تبیان، دستیار زندگی

زردی من از تو

مراسم چهارشنبه‌سوری یكی از مهم‌ترین و زیباترین مراسم اهالی آذربایجان است. مردم این دیار چهار آتش‌افروزی كه نمادی از چهار عنصر طبیعت است، در چهار چهارشنبه متوالی اسفندماه برگزار می‌كنند. نخستین مراسم منسوب به باد است؛ دومین منسوب به خاك، سومین به آتش و آخرین آنها به آب؛ كه اشاره به از بین رفتن یخ از روی خاك، نفس كشیدن زمین و باروری دارد. در آخرین مراسم در صبحگاه از روی آب می‌پرند. در روستاهای این استان آخرین چهارشنبه سال را «چرشنبه خاتون» می‌نامند. زنان روستایی در این روز با آرد نقش زنی را بالای اجاق خوراك‌پزی می‌كشند و زیر آن یك آینه و شانه می‌گذارند. تا زمانی كه چرشنبه خاتون آمد سرش را شانه بزند. چرشنبه خاتون در واقع تاكیدی بر بارورشدن زمین در آخرین روزهای سال است. عشایر كلیبر در صبح چهارشنبه‌سوری در دو مكان، مقابل یكدیگر آتش می‌افروزند و دام‌هایشان را از میان دو آتش عبور می‌دهند، سپس از آب نهر به حیوان‌ها می‌نوشانند.

پای سفره بهار

در میان آذری زبان‌ها گذاردن ماست، برنج سفید پخته و گوشت بر سفره نوروزی كه نشانی از بركت و آرزوی محصول خوب است، رواج دارد. مردم بوشهر از چند روز قبل از نوروز اقدام به تهیه و درست كردن دو شیرینی «بیب گلی» و «قراپیچ» می‌كنند تا در زمان تحویل سال بر خوان نوروزی گذارند. درتمام طول نوروز بوشهری‌ها از این دو شیرینی در خانه نگه می‌دارند. مردم لرستان سفره هفت‌سین خود را رو به شرق خانه (در اصطلاح محلی رو به آفتاب زنان) پهن می‌كنند. خانواده‌های لرستانی كه یكی از اعضای خود را از دست داده‌اند معمولا در سال نخست، خوان نوروزی نمی‌چینند و تنها به رویاندن سبزه می‌پردازند. یكی از عناصر متفاوت لرستانی‌ها بر خوان نوروزی، نارنج است. مردم كرمان در كنار سمنو كه نمادی از بركت است، شیرینی به نام «كماچ سهن» را نیز بر خوان نوروزی خود قرار می‌دهند.

 بلا به دور، گره بزن!

علت حضور مردم در دشت‌ها و خروج از محل زندگی به نوعی شكست دیو خشكسالی و قربانی و بریان كردن گوسفندی برای فرشته باران بوده است. مردم آن روزگار با انداختن سبزه در آب جاری از طرفی قصد بازگرداندن بركت به كشتزارها و مزارع را داشته‌اند؛ از طرفی دیگر نیز معتقد بودند كه طی 12 روز نخست سال سبزه تمامی دردها و بیماری‌های خانواده را در خود جمع می‌كند. به همین دلیل به سبزه دیگران دست نمی‌زدند؛ چرا كه نمی‌خواستند مشكلات دیگران بر دوششان بیفتد. با دور انداختن سبزه در واقع تمام بیماری‌ها را از خانواده خود دور می‌كردند. گره‌زدن سبزه از دیگر مراسم سیزده به در است. در گذشته اعتقاد بر این بوده كه اگر آرزو كرده و سبز ه در حال رشدی را گره بزنند، با بازشدن گره، مشكلات آنها نیز حل خواهد شد. خوزستانی‌ها سیزده به در را دو بار جشن می‌گیرند؛ اولی با احتساب روز نوروز و دومی بدون احتساب روز تحویل سال نو.

خوراك‌های نوروزی

در خراسان شمالی دو هفته مانده به نوروز مراسم «دانو پزی» برگزار می‌كنند. به این صورت كه موادی چون گندم، نخود، عدس، برنج و... را داخل ظرف آب ریخته با ادویه می‌پزند. وقتی خوراك آماده شد، مهره‌ای آبی رنگ درون ظرف می‌اندازند. سپس مادر خانواده شروع به تقسیم دانو می‌كند؛ و از كوچك‌ترین فرد خانواده شروع می‌كند. مهره برای هركس بیفتد، آن سال خانواده به نام او خواهد بود. در صورتی كه آن فرد خوش خلق باشد، خانواده سال پربركتی را خواهد داشت. خوراك سنتی یزدی‌ها در شب نوروز، سبزی پلو با گوشت است.

نوروزی واحد با آیین‌های گوناگون

جشن نوروز در میان ایلات استان كهگیلویه و بویراحمد با آداب خاصی انجام می‌شود. در شب پیش از نوروز، زنان و دختران ایل، نان را به كنجد و شكر می‌زنند و آن را آماده می‌كنند كه به آن «سفره كنان» گویند. شب بعد همگی به دور اجاق جمع شده از آن نان می‌خورند كه این مراسم را «گرم كنان» نامند. در گرم كنان همچنین باید در سفره پلو یا كنگر نیز موجود باشد.

‌ بوشهری‌ها معتقدند كه در پنج روز آخر سال 1999 قضا و بلا نازل می‌شود، به همین جهت نباید در طول این روزها هیچ‌گونه نفرین یا حرف بدی بر زبان آورد. در این خصوص كوزه‌ای می‌شكنند كه قضا و بلا را دور گرداند.

‌ مردمان ایلات بختیاری معتقدند كه لباس سیاه عزا را حتما باید قبل از فرارسیدن نوروز از تن درآورند؛ چرا كه لباس عزا باروری و نعمت را از طایفه دور می‌كند.

‌ در آذربایجان شرقی نوروزخوانی توسط افرادی به نام سایاچی برگزار می‌شود. سایاچی‌ها با گشت و گذار از روستایی به روستایی و از شهری به شهر دیگر می‌روند؛ و با خواندن اشعاری مژده آمدن بهار را می‌دهند.

«هوده مال» نام مراسمی در خراسان شمالی است كه معمولا هفده روز پیش از عید شروع می‌شود به این ترتیب كه تك تك اعضای خانواده تكه سنگ كوچكی را انتخاب كرده روی زمین قرار می‌دهند. پس از تحویل سال هریك سنگ خود را برمی دارند؛ اگر زیر سنگ سبزه روییده باشد نشان سالی نیك و خوش یمن است و برای كشاورزان سالی پرباران و اگر غیر از این باشد، تعبیرش برعكس است.

‌ همدانی‌ها در شب سال نو تمامی چراغ‌ها و روشنایی‌های خانه را روشن می‌كنند؛ چراكه اعتقاد دارند باید با روشنی و نور به استقبال سال نو بروند. مردم ایلام و لرستان دو شب برای آمرزش درگذشتگان خود مراسم می‌گیرند؛ یك‌بار در آخرین پنجشنبه یا جمعه سال به زیارت اهل قبور می‌روند. یك‌بار نیز در شب پیش از نوروز نیز با تهیه كردن خیرات و فرستادن فاتحه برای از دست رفتگانشان طلب آمرزش و مغفرت می‌كنند.

همیشه سوغات نمادی از شهر مقصد سفر است، وگرنه جنسی كه در ویترین رنگارنگ مغازه‌ها هم براحتی می‌توان یافت شاید چندان ارزش ره‌آورد شدن نداشته باشد. تنوع قومی شگفت‌انگیز ایران را اضافه كنید به خلاقیت و هنر مردم این مرز و بوم. حاصلش صنایع دستی می‌شود كه هوش از سر جهانیان برده است. صنایع دستی همیشه جلوه‌ای از هنر، فرهنگ و تمدن كهن هر سرزمین است. گردشگران با تهیه صنایع دستی، تكه‌ای از روح مقصدی را كه به آن سفر كرده‌اند همراه خود به خانه می‌برند.

درخت‌هایی كه هنر می‌شود

صنایع دستی چوبی در ایران از تنوع گسترده‌ای برخوردار است. خراطی، شیوه‌ای از تولید محصولات چوبی است كه طی آن و توسط ابزارهایی چون دستگاه‌های خراطی اشیایی نظیر انواع قلیان، پایه آباژور، تخت و ظروف مختلف ساخته و پرداخته می‌شود. ریزه‌كاری و نازك‌كاری چوب روش دیگری از ساخت فرآورده‌های چوبی است كه طی آن به وسیله وسایل نجاری نظیر اره، رنده و مغار قطعات كوچك چوبی آماده شده و به صورت روكش روی بدنه چوبی چسبانده می‌شود. منبت‌كاری، كنده‌كاری و مشبك‌‌كاری شیوه‌ای دیگر است كه طی آن طرح‌ها و نقوش سنتی با استفاده از قلم، چكش، مغار و سایر ابزارها روی چوب‌های مرغوب و بادوام شكل می‌گیرد. انواع درها و پنجره‌های بسیاری از كاخ‌ها و بناهای تاریخی جزئی از این صنعت است. استان‌های اصفهان، قم، چهارمحال و بختیاری، قزوین، اردبیل، سمنان و لرستان از مراكز عمده تولید صنایع چوبی به شمار می‌آیند.

هنری از جنس آدم

استان همدان به ساختن ظروف سفالی در تمام ایران معروف است. محصولات این منطقه هر ساله علاوه بر تامین احتیاجات داخلی به كشورهای خارجی نیز فرستاده می‌شود. لالجین در 25 كیلومتری همدان، مهم‌ترین و معروف‌ترین مركز تولید ظروف سفالی و محصولات سرامیكی است. بیش از 75 درصد مردم لالجین در حوزه صنعت سفالگری به فعالیت می‌پردازند. خاك مورد نیاز ساخت ظروف سفالی لالجین را از زمین‌های اطراف روستای دستجرد تهیه كرده و به كارگاه‌های سفالگری یا محل‌های مخصوص ساخت گل منتقل می‌كنند. شهرهای حاشیه كویر ایران از دیگر مراكز مهم سفالگری محسوب می‌شود. مركز اصلی این صنعت در خراسان شمالی، شهرستان گناباد و بویژه روستای مند است. از دیگر مراكز فعال در صنعت سفال استان‌های سمنان، زنجان، اردبیل، قم و فارس هستند.

ثبت هنر روی فلز

استان اصفهان را می‌توان به جرات بزرگ‌ترین مركز تولید انواع مختلف ساخته‌های دستی ایران دانست. میناكاری صنعتی است كه نخستین بار در ایران پدید آمد و به سایر نقاط راه یافت، اما تا به امروز اصفهان همچنان به‌عنوان مركز این هنر دستی شناخته می‌شود. این هنر، حاصل یكسری فعل و انفعالات پیچیده است كه با هم در ارتباط هستند. میناكاری همانند بسیاری از هنرهای دستی دیگر در عصر صفوی پیشرفت‌های بزرگی كرد. در قدیم، رنگ‌هایی كه در صنعت میناسازی استفاده می‌شد بیشتر طبیعی و از رنگ‌های قلمكار گیاهی یا معدنی بود، اما امروزه تركیبات شیمیایی جایگزین آنها شده‌ است. میناكاران برای تهیه رنگ قرمز از طلا، رنگ سبز از مس و رنگ زرد از گل ماشی استفاده می‌كنند. میناكاری در ساخت اشیایی چون انواع زیورآلات، جعبه‌های كوچك و بزرگ، جام‌ها، گلدان‌ها، بشقاب‌ها و سایر موارد تزئینی مورد استفاده قرار می‌گیرد. میناكاری در بین صنایع دستی قیمت بالایی دارد.

قلم‌موی سوزن روی بوم لباس

صنعت دوخت طرح، زیبا و منقش روی پارچه با نوارهای طلایی گلابتون‌دوزی نام دارد. روش كار به این صورت است كه ابتدا نقش را روی پارچه انداخته و پارچه را روی دایره‌ای چوبی به نام كم می‌اندازند و با كش محكم كرده و با استفاده از نخ‌های رنگی، گلابتون‌دوزی می‌كنند. استان سیستان و بلوچستان یكی از مراكز عمده سوزن‌دوزی است. هر دختر بلوچ از كودكی به آموختن این هنر می‌پردازد. بر این اساس، تمام زنان بلوچی به این كار اشتغال داشته و لباس‌های خویش را تزئین می‌كنند. هنوز هم در برخی روستاها، دختران نشان‌‌ شده موظفند تا پیش از مراسم عروسی 50 دست لباس كامل برای خویش تهیه و گلابتون‌دوزی كنند. زنان استان هرمزگان نیز در گلابتون‌دوزی مهارت ویژه‌ای دارند. با سفر به این استان و خاصه جزیره قشم امكان تهیه انواع محصولات گلابتون‌دوزی شده چون لباس‌های محلی، رومیزی، سفره، پرده و حتی محصولات كاربردی چون كیف‌های دستی وجود دارد.

لنج‌سازی با دست‌خالی

لنج‌سازی و قایق‌سازی از قدیمی‌ترین و مهم‌ترین صنایع دستی بوشهر است و سابقه آن به دوره افشاریه می‌رسد. این صنعت در سال‌های اخیر به واسطه افزایش مبادلات دریایی و صید ماهی از رونق زیادی برخوردار شده است. مصالح اولیه لنج‌سازی از چوب‌های جنگلی مقاوم در مقابل رطوبت برای اسكلت و تخته‌های مرغوب هندی به نام سای برای بدنه تهیه می‌شود. باقی مصالح مورد نیاز از مصالح بومی تهیه می‌شود. شیوه لنج‌سازی همچنان به صورت سنتی انجام می‌شود كه این باعث كندی كار و تولید كم شده است. جزیره قشم نیز از دیرباز به صورت یكی از مراكز عمده اصلی ساخت لنج محسوب می‌شده است. گاهی از قطعات دورریز چوب‌های زیبا و مقاوم لنج ـ كه كم هم نیست ـ توسط جوانان برای ساخت ماكت لنج استفاده می‌شود. این هنر در ابتدا به عنوان سرگرمی صورت می‌گرفت، اما امروزه پای این ماكت‌های زیبا به بازارهای محلی جزیره نیز رسیده است.

ریشه تار‌و‌پود در رگ‌و‌خون

هنوز هم بسیاری از جهانیان، ایران را به نام فرشش می‌شناسند. هنر دستی كه زیر پاست، همین است كه این هنر بسیاری را سر به زیر كرده است! از قالی معروف تبریز گرفته كه توسط زنان روستایی و شهری بافته می‌شود تا قالی هریس كه جزو قالی‌های نفیس و ظریف ابریشمی محسوب می‌شود و شهرت جهانی دارد و البته ورنی‌بافی كه هوش از سر می‌برد. ورنی، نوعی گلیم ریزبافت قالی‌نماست كه نقش‌هایش ذهنی‌بافت است. این هنر محدود به این منطقه نیست. قالی كرمان هم از دیرباز مورد توجه و اهمیت بوده تا جایی كه حتی به ضرب‌المثل‌ها نیز راه یافته است. وجود یك قالی كرمانی 400 متری در سنای آمریكا و قالی موسوم به آزادی در زیر ناقوس بزرگ مجسمه آزادی شاهدی است بر كیفیت بی‌نظیر قالی‌های كرمانی. قالی‌های كردستان هم خواستار زیادی میان جهانیان دارد. مثلا ویژگی شاخص قالی بیجار ساختار متراكم آن است كه مانند تخته محكم بوده و نمی‌توان آن را تا كرد.

وقتی همه مواد را آماده كردید، ابتدا آرد را الك كنید، داخل ظرفی بریزید، روی حرارت ملایم بگذارید و كمی تفت دهید تا خامی آن گرفته شود، ولی یادتان باشد رنگ آن نباید تغییر كند. سپس اجازه دهید تا آرد خنك شود. حالا پودر قند و زنجبیل را با هم مخلوط كنید. این مخلوط را به آرد كه خنك شده اضافه كنید. كره را هم كم‌كم به آرد و قند و زنجبیل اضافه كنید و خوب هم بزنید. حالا این مواد را روی سطح صافی قرار داده و با وردنه صاف كنید. سپس با هر قالبی كه دوست دارید قالب زده و در ظرفی بچینید، شیرینی‌های شما آماده است.

این هفته، سری به خانه‌تان بزنید، فرش‌ها را خوب نگاه كنید، كمی آنها را جابه‌جا كنید و زیرشان را ببینید. به مبلمان، میزها، آشپزخانه، اتاق كودكان و خلاصه به همه جا با دقت نگاه كنید.

شما به عنوان یك نفر از اعضای خانواده باید از وضع بهداشت و سر و سامان داشتن و نداشتن خانه با خبر باشید، اگر خانم خانه هم هستید كه دیگر به عنوان یك كدبانو، وظیفه‌تان سخت‌تر است، اما من نمی‌خواهم در این نوشتار توصیه‌های بهداشتی بگویم، این‌كه چطور یخچال را تمیز كنید و با چه ماده‌ای فرش‌ها را بشویید، بلكه توصیه‌های سال نویی ما كمی متفاوت است.

ما از امروز می‌خواهیم خانه دلمان را بتكانیم. خانه روابط‌مان، احساسمان و دوست‌داشتن‌هایمان را. حیف است چاردیواری زیبای ما، زیبا‌تر و تمیز‌تر شود، اما دلمان پر از كدورت و سوء‌تفاهم باقی بماند.

حیف است آینه‌های خانه‌مان را تمیز كنیم، اما آینه احساسمان پر از لكه‌های بی‌اعتمادی باشد. حیف است دیوارهای خانه برق بزند، اما دیوارهای دوری و تنهایی بین ما و همسرمان فرو نریزد.

این سنت‌ها هركدام با خود دلایلی بیشتر از آنچه ما در ظاهر می‌بینیم دارند. بگذارید به خانه بر گردیم و قدم اول خانه‌تكانی. قرار شد برای تكاندن خانه، اول به همه جای آن سری بزنیم، به زیر و روی همه چیز. جاهایی كه ممكن است در سال چندبار به آنجا برویم مثل انباری و جاهایی كه هر روز چند بار به آنجا سرك می‌كشیم مثل آشپزخانه.

حالا از چاردیواری خانه، به خودتان برگردید، به همه جای قلب و احساس‌تان سرك بكشید، به دلخوری‌هایی كه هنوز باقی‌مانده، به احساس تنهایی كه گاهی به سراغ‌تان می‌آید، به نارضایتی‌هایی كه بی‌خیالش می‌شوید؛ اما هرازگاهی آزارتان می‌دهد. به رابطه‌تان با همسرتان و آنجاهایی كه فكر می‌كنید​ باید به شكلی دیگر باشد. به رابطه‌تان با فرزندان‌تان و مشكلاتی كه شما و آنها را از هم دور می‌كند.

بر گردید و دوباره نگاه كنید، یك تمرین ساده برای هفته آینده. می‌خواهیم وقتی سال 92 آغاز شد، رابطه ما و همسرمان بوی تازگی بدهد، اما دقت كنید باید به جاهایی كه اصلا فكر می‌كنید مهم نیست هم، سری بزنید، ببینید چقدر در طول روز دلتنگ هم می‌شوید، وقتی یكدیگر را می‌بینید چقدر حرف برای گفتن دارید. ارتباط‌تان با خانواده هم چگونه است. بچه‌ها بودن در جمع خانواده را دوست دارند یا ترجیح می‌دهند در اطاقشان و پای كامپیوتر باشند؟ موقع خشم، اهالی خانه چكار می‌كنند؟

وقتی چرخی در خانه درون‌تان زدید و مشكلات و ناهماهنگی‌ها را پیدا كردید، اولین قدم را برداشته‌اید و هفته آینده قدم بعد را با هم برمی‌داریم، یادتان نرود وقتی به امید تحول قدم برمی‌دارید، زیر لب زمزمه كنید: یا محول حول والاحوال... .

طرز تهیه: عسل را روی حرارت خیلی كم گذاشته تا به آرامی آب شود. سپس كنجد را به عسل اضافه كنید. عسل را باید مرتب هم بزنید. حالا چند قطره محلول زعفران را داخل عسل بریزید و باز ​هم بزنید. یك برگ فویل را كمی چرب كرده و مواد را روی آن بریزید. برگ دیگری از فویل را چرب كرده و روی مواد بیندازید و با یك وردنه سطح آن‌را صاف كنید. ضخامت این سوهان باید حدود نیم سانتی‌متر باشد. حالا بگذارید تا سوهان‌ها سرد شود سپس آنها را تكه‌تكه كرده و میل كنید.

طرز تهیه: شكر و گلاب را درون ظرفی ریخته و روی حرارت بگذارید تا بجوشد و غلیظ شود. سپس بگذارید این مایع سرد شود، بعد با همزن آن را بزنید تا رنگش سفید شود. حالا موقع ریختن پودر نارگیل یا پسته یا بادام است هركدام از این پودرها را كه می‌خواهید درون شكر و گلاب بریزید و هم بزنید. این مخلوط را درون ظرفی لبه‌دار بریزید و فشار دهید تا صاف و سفت شود. ظرف را داخل یخچال بگذارید تا سرد شود و بعد آن را بیرون آورده و برش بزنید و درون ظرفی بچینید. اگر بخواهید می‌توانید با هر سه پودر این شیرینی را تهیه كنید. یعنی اول مواد را درون ظرف بریزید و پودر نارگیل رویشان بریزید بعد دوباره قدری از مواد را بریزید و پودر پسته و در آخر هم بقیه مواد را بریزید و پودر بادام را بپاشید و سطح آن را صاف كرده و فشار دهید. برای تهیه این شیرینی با هر سه پودر باید مقدار شكر و گلاب را سه برابر كنید.