تبیان، دستیار زندگی

سوره بقره : به نام فسطاط القرآن و سنام القرآن هم یاد شده است .
سوره آل عمران : در برخی روایات، سوره بقره و آل عمران به نام « زهراوین » آمده است .
سوره مائده ( سوره 5 ) نامهای دیگرش : سوره عقود، منقذه .
سوره انفال (8) نام دیگرش : سوره بدر .
سوره توبه (9) نامهای دیگرش : سوره برائت، فاضحه، عذاب، مقشقشه، منقره بحوث، حافره، مثیره مبعثره، فخریه مشرده مدمدمه و ...
سوره نحل (16) نام دیگرش : سوره نعم است
سوره اسراء (179 نامهای دیگرش : سوره بنی اسرائیل، سبحان .
سوره کهف (18) : که به نام سوره اصحاب کهف وسوره حائله هم گفته شده است .
سوره طه (20 ) : نامهای دیگرش : کلیم، حکیم .
سوره نمل (27) سوره سلیمان
سوره سجده (32) : سوره مضاجع
سوره فاطر (35) : سوره ملائکه
سوره یس (36) : نامهای دیگرش : قلب القرآن، ریحانه القرآن، مدافعه، قاضیه می باشد .
سوره زمر (39) : نام دیگرش غرف است .
سوره غافر (40 ) : نامهای دیگرش : مومن، طول .
سوره فصلت (41) : نامهای دیگرش : مصابیح، حم سجده، سجده .
سوره جاثیه (45): نامهای دیگرش شریعت، دهر .
سوره محمد (47) : نام دیگرش باسقات
سوره قمر (54) : سوره اقتربت .
سوره الرحمن (55) : عروس قرآن
سوره حشر (59) : سوره بنی نضیر
سوره ممتحنه (60): سوره امتحان، مرأه .
سوره صف (61) : سوره حواریین
سوره تحریم (66) : سوره متحرم، لم تحرم
سوره ملک (67) : سوره تبارک، مانعه، منجیه، مجادله، واقیه
سوره معارج (70) : سوره واقع
سوره دهر (76) : نامهای دیگرش سوره انسان و هل اتی است .
سوره نبأ (78) : نامهای دیگر ش سوره تساول، معصرات، عم است .
سوره عبس (80) : سوره اعمی
سوره تکویر (81) : سوره کورت
سوره مطففین (83) : سوره تطفیف
سوره فجر (89) : سوره امام حسین (ع)
سوره انشراح (94) : سوره الم نشرح، سوره شرح .
سوره بینه (98) : سوره لم یکن، اهل الکتاب، قیامت، بریه، انفکاک .
سوره ایلاف (106) : سوره قریش .
سوره ماعون (107) : سوره دین
سوره کافرون (109) : سوره عبادت، مقشقشه
سوره نصر (110 ) : سوره تودیع .
سوره تبت (111 ) : سوره مسد
سوره اخلاص (112) : سوره توحید، اساس، قل هو الله .
سوره ناس و فلق (113 – 114 ) : سوره معوذتین، مشقشقتان

چند نام واصطلاح وجود دارد که به صورت مجموعی برای تعدادی از سوره ها، به لحاظ ویژگی آنها یا تعداد آیات یا کوچکی و بزرگی سوره ها و ... نهاده شده است. این نامها عبارتند از :
1* « سبع طوال » یعنی هفت سوره طولانی، که هفت سوره بلند قرآن به این اسم نامیده شده است .یعنی بقره، آل عمران، نساء، مائده، اعراف، انعام، یونس .
2* مئین، مثانی،مفصل و ....
3* « مسبحات » یعنی سوره هایی که با تسبیح خداوند شروع می شوند، باتعبیراتی همچون: سبح، یسبح، سبحان. این سوره ها عبارتند از: اسراء حدید، حشر، صف، جمعه، تغابن و اعلی.
4* «مقطعات » سوره هایی که با حروف مقطعه آغاز می شود، از قبیل : الم، ق، کهیعص، ص، آغاز 29 سوره با این حروف است .
5* «حامدات » سوره هایی که با حمد و ستایش الهی آغاز می شود و در اول آنها «الحمدلله » است . پنج سوره ای که اینگونه است، عبارت است از : حمد، انعام، کهف، سبأ، فاطر .
6* «مخاطبات» سوره هایی است که با خطاب به پیامبر یا مومنان یا دشمنان با تعبیر «یا ایها .... » شروع می شود. مانند سوره های : نساء، مائده، حج، احزاب، حجرات، ممتحنه، طلاق، تحریم، مزمل و مدثر ( جمعاً 10 سوره ) .
7-« حوامیم » یعنی سوره هایی که با « حم » ( حامیم ) شروع می شود، که عبارتند از : مومن، فصلت، شوری، زخرف، دخان، جاثیه و احقاف .
8- « عزائم » یعنی سوره هایی که در آنها سجده های واجب وجود دارد( عزائم : جمع عزیمه، به معنای فریضه و واجب است ) این سوره ها و آیات سجده اش عبارتند از:
سوره سجده ( الم تنزیل ) آیه 15 .
سوره فصلت ( حم تنزیل ) آیه 37.
سوره نجم، آیه 62 .
سوره علق ( اقرأ ) آیه 19 .
9- «معوذتین» نام دو سوره «فلق » و « ناس » است و چون این دو سوره، با واژه « قُل اَعُوذُ ... » شروع می شود یعنی : بگو پناه می برم ... از این رو به این دو سوره معوذتین گفته شده است . ( معوذه : پناه برده شده ) .

برای نوشتن و ضبط قرآن،نویسندگانی بودند كه هنگام نزول وحی یا حضور داشتند یا به فرمان پیامبر(صلّی الله علیه و آله) فراخوانده می‌شدند كه برخی از آنها عبارتند از:حضرت علی بن ابی طالب (علیه السّلام)، ابا بن سعد،خالد بن سعید،ابی بن كعب،زیدبن ثالث،ثابت بن قیس، ارقم بین ابی الارقم،حنظله الاسیدی،علاء الحضرمی،جهیم ابن ابی الصلت ،معیقب بن ابی فاطمه و شر حبیل بن حسنه و... از احادیث مربوط به نگارش قرآن استفاده می‌شود كه قرآن بر روی چیزهای مختلفی مثل: چوب، پوست، استخوانهای شانه شتر و گوسفند،سنگهای ظریف سفید و كاغذ نوشته می‌شده است.

تهیه كننده:حجت الاسلام و المسلمین فضل اله پیر محمدی

در شناخت قرآن کریم، آشنایی با مشخصات جزئی تر این کتاب آسمانی، ما رابه آشنایی کلی با قرآن می رساند . غیر از بحث « تقسیمات و اجزای آن » آشنایی با « نام سوره‌ها » نیز به عنوان اینکه هر سوره، قسمتی از قرآن را تشکیل می دهد، مفید است .
خود « نام » هایی که بر سوره ها نهاده شده و دقت در مضمون و محتوای آنها جالب و آموزنده است . هر نام، تابلویی است که ما را به درون سوره می کشاند واسامی سوره ها، همچون فلشی راهنما، جهتگیری قرآن را بیان می کند .
تنوع این نامها، گستردگی بینش قرآنی و توجه به ابعاد مختلف معارف و پدیده های وجود و مسائل زندگی رانشان می دهد . به عنوان مثال : نام اشخاص، نام حوادث و رویدادها، پدیده های طبیعی، حیوانات گوناگون، تیپها و گروههای اجتماعی موضوعات اعتقادی و دینی و ... بر سوره ها نهاده شده ودسته بندی این سری از نامها و میزان هر یک مقایسه با مجموع سوره های صدو چهارده گانه قرآن، جالب توجه است .
نا گفته نماند : وقتی سوره ای نام خاصی دارد، به این معنا نیست که کل سوره درباره ی آن بحث کرده است، بلکه گاهی در جایی از سوره، نامی یا بحثی از آن شده ومباحث و موضوعات دیگری هم در سوره وجود دارد، لیکن به همان مناسبت اندک، سوره، نام خاص یافته است

«علوم قرآنى» اصطلاحى است درباره مسائلى مرتبط با شناخت قرآن و شئون مختلف آن; فرق این رشته با «معارف قرآنى» آن است كه علوم قرآنى بحثى بیرونى است و به درون و محتواى قرآن از جنبه تفسیرى كارى ندارد; امّا «معارف قرآنى» كاملا با مطالب درونى قرآن و محتواى آن سروكار داشته، یك نوع تفسیر موضوعى به شمار مى رود;[1] نظیر خداشناسى، جهان شناسى، انسان شناسى، نبوت، امامت، معاد، اخلاق و ... ; به عبارت دیگر، «علوم قرآن» شامل مجموعه اى از علوم و معارف مربوط به قرآن است كه به طور خاص در خدمت فهم قرآن مى باشد; مانند: علم رسم، علم قرائات، علم اسباب النزول و ...
قید به طور خاص، علومى را كه مختص به قرآن نیست، ولى مقدمه فهم قرآن است، مانند: صرف و نحو، از تعریف بیرون مى كند. اصطلاح علوم قرآنى در قرن پنجم و ششم پدید آمد و علم تفسیر كه تا آن زمان، علمى از علوم قرآنى به شمار مى آمد از آن جدا شد.[2]
در حوزه علوم قرآنى چند علم وجود دارد؟ كدام یك، مورد نیاز جامعه كنونى است؟
مباحث طرح شده در حوزه علوم قرآنى بسیار است. جلال الدین سیوطى در دائرة المعارف علوم قرآنى خویش به نام الاتقان فى علوم القرآن، هشتاد مبحث را مطرح كرده است. در یك تقسیم بندى كلى، مهم ترین مباحث علوم قرآنى عبارت است از:
تاریخ قرآن (وحى، نزول، تدوین و جمع آورى قرآن و قرائات)، تحریف ناپذیرى، اعجاز و تحدّى، ناسخ و منسوخ، محكم و متشابه، تأویل و تفسیر. در این میان برخى مباحث، مانند وحى شناسى و نزول قرآن شناخت وجوه اعجاز قرآن و تحریف ناپذیرى از اهمیّت ویژه اى برخوردار است; زیرا الهى بودن قرآن را اثبات نموده، زمینه تقویت اعتقاد و اعتماد و در نهایت، ایمان راسخ را فراهم مى سازد.

راه هاى آشنایى با علوم قرآنى

براى آشنایى با مباحث قرآنى، مطالعه چه كتاب هایى لازم است؟
مباحث قرآنى شامل علوم قرآنى و معارف قرآن است.
مهم ترین كتاب هایى كه ما را در سطح مقدماتى با علوم قرآنى آشنا مى كند عبارت اند از: قرآن در اسلام[3]، درسنامه علوم قرآنى (سطح 1)[4] و آموزش علوم قرآنى[5] است. و در سطح متوسط: درسنامه علوم قرآنى (سطح 2)[6]، علوم قرآنى[7]، علوم قرآن[8] تاریخ قرآن[9] و پژوهشى در تاریخ قرآن كریم[10].
برخى كتاب هاى مرجع در علوم قرآنى عبارتند از: البرهان فى علوم القرآن[11]، الاتقان فى علوم القرآن[12]، التمهید فى علوم القرآن[13]، و علوم القرآن عند المفسرین[14] .
مهم ترین كتاب ها درباره معارف قرآن عبارتند از: تفسیر المیزان[15]، تفسیر نمونه[16]و ... و تفسیرهاى موضوعى مانند: پیام قرآن[17]، منشور جاوید[18]، و تفسیرهاى موضوعى استاد آیة الله جوادى آملى.

معناى قرآن

قرآن به چه معنا است؟
درباره لفظ «قرآن» چند معنا گفته شده است:
1. قرآن بر وزن «غُفران»، مصدر و از مادّه (قرأ) گرفته شده; به معناى خواندن است (مانند: قرائتُ الكتاب: كتاب را خواندم). در این فرض، قرآن به معناى اسم مفعول (مقروء = مقروٌ: تلاوت شده) به كار رفته است. (نظر عبدالله بن عباس و لحیانى)[19]

است.

فرقان یعنى چه؟

«فرقان» در اصل، مصدر به معناى فرق گذاردن است; لیكن در قرآن به معناى اسم فاعلى یعنى فارق و جداكننده به كار رفته و در بسیارى از موارد مى توان آن را به معناى جدا كننده حق از باطل گرفت.[22] فرقان در برخى روایات به آیات محكم اطلاق شده، ولى قرآن همه آیات را شامل است.[23]
گفتنى است كه این وصف از زبان پیامبر(صلّی الله علیه و آله و سلّم) درباره حضرت على(ع) نیز به كار رفته است، زیرا آن بزرگوار در قیامت، جدا كننده مؤمنان از كافران و بهشتیان از دوزخیان خواهد بود.[24]
فرق كتاب مبین و امّ الكتاب را بیان كنید.
مقصود از كتاب مبین در آیه دوم سوره زخرف این است كه حقایق قرآن آشكار، مفاهیمش روشن، دلایل صدقش نمایان و راه هاى هدایتش واضح و مبین است.
«و إِنَّهُ فى أُمِّ الْكِتـبِ».[25] «امّ» در لغت به معناى اصل و اساس هر چیزى است و «امّ الكتاب» به معناى كتابى است كه اصل و اساس همه كتاب هاى آسمانى است و همان لوحى است كه نزد خداوند از هرگونه تغییر و تبدیل و تحریفى محفوظ است و همان كتاب علم پروردگار است كه همه حقایق عالم و حوادث آینده و گذشته و همه كتاب هاى آسمانى در آن درج شده است.[26] پس منظور از «امّ الكتاب»، لوح محفوظ و مقصود از «كتاب مبین»، صفتى از اوصاف قرآن است.

2. قرآن مصدر و از (قرُء=قرى) گرفته شده و به معناى جمع كردن است (مانند: قرأت الماء فى الحوض: آب را در حوض جمع كردم) و این نام، بدین جهت است كه قرآن، ثمرات و نتایج كتب آسمانى پیشین را در خود جمع دارد و یا به این دلیل است كه سوره ها و آیات، اوامر، نواهى، قصص، و ... در آن جمع شده است (نظر قتاده، ابن اثیر و زجاج)[20]
3. قرآن، از مادّه قرن مشتق شده و به معناى ضمیمه كردن چیزى به چیز دیگر است و چون آیات و سور آن به یك دیگر نزدیك و مقرون به گونه اى خاص به هم مرتبطند، به آن قرآن مى گویند. (نظر اشعرى); بنابراین نظریه، قرآن مهموز خوانده نشده، و نون جزء حروف اصلى كلمه است.
4. قرآن مشتق از (قرائن) و قرائن جمع قرینه است; چرا كه آیات قرآن بعضى قرینه و مؤید بعضى دیگر است و بعضى، برخى دیگر را تفسیر و تصدیق مى كند و به هم شباهت دارد. (نظر فرّاء) بنابراین نظریه هم قرآن مهموز خوانده نمى شود و نون جزء حروف اصلى كلمه است.[21]

اسامى و صفات قرآن

آیا مى توان فهرستى دقیق و كامل از اسامى و صفات قرآن ارائه داد؟
قرآن و مصحف (نامى كه بشر بر قرآن نهاده است)، اسم هاى عَلَم قرآن است. این گونه اسم ها به آوردن قرینه نیاز ندارد و ذهن مخاطب را به مسمّاى خود رهنمون مى كند.
عناوین دیگرى كه در قرآن، به طور یقین به صورت اسم براى آن مطرح شده عبارت است از: تنزیل، كتاب، فرقان و ذكر.
از میان صفات قرآن، مشهورترین آنها در خود قرآن عبارتند از: احسن الحدیث، بشیر، بصائر، بلاغ، بیان، حكیم، مبارك، ذى الذكر، شفاء، عربى، عزیز، الحكیم، العظیم، كریم، مبین، المجید، قیّم، متشابه، مثانى، مجید، نذیر.
صفات دیگرى نیز در نهج البلاغه و صحیفه سجادیه و دیگر كتب روایى براى قرآن آورده شده كه جز مواردى مانند ربیع القلوب، معمولا از نام هاى قرآنى استفاده شده و یا مشابه آن است

عربى بودن قرآن

چرا قرآن به زبان عربى نازل شده است؟
نزول قرآن به زبان عربى با توجّه به عرب زبان بودن خود پیامبر(صلّی الله علیه و آله و سلّم) و مخاطبان اولیه قرآن، امرى طبیعى به نظر مى رسد و اگر قرآن به زبانى دیگر نازل مى شد سؤال مى شد با این كه مخاطبان نخستین آن عرب زبان بودند، چرا به عربى نازل نشد؟ چنان كه قرآن كریم مى فرماید: اگر این قرآن را به زبان عجمى (غیرعربى) مى فرستادیم مى گفتند: چرا آیاتش روشن و آشكار نیست؟ آیا كتاب عجمى بر پیامبرى كه خودش عرب است نازل مى شود؟[27] بنابراین، طبیعت امر اقتضا مى كرد كه قرآن به زبان عربى نازل شود.[28] خود قرآن هم با توجه به این نكته مى فرماید: (وَ لَوْ نَزَّلْنَـهُ عَلَى بَعْضِ الاَْعْجَمِینَ * فَقَرَأَهُ عَلَیْهِم مَّا كَانُواْ بِهِ مُؤْمِنِین)[29]; و اگر آن [قرآن] را بر برخى از غیرعرب زبانان نازل مى كردیم و [پیامبر] آن را بر ایشان مى خواند به آن ایمان نمى آوردند.
بدیهى است وقتى آیین و دین اسلام مى توانست موفق شود و در تمام جهان گسترش یابد كه نخست در منطقه بعثت پیامبر(صلّی الله علیه و آله و سلّم) ـ كه عرب زبان بودند ـ پذیرفته شود و عرب ها به آن ایمان آورند، آن گاه از سوى همین مؤمنان در تمام جهان منتشر شود.
(وَ مَآ أَرْسَلْنَا مِن رَّسُول إِلاَّ بِلِسَانِ قَوْمِهِ لِیُبَیِّنَ لَهُم)[30]; هیچ رسولى را نفرستادیم مگر به زبان قوم خودش تا این كه خوب و روشن پیام را به آنهابرساند.

پی نوشت ها :

[1] محمدهادى معرفت، علوم قرآنى، ص 7.

ثواب قرائت سوره انبیاء

امام صادق علیه السلام فرمودند: كسى كه به خاطر علاقه به سوره انبیاء، آن را تلاوت نماید، مانند كسى خواهد بود كه در بهشتهاى ناز و نعمت با همه پیامبران همنشین است . و در طول زندگانى خود در چشم مردم شخص ‍ متشخصى

ثواب قرائت سوره حج

امام صادق علیه السلام فرمودند: كسى كه هر سه روز یك بار سوره حج را تلاوت نماید، یك سال نمى گذرد كه به حج برود. و اگر در سفر حج بمیرد، وارد بهشت مى شود. عرض كردم : اگر از مخالفین ( سنى ) باشد چطور؟ فرمودند: از عذابش كاسته مى شود.