دراین بیت دارند.
اى اصل شجر ظهورى از تو در پرتو سرّ سرمدانى
این بیت نیز تجلّى گزارشى تفسیرى است از آیه شریفه: (فلمّا أتیها نودى من شاطئ الواد الأیمن فى البقعة المباركة من الشجرة أن یا موسى إنّى أنا الله ربّ العالمین) (قصص/30)
اى دور نماى پور آزر نادیده افول حق ز منظر
این بیت تجلّى تفسیرى و نیز اقتباسى است از آیه شریفه: (و اذ قال ابراهیم لأبیه آزر...) (انعام/74)
* قطعات و اشعار پراكنده
دعوى ایّاك نعبد یك دروغى بیش نیست
من كه در جــان و سرم بــاشد هـواى بندگى
این بیت تجلّى اقتباسى است از آیه شریفه: (ایّاك نعبد و ایّاك نستعین) (حمد/4)
با عشق رخت خلیل را نارى نیست جویاى تو با فرشته اش كارى نیست
این بیت تجلّى تفسیرى است از داستان حضرت ابراهیم(ع) كه چون عشق به حق تعالى داشت, آتش درمقابل آتش عشق او ناچیز بود.
در غم دورى رویش همه در تاب و تبند همه ذرّات جهان در پى او در طلبند
این بیت نیز شاید تجلّى تفسیرى باشد از آیه شریفه: (ثمّ استوى الى السماء و هى دخان فقال لها و للأرض ائتیا طوعاً او كرهاً قالتا أتینا طائعین) (فصلت/11) كه آسمان و زمین در پى كمال حقند آن هم از روى اختیار.
همچنین در بسیارى از اشعار امام, آیات فراوانى تجلّى واژگانى مستقیم یا مترجم داشته اند. و واژه هایى مانند حور, قصور, صفا, فتح, مصباح, نور, فردوس, صنم, جن, ملك, آدم, آفاق, انفس, طور, جنّت و سقر در موادى به كار رفته اند, چنان كه در بسیارى از اشعار امام به داستان موسى, نوح و آدم علیهم السلام اشارت رفته است.
منبع:پژوهش هاى قرآنى