تبیان، دستیار زندگی

احمد بن حنبل در رساله خود که رؤس عقائد اهل حدیث را در آن نوشته است می‏گوید: «عذاب قبر حق است و در آن از گناهان بندگان و از پروردگارشان و از بهشت و دوزخ سؤال می‏کنند و مسأله دو فرشته به نام «منکر و نکیر» نیز حق است» . (۱۱)

قاضی عبد الجبار از سران معتزله در آغاز قرن پنجم می‏گوید: «در میان امت شکی در عذاب قبر نیست، فقط یک نفر از ما به نام «ضرار بن عمرو» ، به انکار آن برخاسته است ولی او پس از مدتی از گروه ما جدا شد و به گروه «مجبره» پیوست و اگر «ابن راوندی» چنین نسبتی را به ما داده است روی همین اساس است» . (۱۳

ابو الحسن اشعری می‏گوید: ما به عذاب قبر و منکر و نکیر و سؤال آنان از مردگان در قبور ایمان داریم. (۱۲)

شماره روایات در حد تواتر است و همگی ناظر این است که از مردگان سئوال می‏شود ولی در روایات چیزی که گواهی دهد که بدن عنصری زنده می‏شود، و به پرسشها پاسخ می‏گوید، چیز صریحی جز یکی دو روایت (۱۴)

شیخ مفید می‏فرماید: «در اخبار صحیح از پیامبر روایت شده است که فرشتگان به قبور فرمود آمده و از آنان درباره دین آنها سؤال می‏کنند، در برخی از روایات آماده است که دو فرشته که به آنها «نکیر و منکر» می‏گویند بر میت نازل می‏شوند و از پروردگار و از پیامبر و امام و دینش سؤال می‏کنند پس اگر پاسخ درست گوید او را به ملائکه نعمت و شادمانی تسلیم می‏کنند و گرنه او را به ملائکه عذاب واگذار می‏کنند» . (۹)

اکنون که به نوعی با واقعیت قبر آشنا شدیم، به طور فشرده پیرامون مسأله سئوال در قبر به گفتگو می‏پردازیم نخست نمونه‏هائی از آراء محدثان و متکلمان اسلامی را در این باره یادآور می‏شویم: شیخ صدوق می‏فرماید: «عقیده ما در مورد سئوال در قبر این است که آن حق است و هر کس که پاسخ صحیح گوید برای او در قبر، سرور و شادمانی است، و بهشت در سرای دیگر و آن کس که پاسخ صحیح نگوید، در قبر و سپس در عالم آخرت معذب خواهد شد» . (۸)

محقق طوسی در این باره می‏گوید: «عذاب در قبر، واقع خواهد شد زیرا کاری است شدنی و ممکن و دلائل سمعی در حد تواتر بر آن اقامه شده است» . (۱۰) مسأله سئوال و فشار قبر یک عقیده عمومی اسلامی است که همه فرق اسلامی جز یک نفر به نام «ضرار» ، به آن معتقدند.

مقصود از برزخ قبر انسان است از لحظه مرگ تا روز رستاخیز. از آنجا که چنین برزخی جنبه همگانی دارد، باید همه نوع مردگان را شامل شود، اعم از کسانی که طعمه درنده می‏گردند، یا در آب غرق می‏شوند، و یا در دل آتش می‏سوزند، و کسانی که پس از تبدیل به خاک در قبر، خاک بدن آنها از طریق باد و طوفان در اطراف جهان پراکنده می‏شود.مسلما همه آنان برزخی دارند به نام قبر، آیا این قبر در کجا است این جاست که باید به قبر دیگری غیر از این قبر خاکی اندیشید که با همگان سازگار باشد.

۲ـ مردی از امام صادق (ع) سؤال می‏کند که من از شما شنیده‏ام که شیعیان ما همگی در بهشتند، فرمود راست می‏گوئید گفتم بسیاری از آنان دارای گناهان کبیره‏اند، فرمود در آخرت مشمول شفاعت پیامبر و یا وصی او می‏شوند.در این جا افزود: به خدا سوگند من بر شما از برزخ می‏ترسم، گفتم برزخ چیست؟ فرمود: «القبر منذ حین موته الی یوم القیامه» . (۷)

گاهی گفته می‏شود که مقصود از دو میراندن عبارت است: ۱ـ میراندن به هنگامی که انسان جماد یا نطفه بود (قبل از پیدایش روح در انسان) . ۲ـ میراندن در پایان زندگی دنیوی. و مقصود از دو احیاء عبارت است از: ۱ـ احیاء و زنده کردن پس از آنکه جماد و نطفه بود (انشائاه خلقا آخر) . ۲ـ زنده کردن در روز رستاخیز. ولی یک چنین تفسیر خالی از اشکال نیست زیرا در آیه از دو میراندن و دو زنده‏کردن، سخن به میان آمده است، و در بیان گذشته اگر چه دو نوع زنده کردن به گونه‏ای که بیان شد واقعیت دارد، ولی دو نوع میراندن حقیقی وجود ندارد، زیرا میراندن حقیقی آنگاه تحقق می‏یابد که قبلا حیات و زندگی در کار باشد، در حالی که جماد و نطفه زنده نبوده است تا بگوئیم میرانده شده است و به همین خاطر در قرآن کریم نسبت به این مرحله (مرحله جماد و نطفه) کلمه موت بکار رفته است، نه لفظ «اماته» چنانکه می‏فرماید: «کیف تکفرون بالله و کنتم امواتا فاحیاکم» (بقره/۲۸) . چگونه به خداوند کفر می‏ورزید در حالی که مرده بودید و او شما را زنده کرد. حیات برزخی در روایات مسأله حیات برزخی و تنعم و عذاب ارواح پس از مرگ و قبل از رستاخیز در روایات بسیاری مورد تصریح واقع شده است که نمونه‏هائی از آن را متذکر می‏شویم: