قبل از پرداختن به اصل بحث ، مناسب است دو واژه فرهنگ و عاشورا را بهتر بشناسیم .
فرهنگ در لغت به معنای دانش ، علم و معرفت و در اصطلاح به مجموعه ی آداب و رسوم (1) اطلاق می گردد .
عاشورا با (الف مقصوره) و عاشوراء با (الف ممدوده) را روز دهم و و گاهى الف بعد از عین حذف مىگردد و «عشورا» تلفظ مىشود (2)
صاحب مجمعالبحرین در اینباره گفته است: «عاشورا یك نام اسلامى است و آن روز دهم محرم است
بنابراین با توجه به معنای ارائه شده ، فرهنگ عاشورا به مجموعه ی اعتقادات و باورها و آداب و رسومی که به حوزه ی عاشورا و کربلا اختصاص دارد اشاره می نماید.
عاشورا، قبل از قیام مقدس حسینى(ع)، نام یك روز بود; اما امروز دیگر عاشورا نام یك مقطع زمانى نیست، نام یك فرهنگ است. عاشورا امروز دیگر یك حادثه نیست، بلکه یك مكتب فكرى و یك نظام سیاسى و یك مجموعه فكرى، فرهنگى، اخلاقى، سیاسى و جهادى است. برگزارى مراسم عاشورا، در میان اندیشمندان، هرگز یك عادت نبوده و نیست. احیاى عاشورا در فرهنگ تشیع یك عبادت بزرگ اجتماعى، یك مانور عظیم الهى - سیاسى و حركتى حساب شده در جهت نمایش ولایت و برائت امت اسلامى است. عاشوراى حسینى «سیستم دفاعى اسلام ناب محمدى»(ص) در طول قرون و اعصار و درخشانترین نمونه معروفگرایى و منكرستیزى در پهنه زمان و زمین است. عاشوراى حسینى بلندترین فریاد بشریت مظلوم در برابر سپاه ابلیس و استكبار جهانى و قله عشق و عرفان انسان نسبتبه مقام اقدس ربوبى است
با توجه به فرهنگ بودن و رسوخ احیای عاشورا و نهضت حسینی در اندیشه ی شیعیان ، جهت بزرگداشت این شعار دینی ، آداب خاصی وجود دارد که به نمونه هایی از آن اشاره می گردد .
1- سیاهپوشی :
از نظر فقهی پوشیدن لباس سیاه مکروه است ولی در عزاداری امام حسین (علیه السلام ) وائمه معصومین (علیهم السلام ) استثناء شده است زیرا این کار نشانه حزن و اندوه و نمودار شعائر و حماسه ها است .
2- تسلیت گویی :
اصل تسلیت گفتن در شرایط مصیبت و اندوهی که بر کسی وارد شده در اسلام مستحب است. و در سیره عملی پیامبر (ص) و ائمه معصومین (ع) نیز وارد شده است که ضمن تعزیت ، به بردن غذا به منزل متوفی نیز امر می فرمودند .حضرت علی (ع) می فرماید : رسول خدا (ص) هرگاه تسلی می داد می فرمود : خداوند مزدتان دهد و شما را مشمول رحمت خویش گرداند (3) امام باقر (ع) در سوگ امام حسین (ع) می فرماید : به یکدیگر تسلیت بگویید و بگویید که خداوند اجر ما را به سبب مصیبتی که از حسین (ع) به ما رسیده بزرگ گرداند و ما و شما را از کسانی قرار دهد که در کنار ولی دم او ، امام مهدی (عج ) از خاندان محمد (ص) به خونخواهی او بر می خیزند (4)
3 - گریستن :
از دیگر آداب بزرگداشت عظمت عاشورا ، گریستن بر امام حسین (ع) و اصحاب اوست ، و در این خصوص روایات زیادی در جوامع روایی ما وجود دارد .
امام سجاد (ع) می فرماید : هر مؤمنی که چشمانش برای کشته شدن حسین (ع) گریان شود بطوری که اشک بر گونه هایش سرازیر گردد ، خداوند به سبب آن ، او را در غرفه های بهشتی جای دهد که روزگاران درازی را در آن بسر برد.(5)
امام علی (ع) هم چنین می فرماید : در روز قیامت همه ی چشمها گریانند و هیچ چشمی خواب ندارد مگر آن چشمی که خداوند آن را به کرامت خود اختصاص داده و برای هتک حرمت حسین (ع) و خاندان محمد گریسته باشد .(6)
4- زیارت مرقد مطهر امام حسین (ع) :
در روایات متعدد از زائرین قبر حضرت ، تمجید شده است . چنانکه از امام صادق (ع) منقول است که ایشان در مناجات خود بعد از نماز می فرمود : ای کسی که ما را به کرامت خود ویژه گردانیدی و به ما وعده ی شفاعت دادی ، من و برادران من و زائران قبر پدرم حسین (ع) را بیامرز . بار خدایا ، دشمنان ما از رفتن اینان به زیارت خرده گرفتند اما این خرده گیریها ، علی رغم میل دشمنان ، آنان را از برخاستن و آمدن سوی ما بازنداشت . پس این چهره های آفتاب سوخته را واین گونه هایی را که بر قبر پدرم ابی عبد الله بر خاک مالیده می شود و این چشمهایی را که از سر دلسوزی برای ما اشکهایشان سرازیر می گردد و این دلهایی را که در غم مصیبت ما بی تاب و سوزان است و این ناله ها و شیونهایی را که برای ما می شود مشمول رحمت خویش بفرما . بار خدایا . من این جانها و این پیکرها را به تو می سپارم تا در آن روز تشنگی از حوض ( کوثر ) سیرابشان کنی .(7)
امام رضا (ع) فرمود : کسی که قبر امام حسین (ع) را با شناخت حق او زیارت کند خداوند حتماً گناهان قبلی و بعدی او را می آمرزد .(8)
5- برگزاری مجالس عزاداری :
امام صادق (علیه السلام) می فرماید : مجلس گرفتن شما را من دوست می دارم . در مجالس خود « امر ما را » زنده بدارید . خداوند رحمت کند کسی که امر ما را زنده بدارد.(9)
امام رضا (ع) نیز فرمودند : هرکه روز عاشورا را روز سوگواری و اندوه و گریه اش باشد ، خداوند عز و جل روز قیامت را روز شادی و سرور او قرار دهد .(10)
سزاوار است که در این روز از لذتها و خوشیها اجتناب شود و با حفظ شئونات عزاداری مراسم سوگواری اقامه گردد.
امام صادق (ع) چنین می فرماید : در روز عاشورا از کارهای لذتبخش دوری شود و آداب و سنن سوگواری بر پا گردد و تا زوال خورشید از خوردن و آشامیدن خودداری شود و بعد از آن همان غذایی خورده شود که سوگواران می خورند.(11)
6- رعایت اخلاص:
عزاداری را بخاطر رسم و عادت انجام نداده و سعى كنیم این كارها را با نیتى خالص و براى رضاى خدا انجام داده و در خلوص خود نیز صادق باشیم. زیرا كار كوچكى كه با نیت خالصانه و صادقانه همراه باشد بهتر از كارهاى زیادى است كه خلوص و صداقت در آن نباشد . امام علی (ع) می فرماید : اخلاص عالیترین هدف است .(12) امام صادق (ع) نیز می فرماید : بنده باید در تمام حرکات و سکنات خود نیت خالص داشته باشد ، زیرا اگر چنین نباشد غافل است .(13)
7- تعطیلی کار در روز عاشورا :
کار و کسب درآمد حلال برای خانواده در اسلام از اهمیت فوق العاده ای برخوردار است و حتی در اقوال و افعال معصومین (ع) می توان به اهتمام آنان به این مقوله پی برد . اما درچند مورد توصیه به ترک کار شده و از مسلمانان دعوت به احیای بعضی از شعائر اسلامی شده است ، از جمله هنگام اقامه ی نماز جمعه از مسلمانان خواسته شده است که خرید و فروش را رها نموده و به این امر مبادرت نمایند . و نیز در خصوص روز عاشورا به این امر توجه داده شده است.
امام صادق (علیه السلام ) : کسی که روز عاشورا را تعطیل کند ، یعنی عقب کسب و کارش نرود و به کوری چشم بنی امیه که روز عاشورا را متبرک می دانستند، اگر کسی برای معیشت روزانه اش هم فعالیتی نکند، خداوند حوائج دنیا و آخرتش را بر آورد و کسی که روز عاشورا روز حزن و اندوه او باشد، در عوض فردای قیامت که برای همه روز هول و ترس است برای او روز شادی خواهد بود.(14)
8- زیارت و زیارت خوانی :
از دیگر آداب ، خواندن زیارتنامه هایی است که در کتب معتبر وجو دارد که از مهمترین آنان ، زیارت عاشورا است .
علقمة بن حضرمی از امام باقر (علیه السلام ) در خواست نمود که مرا دعایی تعلیم بفرما که از راه نزدیک یا دور و از خانه ام در این روز (روز عاشورا ) بخوانم . امام فرمودند : ای علقمه ! هرگاه خواستی (دعا بخوانی ) دو رکعت نماز بخوان بعد از آن این زیارت (عاشورا ) را بخوان . پس اگر تو این زیارت را بخوانی ، دعا کرده ای به آنچه که ، ملائکه برای زائر حسین (علیه السلام ) دعا می کنند و خداوند صد هزار هزار درجه برای تو بنویسد و مثل کسی هستی که با حسین (علیه السلام ) شهید شده باشد تا مشارکت کنی ایشان را در درجات ایشان و شناخته نشوی مگر در جمله شهیدانی که شهید شده اند با آن حضرت و نوشته شود برای تو ثواب زیارت هر پیغمبری و رسولی و ثواب زیارت هر که زیارت کرده حسین (علیه السلام ) را از روزی که شهید شده است . (15)
با گذشت قرون و اعصار ، از پیدایش هر یک از مکاتب اصیل اسلامی ، بدعتهایی چه بصورت آگاهانه و یا احیاناً نا آگاهانه وارد این حوزه شده است . متأسفانه دهه محرم و خاصه روز عاشورا از این گزند مصون نمانده است که به فراخور به تعدادی از آن اشاره می گردد .
1- تمثال حضرات (ع) :
مع الاسف احیاناٌ مشاهده می شود که در بعضی از مساجد و هیئات مذهبی ، از معصومین (ع) نصب می گردد و نیز در دستجات عزاداری ایام محرم ، تمثالهایی از آن بزرگواران حمل می شود که با توجه به مستند نبودن انتصاب این تمثالها به معصومین(ع) استفاده ی از آنان در زمره ی بدعت در احیای این شعار دینی محسوب می شود و از قداست و. ارزش آن می کاهد .
2- موسیقی :
از جمله آسیبهای موجود در عزاداری دهه ی محرم ، بکار بردن آلات و ادوات موسیقی ، چون نی ، ارگ و سنتور و ... است . با توجه به نگرش اسلام به احتیاط در استفاده نمودن از این ابزار و آلات و بودن حدو مرز خاص در بهره گیری از آن و همچنین با در نظر گرفتن این ادوات بعنوان ابزار لهو و لعب ، بنظر می رسد بکار بردن آن در مراسم عزاداری بزرگ مردی که با شهادت خود ، خواست زنگار بدعت و خرافه را از چهره ی اسلام بزداید ، خالی از اشکال نباشد .
3- به همراه داشتن ادواتی چون گهواره و حیوانات :
هدف از برگزاری عزاداری عاشورا ، زنده نگه داشتن نهضت امام حسین (ع) و پویایی این فرهنگ است. لذا پرداختن به حواشی در اقامه ی عزاداریها ، چون حمل گهواره تا یادآور کودک خردسال کربلاء باشد و یا اسب تزئین شده که به ذهن بینندگان ، ذوالجناح را متبادر سازد از قداست و جایگاه رفیع آن نهضت می کاهد و نسل جوان جامعه ، بجای اندیشیدن به عمق فاجعه و عادت به تعمق گرایی ، به ظواهر می نگرد و از اندیشیدن باز می ماند.
4-حمل عَلَم :
علم به پرچمی گفته می شود که نماد هر قوم یا ملیت و یا کشور است و غالباٌ در جنگها ، دو گروه مبارز ، نیروهایش را زیر آن گرد هم می آوردند و سقوط هر پرچم ، نشانه ی سقوط آن لشکر است . ولی امروزه ، علم معنای واقعی خود را در هیئات عزاداری از دست داده و به یک جسم طویل و عریضی با شکلهای مختلف و وزنهای گوناگون تبدیل شده است که نه تنها بار معنوی خاصی نداشته ، بلکه مبالغ هنگفتی از سرمایه و دارایی مساجد و هیئات ، صرف تهیه ی آن می شود که می توانست آن مبالغ در مصارف بهتری چون برگزاری کلاسهای آموزشی و ... هزینه گردد . و از طرف دیگر ، این سؤال به ذهن می آید که حمل علم ، کدام جنبه از جنبه های نهضت عاشورا را زنده نگه می دارد و شجاعت کدام مرد شجاع را به ذهن متبادر می سازد .
5- استفاده از مقاتل غیر موثق :
از مهمترین آسیبهای حوزه ی عاشورا ، و دهه ی محرم ، بهره گرفتن از مقاتل غیر موثق و غیر مستند است که احیاناً توسط مداحان اهل البیت و واعظین مورد استفاده قرار می گیرد . لذا با توجه به نقش مهم این قشر در ترویج و توسعه ی معارف ناب اسلامی و رویارویی با مردم در سنین و طبقات مختلف ، تأکید می شود که حتماٌ به توصیه های آیت الله شهید مطهری ، در کتاب حماسه ی حسینی توجه خاص گردد .
6- خودنمایی و زورآزمایی :
همانگونه که در مبحث آداب عزاداری گذشت ، عزادار واقعی امام حسین(ع) با روحیه ی اخلاص و بدور از ریا و خود نمایی در مجالس عزا شرکت می نماید . . لذا هرگونه عملکرد منافی این واقعیت ، در زمره ی خودنمایی بوده که نمونه ی بارز آن ، زورآزمایی اشخاص در حمل علمهای سنگین و طویل است ، بطوریکه شناخت هر هیأت با بزرگی علم آن مرسوم شده است . از اینرو با توجه به هدف نهضت عاشورا که احیای دین رسول خدا (ص) است ، حضور در این مجالس نیز ، احیای این فرهنگ است و نه چیز دیگر .
7- صدمه زدن بر بدن :
با گذری کوتاه دو آیه ی قرآن کریم(16) ، ضرر به نفس حرام قطعی است(17) . لذا گاهی اوقات مشاهده می شود که بعضی از عزاداران امام حسین (ع) خصوصاً در ایام تاسوعا و عاشورا ، با استفاده از آلاتی چون قمه ، جراحات شدیدی بر بدن خود وارد می آورند که از چند دیدگاه در حوزه ی آسیب شناسی مطرح است . اول اینکه : این عمل در زمره ی آسیب رساندن به بدن است و حکم حرمت را دارد . و دوم اینکه : طبق فتاوای بعضی از علمای دین ، این عمل نهی شده است . و سوم اینکه : انجام چنین اموری دستاویزی را به دست دشمنان اسلام که مترصد فرصت جهت بی ارزش جلوه دادن مراسم عزاداری های مسلمانان ، خصوصاً شیعیان هستند می دهد . و در پایان اینکه ، با توجه به کدام حدیث مستند و تقریر ائمه ی معصومین ، آنان خواستار برپایی چنین عزاداری هستند . لذا چه زیبا جلوه می کند ، عزاداری که در آن انسان با حفظ حرمت خود به مذهب تشیع ارج و منزلت ویژه ای می بخشد .
8- اختلاط زن و مرد :
از عمده آفات اجتماعی عصر حاضر، که شیوع جهانی دارد ، اختلاط زن و مرد و نبود حریم معین و مشخص است . این اختلاط در جوامع غیر مسلمان ، از حوزه ی بحث ما خارج است ولی در جامعه ی اسلامی و علی الخصوص شیعیان ، این امر از اهمیت بسزایی برخوردار است و زن و مرد شیعه ، با رعایت حریمی که اسلام برای او معین نموده است ، به انجام فعالیستهای اجتماعی و ... اقدام می نماید . از اینرو اگر هرگونه اختلاطی در اقامه عزاداریهای امام حسین (ع) صورت پذیرد ، این همان نقطه ی آغازین عناد با فرهنگ حسینی است .
در پایان لازم به ذکر است که آسیبهای وارد در این حوزه به موارد ذکر شده منتهی نمی شود .بلکه آسیبهایی چون ، غلو در عزاداری بطوریکه مصائب غیر واقعی را واقعی جلوه دادن ، استفاده از افراد نا آگاه به مسائل دینی در اقامه عزاداریها و امور مشابه آن نیز، در این حوزه جای تأمل دارد