یا اباذرّ؛ انّ ربّى اخبرنى فقال: و عزّتى و جلالى ما ادرک العابدون درک البکاء عندى و انّى لابنى لهم فى الرّفیق الاعلى قصراً لایشارکهم فیه احد»؛ اى ابوذر، پروردگار به من خبر داد که به عزت و جلالم سوگند، عابدان به پاداش گریه و ارزش آن پى نخواهند برد که من براى گریه کننده، در عالى ترین مراتب بهشت قصرى بنا مى کنم و دیگرى با او شریک نخواهد شد.
روایت فوق بخشی از سفارشات پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله به ابوذر است که ارزش گریه برای آخرت را بیان می کند و اینک شرحی از این سخن گهربار ارائه خواهیم داد باشد که چگونه گریستن و برای چه گریستن را بیاموزیم، بیاموزیم که قطرات اشکمان را از هر جواهری ارزشمندتر کنیم، بیاموزیم که پیامبر گونه گریه کنیم .
گریه اى که پیامبر به آن سفارش کرده اند گریه از خوف خداوند و یا گریه از شوق وصول به لقاى الهى است. گرچه این دو قسم گریه مطلوب و در توجه به خداوند و بیدارى انسان نقش حیاتى دارند اما گریه از شوق وصول به لقاى خداوند، برتر و مستلزم معرفت عمیقى است که همگان بدان دست نمى یابند و تنها گروه اندکى، از جمله معصومان(علیهم السلام)، به آن معرفت رسیده اند.
امام على(علیه السلام) در دعاى کمیل از شوق خود در رسیدن به لقاى محبوب پرده برمى گیرد و صبر کردن در فراق او را سخت تر از صبر بر عذاب او مى شناسد و خطاب به پروردگار خویش عرض مى کند:
«فَهَبْنى یاإِلهى وَ سَیِّدى وَ مَوْلاىَ و َرَبّى، صَبَرْتُ عَلى عَذابِک فَکیْفَ أَصْبِرُعَلى فِراقِک...»
اى خداى من و مولا و پروردگارم؛ گیرم برعذاب تو صبرکردم، چگونه بر فراق تو صبر کنم؟
و در مقام بیان ناراحتى خویش، در صورت جدایى از معبودش ادامه مى دهد: «به عزتت اى آقا و مولاى من، سوگند مى خورم که اگر مرا با زبان گویا(در دوزخ) رها کنى، در بین اهل جهنم، چونان دادخواهان ناله همى دهم و بسى فریاد مى زنم و مانند آنکه محبوبش را از دست داده، از فراق تو زار مى گریم»
امام سجاد(علیه السلام) در دعاى ابوحمزه ثمالى مى فرماید:
«من با امروز و فردا کردن و آرزوهاى طولانى عمر خویش را تباه ساختم و اینک به جایى رسیده ام که از اصلاح نفس خویش به کلى ناامیدم. پس از من بدحال تر و تبه روزگارتر کیست؟ واى اگر من با چنین حالى به قبرى روان گردم که آن را براى خوابگاه خود مهیا نساخته ام و با عمل صالح در آن فرش نگسترده ام. چرا نگریم! با اینکه نمى دانم کارم به کجا مى انجامد و اکنون نفس مرا مى فریبد و روزگار مکر مى ورزد، در حالى که مرگ برسرم سایه افکنده است.(2)»
به جهت نقش ارزشى گریه در پاکسازى درون از رذایل و کاستى هاى اخلاقى است که پیامبر مى فرمایند: فضیلت و پاداشى بر گریه مترتب است که بر غیر آن مترتب نیست و گریه کنندگان به مقامى دست مى یابند که دیگران، هر چند عبادت کنند، به آن نمى رسند.
دنیا را مى توان به پستانکى تشبیه کرد که وقتى بچه گرسنه مى شود و دنبال شیر مى گردد، آن پستانک و گول زنک را در دهان او مى گذارند و او غافل از همه جا پستانک را به جاى پستان مادر مى مکد و سر انجام پى مى بردکه پستانک خالى از شیر او را سیر نساخته است
ابوذر از زرنگ‌ترین مردم سۆال مى کند و پیامبر در جواب مى فرمایند:
«اکثرهم للموت ذکراً و احسنهم له استعداداً»
زرنگ‌ترین مردم کسى است که بیش از همه به یاد مرگ باشد و خود را بهتر از همه براى مرگ آماده ساخته است.
کسى که مسیرى را انتخاب کرده، اگر زرنگ و باهوش باشد، پیوسته به هدف توجه دارد و سعى مى کند زودتر به مقصد برسد. اگر کسى در مسیر از هدف غافل شود، حیران و سرگردان گشته، سالم به مقصد نمى رسد.
کسانى که هدف را گم کرده اند، زاد و توشه اى براى آخرت فراهم نساخته اند و بدون زاد و توشه، گام سپردن در مسیرى طولانى کارى است بس خطرناک.
گشادگى قلب مۆمن و نشانه هاى آن
پیامبر اکرم(صلى الله علیه وآله وسلم) در ادامه حدیث مى فرمایند: «یا اباذرّ؛ اذا دخل النّور القلب انفسح القلب و استوسع»؛ اى ابوذر؛ اگر نور در دل بتابد گشاده و فراخ مى گردد.
در ابتدا قلب ها تاریکند، سپس خداوند نور خود را افاضه مى کند و دلهاى مستعد آن نور را دریافت مى کنند. وقتى آن نور در قلب جاى گرفت، ظرفیت آن افزون گشته گسترش مى یابد. از باب تشبیه معقول به محسوس، مثل مشک خالى و خشکیده اى که اگر آب درون آن بریزند، فراختر مى گردد، یا مثل بادکنکى که هر قدر در آن باد کنند، بر وسعت آن افزوده مى گردد. پس دل با نور الهى وسعت یافته، ظرفیتش بیشتر مى شود. (منظور از قلب، عضو صنوبرى شکل درون سینه نیست، بلکه قلب در اینجا ماهیت معنوى دارد و محل ادراک و جایگاه ایمان است.)
از آنجا که درک چنین حالتى براى ابوذر محسوس نیست ـ چون این امر حسى نیست که با حواس بتوان به آن راه یافت ـ از پیامبر(صلى الله علیه وآله وسلم) درباره نشانه هاى گشادگى قلب سۆال مى کند، حضرت، در جواب، سه نشانه براى این حالت ذکر مى کنند:
1ـ «الانابة الى دارالخلود» ؛ اولین نشانه گشادگى قلب، میل به آخرت است.
به این معنا که انسان از دنیاى فانى و گذرا چشم مى بندد و به جهان باقى آخرت مى نگرد. مرحوم راغب اصفهانى در توضیح معناى «انابه» مى فرماید: «انابه به سوى خداوند، به معناى بازگشت به سوى او، به وسیله توبه و عمل صالح است»( مفردات، ماده «نوب»)
2ـ «والتجافى عن دارالغرور» دومین نشانه گشادگى قلب کناره گیرى از دنیاى فریبنده است.
وقتى مۆمن به عالم ابدى آخرت متوجه گردید، از عالم تنگ مادى دل تنگ مى گردد، از این جهت خود را از دنیا برکنده، آماده رخت بربستن از آن مى شود .
«دارالغرور» از جمله نامهایى است که در قرآن کریم و روایات براى دنیا ذکر شده. غرور به معناى فریب و نیرنگ است و از آنجا که زر و زیور دنیا انسان را مى فریبد و او را شیفته خویش مى سازد، به آن «دار غرور» ـ یعنى محل فریب و نیرنگ ـ مى گویند.
امام سجاد(علیه السلام) در دعاى ابوحمزه ثمالى مى فرماید: من با امروز و فردا کردن و آرزوهاى طولانى عمر خویش را تباه ساختم و اینک به جایى رسیده ام که از اصلاح نفس خویش بکلى نا امیدم. پس از من بدحال تر و تبه روزگارتر کیست؟ واى اگر من با چنین حالى به قبرى روان گردم که آن را براى خوابگاه خود مهیا نساخته ام و با عمل صالح در آن فرش نگسترده ام . چرا نگریم! با اینکه نمى دانم کارم به کجا مى انجامد و اکنون نفس مرا مى فریبد و روزگار مکر مى ورزد، در حالى که مرگ برسرم سایه افکنده است
دنیا خود را به عنوان مطلوب واقعى و هدف نهایى به انسان معرفى مى کند. در نتیجه او پس از عمرى تلاش و زحمت، به دنیا مى رسد و مى نگرد که آن مطلوب فطرى او نبوده است و نیازهاى معنوى او را برطرف نمى سازد.
از این روى دنیا را مى توان به پستانکى تشبیه کرد که وقتى بچه گرسنه مى شود و دنبال شیر مى گردد، آن پستانک و گول زنک را در دهان او مى گذارند و او غافل از همه جا پستانک را به جاى پستان مادر مى مکد و سرانجام پى مى برد که پستانک خالى از شیر او را سیر نساخته است.
گریه ارزشى در روایات
منزلت گریه ارزشى - که همان گریه رشد و تقواى روحانى است - از پارهاى روایات، از جمله احادیث ذیل روشن مىشود:
1. امام صادق(علیه السلام) مىفرماید: «نزدیکترین حالت بنده نسبت به پروردگار عزّوجل، حالتى است که او در سجده با گریه است».(اصول کافى، همانجا)
2. امام باقر(علیه السلام) مىفرماید: «هیچ قطرهاى نیست که نزد خداى عزوجل محبوبتر باشد از قطره اشک در ظلمت شب که از خوف خدا باشد و غیر از جانب او منظورى نباشد».(همان)
3. «واعوذ بک من قلب لایخشع و من عین لاتدمع»؛ «پناه مىبرم به تو از قلبى که خاشع و چشمى که اشکبار نباشد».(مفاتیحالجنان، دعاى بعد از زیارت امیرالمۆمنین)
4. «واعنى بالبکاء على نفسى»؛ «و مرا به گریه به حال خود یارى کن». دعاى ابوحمزه ثمالى.
5. امام صادق(علیه السلام) مىفرماید: «اگر اشک چشمى نداشتى براى گریستن، حالت تباکى و حزن و اندوه داشته باش».(مرآةالعقول، ج 12، ص56 ).
چو نالان آیدت آب روان پیش مدد بخشش ز آب دیده خویش
