تبیان، دستیار زندگی

چکیده:

در این نوشتار موضوع فلسفه حجاب در پرتو قرآن بررسی می شود.

نویسنده حجاب را بازتاب حیاء و عفت می داند و بر این باور است که پدیده حیا و عفت ویژگی ذاتی انسان بوده و در زن قوی تر از مرد می باشد.

این ویژگی فطری مبنای پیشنهادی چندگانه قرآن است که در آیات گوناگون مطرح شده است مانند: مردان باید چشم شان را فرو گیرند، عورت شان را بپوشانند و سرزده وارد حریم زندگی خصوصی خانواده ها نگردند.

زنان چشم شان را فرو گیرند، شرمگاه شان را بپوشانند، از خودنمایی، پای کوبی و با کرشمه صحبت کردن بپرهیزند و اندام و زیور آلات خود را ننمایانند.

نویسنده عقیده دارد که حجاب خواسته مشترک زنان و مردان است و فلسفه آن با مطالعه چهار تقاضای فطری: حیا و آرایش در زنان و غیرت و شهوت در مردان، قابل درک می باشد و برخورد منطقی و درست با این چهار گرایش، ازدواج عاشقانه و پاک و زندگی خانوادگی همراه با آرامش، دوستی و مهربانی فزاینده را امکان پذیر می سازد.

كلید واژه ‏ها:

زن، خانواده، حیا، عفت، غیرت، شهوت، فطرت، حسادت، تجاوز جنسی، حجاب، ترس، فمینیزم، آدم و حوا، تبرج، زینت، آرایش .

ضمیر عصر حاضر بی نقاب است *** گشادش در نمود رنگ و آب است
جهانتابی زنور حق بیاموز *** که او با صد تجلی در نقاب است(اقبال لاهوری،/544)

تاریخ مکتوب انسانی مدنی، بر این واقعیت گواهی می دهد كه همزمان با آغاز زندگی اجتماعی زن، در قالب خانواده، خویشاوندان و جامعه، مفاهیم محرم و نامحرم و گونه ای از حریم گیری و محدودیت، به عنوان معیار بایدها و نباید ها در برقراری روابط جنسی، شکل معاشرت، چگونگی تماس گفتاری و پوشش بدنی، مطرح بوده و جلوه حجب، حیا و عفاف او به حساب می آمده است.

یكی از نمادهای حیا و عفاف، نماد پوشش و لباس، بوده است و پایبندی به آن برای زنان یك كمال و حراست از آن برای مردان، افتخار وشرافت به حساب می آمده است. ولی چهار قرن پیش، در اثر رنسانس در غرب ( حداد عادل،/ 28)، فرهنگ شرم ستیزی و عفت گریزی، طراحی گردید.

با این تحول، محرم و نامحرم معنای خود را از دست داد، شرم، حیا و عفت همراه با لباس زن فرو ریخت، تمام محدودیتها، در تعامل دو جنس مخالف، از میان برداشته شد (راسل،/ 68) و پوشش اندام مشخص کنندة جنسیت زن، نشانه عقب ماندگی و مخالف حق آزادی او قلمداد گردید.

فرهنگ حیا گریزی، به سرعت غرب را درهم نوردید و شعار جهان گشایی سر داد و هم اکنون نه تنها تمام جوامع غیر اسلامی را زیر سلطه خود دارد که نبرد سنگینی را در جوامع اسلامی نیز رهبری می کند و با استخدام بسیاری از دولتها و جریانهای سیاسی _ مدنی دراین بخش ازجامعه بشری به پیشروی در مسیر حیا ستیزی و عفاف گریزی ادامه می دهد.

پیامد این جنگ نابرابر، قبل از هر چیز به فراموشی سپرده شدن نظام خانوادگی پیشنهادی قرآن و دیگر ادیان آسمانی است که با تکیه بر دو شاخص دوستی و اعتماد متقابل زن و شوهر، تربیت نسلی را نوید می دهد که در ذات خود، ظرفیت ساختن جامعه و تمدن معنویت محور را که نیاز اصلی بشر امروز است، نهفته دارد.

این نوشتار، ضمن تأکید بر واقع بینانه بودن دغدغة فرو پاشی نهاد خانواده و كاركرد های مثبت آن، می کوشد تا راز و رمز آموزه های قرآن در باب حجاب را باز جسته و معرفی كند تا مگر از این رهگذر به مبانی عقلانی و فطری حجاب پرداخته و از این رهگذر گامی در جهت آسیب شناسی فرهنگ برهنگی بردارد.

خاستگاه حجاب

حجاب به هر حال محدودیت هایی را به همراه دارد و چه بسا آنان كه فرصت تأمل ندارند یا در سایه وسوسه فرهنگ غرب، زندگی می کنند، پیشنهاد حجاب را برای زنان تبعیض آمیز و مصداقی ازاستبداد و خودخواهی مردان تلقی نمایند و تحت فشار تبلیغات رو به گسترش فیمینیستی، آهنگ رویاروی با آن را سر دهند یا در صورت ناگزیری با احساس مظلومیت، سر تسلیم در برابر آن فرود آورند!

وقتی طرح حجاب با چنین ذهنیتی رو به رو باشد، نه تنها مقبولیت پیدا نمی کند که از پیدایش صمیمیت در کانون خانواده نیز جلو گیری می نماید.

چه این كه در این صورت زنان، حجاب و عفاف را، تحمیلی از سوی مردان تلقی خواهند كرد كه سرپوشی بر خود خواهی و منیت و سلطه جویی آنان است!

بنابراین كسانی كه جز این می اندیشند و برای حجاب فلسفه و كاركرد دیگری قایلند، باید قبل از هر چیز به ابهام زدایی از چهرة حجاب بپردازند.

در جوامع دینی، بی حجابی و با حجابی را بازتاب بی حیایی و با حیایی قلمداد کرده اند ( میرشاهی،/ 105) و معتقدند که شرم، حیا و حجب درونی زنان به صورت حجاب تن، نمود می یابد و بی پروایی در برهنگی حكایت از بی حیایی دارد.

بی تردید حیا و عفاف دو حالت روحی است که بخشی از رفتار بیرونی انسان را تحت تأثیر قرار می دهد و با استمرار فتار مناسب، به ثبات و استواری بیشتر می انجامد. راغب می گوید:

« حیا عبارت است از خود داری نفس از انجام هر كاری كه آن را زشت می داند.» (راغب اصفهانی،/270)

« عفاف یعنی پدید آمدن حالتی در جان آدمی که به وسیله آن از غلبه و تسلط تمایلات سركش جلوگیری می شود.» ( همان /573)

فمینیست ها و طرفداران برابری زن و مرد، اساساً حالات ویژة روحی زنان را نتیجة تلاش استثمارگرایانه مردان می دانند و فطری و غریزی بودن حیا و عفاف زنان را به عنوان بستر و خاستگاه روانی حجاب، نمی پذیرند.

جان استوارت میل می گوید :

« طبیعت این دو مادام که مناسبات کنونی را با هم دارند، قابل شناخت نیست.

اگر مردان در جامعه بدون زن، و زنان در جامعه بدون مرد، به سر برده بودند و یا اگر جامعه ای شکل گرفته بود که در آن زنان زیر سلطه مردان نبودند، آنگاه می توانستیم دربارة تفاوت ذهنی و اخلاقی زن و مرد سخن بگوییم که احتمالاً ازطبیعت آنان سرچشمه می گیرند. آنچه را امروز طبیعت زنان می نامند چیزی یکسره تصنعی است، زیرا محصول سرکوب در برخی جهات و تشویق در جهات دیگر است، (میل،/32)

ولی دیدگاه دیگر، بر طبیعی بودن حیا و عفت زن تأکید دارد و آن را باور مشترک تمام ملتهای جهان می شناسد.

منتسکیو بر اساس این دیدگاه به قانونگذار، اجازه می دهد که در صورت تأثیر منفی محیط طبیعی و مشاهده بی بند و باری زنان، با تشریع قانون مناسب، به حراست از طبیعت و قانون طبیعی همت گمارد:

 « تمام ملل جهان دراین عقیده مشترک هستند که زنها باید حجب و حیا داشته باشند تا بتوانند خود داری کنند، علتش این است که قوانین طبیعت این طوری حکم کرده و لازم دانسته زنها محجوب باشند و بر شهوات غلبه نمایند .طبیعت مرد را طوری آفریده که تهورش زیادتر می باشد ولی زن را طوری آفریده که خود داری و تحملش زیادتر است.

 بنابراین هرگز نباید تصور کرد افسار گسیختگی زنها برطبق قوانین طبیعی است بلکه افسار گسیختگی بر خلاف قوانین طبیعت می باشد و برعکس، حجب و حیا و خود داری مطابق قوانین طبیعت است، زیرا طبیعت ما را طوری آفریده که به نقص خود پی ببریم و به همین جهت است دارای حجب و حیا هستیم .

 زیرا حجب و حیا همانا خجلتی است که شخص از نقص و عدم کمال خود دارد.

 حال اگر تأثیر آب و هوای محلی، به قدری زیاد باشد که این قانون طبیعی یعنی حجب و حیا را نقض نماید، قانون گذاران، بایستی به وسیله وضع قوانین مخصوصی، این نقصان را رفع کنند تا قوانین طبیعی به قوت خود باقی بماند» (منتسکیو،/ 442)

 روسو نیز اعتقاد داشت که مرد و زن تمایلات جنسی نامحدود دارند.

 خداوند برای فروکش کردن نیروی شهوت مرد، به او عقل ارزانی داشته و به زن، حجب و حیا بخشیده است. ( آکین،/167)

 در این میان، دیدگاه قرآن در عین بر خورداری از ویژگی مخصوص به خود، دیدگاه نخست را نمی پذیرد و طرح و نگاهی دارد كه به دیدگاه دوم نزدیك تر است.

 عفاف، دارای ریشه در ذات انسان

 قرآن موضوع حیا و عفاف را مخصوص زنان نمی داند بلكه معتقد است كه ذات و سرشت انسان، اقتضای حیا و عفاف را دارد. و این محیط اجتماعی و القائات دینی- فرهنگی و یا سود جویانه نیست كه شرم از برهنگی و خطا را باعث شده است.

– هر چند این عوامل در شكوفایی یا فرو كاسته شدن آن تأثیر دارند-

قرآن برای این كه مفهوم فوق را بیان كند، برای انسان، مرحله ای را ترسیم كرده است كه در آن مرحله انسان هنوز به فرهنگ، دین روابط تولید و توزیع، مناسبات اجتماعی و رقابت و حس مالكیت و ... دست نیافته است تا از آن ها تأثیر پذیر باشد.

قرآن از زمان و مكانی یاد كرده است كه انسان نخستین، در قالب یك مرد به نام آدم و یك زن حیات خود را بی هیچ دغدغه فرا انسانی آغاز كرده بودند.

در این فضای كاملاً طبیعی، آدم و همسرش به هر حال راهی را انتخاب می كنند كه نتیجه آن فرو افتادن حجاب و آشكار شدن چیز هایی بود كه آن را بر اساس ذات و سرشت انسانی خود، زشت می دانستند، و چون زشتی را احساس كردند، در صدد پوشاندن آن بر آمدند.

« فَلَمَّا ذَاقَا الشَّجَرَةَ بَدَتْ لَهُمَا سَوْآتُهُمَا وَطَفِقَا یَخْصِفَانِ عَلَیْهِمَا مِنْ وَرَقِ الْجَنَّةِ» ( اعراف / 22)

«چون آدم و همسرش از آن درخت بچشیدند، شرمگاه شان پدیدار گشت و آنها شروع کردند به چسباندن برگهای بهشت بر تن خود.»

بر اساس روایتی امام صادق (ع) می فرماید:

«وقتی آدم و حوا از آن درخت خوردند، زیور و پوشش آنها از بدنشان جدا شد و برهنه ماندند.» (الحویزی، 2/ 12)

با اتکاء به ذاتی بودن حیا و عفاف، قرآن زنان و مردان را دعوت به عفت ورزی می کند با این تفاوت که عفت ورزی مردان با کنترل بر شهوت و پرهیز از چشم چرانی حاصل می آید و حیای زن، با حریم گیریهایی که یكی از نمودهای آن پوشش تن می باشد.

قرآن خطاب به مردانی که به دلیل فقر، نمی توانندازدواج كنند، می گوید:
« سُورَةٌ أَنْزَلْنَاهَا وَفَرَضْنَاهَا وَأَنْزَلْنَا فِیهَا آیَاتٍ بَیِّنَاتٍ لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ» (نور /33)

« کسانی که توان ازدواج ندارند، باید راه عفت پیش گیرند تا خداوند با بخشش خود آنها را بی نیاز گرداند.»

رفتار حضرت موسی (ع) می تواند مصداق بارز این نوع عفت ورزی باشد که پس از اجابت دعوت شعیب موقع رفتن به خانه ایشان، برای این که چشمش به قد و قامت زن نامحرم نیفتد، به دختر شعیب پیشنهاد کرد که پشت سر او حرکت کند و راه خانه را به او بنمایاند.

این برخورد موسی را، دختر شعیب نوعی امانتداری شمرد (همان،4/ 122) و خداوند نیز تلقی او را مورد تأیید قرار داد:

« قَالَتْ إِحْدَاهُمَا یَا أَبَتِ اسْتَأْجِرْهُ إِنَّ خَیْرَ مَنِ اسْتَأْجَرْتَ الْقَوِیُّ الأمِینُ» (قصص/26)

«یکی از آن دو گفت: پدر ! او را، مزدوری بگیر، زیرا بهترین کسی به مزدوری می گیرد آن است که نیرومند و امین می باشد»

قرآن در دو آیة مختلف، با بیانی خاص حیای زن و نیز عفاف وی را ستوده است.

1- در داستان موسی، آنگاه كه دختر شعیب بازگشت، تا موسی را نزد پدر فرا خواند، قرآن می گوید:

«فَجَاءَتْهُ إِحْدَاهُمَا تَمْشِی عَلَى اسْتِحْیَاء» ( قصص/25)

« پس یکی از آن دو دختر که با شرم و حیا راه می رفت نزد موسی (ع) آمد.»

2- قرآن به زنان سالخورده اجازه می دهد که حجاب رویین و روپوش شان را كه زنان روی لباسهای معمولی می پوشند، كنار نهند.

ولی سپس می گوید اگر به قصد عفت ورزی، خود را با آن بپوشانند، بهتراست:

«وَالْقَوَاعِدُ مِنَ النِّسَاءِ اللاتِی لا یَرْجُونَ نِكَاحًا فَلَیْسَ عَلَیْهِنَّ جُنَاحٌ أَنْ یَضَعْنَ ثِیَابَهُنَّ غَیْرَ مُتَبَرِّجَاتٍ بِزِینَةٍ وَأَنْ یَسْتَعْفِفْنَ خَیْرٌ لَهُنَّ وَاللَّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ» (نور /60)

« بر زنان بازنشسته که امیدی به زناشویی ندارند، باکی نیست که روپوش خود را فرو نهند، بی آنکه زیور و آرایش خود را به نمایش گذارند و اگر عفت ورزی کنند (و آن را بپوشند) برایشان بهتر است و خداوند شنوا و داناست» .

حریم گیریهای بایسته

بر اساس اظهارات و مطالعات علمی و تجربی، زنان در قدم نخست دنبال علاقة قلبی مرد هستند و انتظاردارند که مردان دنبال پیوند وجودی با آنان باشند و نه برقراری رابطه جنسی! همانگونه که تهاجم جنسی و شهوانی مرد برای زن، ناخوشایند و مایه نفرت است، نگاه جنسی و شهوانی او نیز برایش ننگ آور می نماید.

در این رابطه اظهارات خانم سیمون دو بوار (دانشمند و حقوقدان فرانسوی) كه از یك جامعة سكولار گزارش می دهد خواندنی است وی می گوید:

« دختران جوان دوست دارند، مردان، خود آنها را بخواهند نه بر قراری رابطه جنسی با آنان را، از این رو نگاه های مردان در عین این که آنها را می ستاید آزار هم می دهد، هوس مرد، به همان اندازه که تحسین است توهین هم هست.

دختران طبیعتاً اگر احساس کنند مردان به بدن آن ها نظر جنسی دارند، سعی می کنند خود را بپوشانند، شرم و حیا از همین جا معلوم می شود.» (سیمون دو بووار،/ 56)

تخیلات جنسی ناشی از نگاه مردان به اندام زنان هم مایه شرم برای زنان است و هم عامل ترس، زیرا خطر تجاوز و تعرّض را در ذهن شان ایجاد می كند، به همین دلیل زن با تمام اعضا و جوارحش «عورت» شمرده شده است که در معنای آن ترس و حیا هر دو نهفته می باشد.

دیدگاه دیگر این است كه:

« وجود دو خصوصیت در زنان به آنها فرصت می دهد که توهم جنسی مردان مایه نگرانی شان باشد، نخست این که غریزة جنسی در حال غلیان ندارند که در نخستین بر خورد با مردان به یاد اشباع آن باشند.

دوم این که به صورت طبیعی و با الهام از فطرت خدادادی، پاکدامنی و عفت برای آنها، از اهمیت بیشتری برخوردار است، به همین دلیل احساس خطر تجاوز جنسی بر لباس پوشیدن آنان اثر می گذارد.» (پاملاآبوت،/234)

در روایت نبوی (ص) آمده است:

« الحیاء عشره اجزاء فتسعه فی النساء و واحد فی الرجال » ( الهندی،3/ 121)

«حیا ده جزء دارد، نه تای آن در زنان است و یکی ازآن در مردان.»

به هر حال اگر بپذیریم که نگاه صرفاً جنسی مردان به زنان آمیزه ای از نفرت و ترس را در روح زن به وجود می آورد و همین حالت روحی به او انگیزة حریم گیری و میل به عفت ورزی می دهد، تدابیری لازم می نماید که به دغدغه های روحی و ارزشی زنان پاسخ مثبت دهد.

قرآن در این زمینه پیشنهادها و راهکارهایی را ارائه می دهد که در این مقاله تحت عنوان «گونه های حریم گیری» مورد بحث قرار می گیرد و رعایت آنها منجر به تأمین عفت در حیات اجتماعی می گردد.

حریم گیری ها به دو بخش مشترک و مختص، تقسیم می شود، برخی مشترک میان زن و مرد است و بعضی ویژة هر یك.

زن و مرد هر دو وظیفه دارند که از چشم چرانی بپرهیزند و برای اندام جنسی خود، پوششی برگزینند که مانع رؤیت شود:

« قُلْ لِلْمُؤْمِنِینَ یَغُضُّوا مِنْ أَبْصَارِهِمْ وَیَحْفَظُوا فُرُوجَهُمْ ذَلِكَ أَزْكَى لَهُمْ إِنَّ اللَّهَ خَبِیرٌ بِمَا یَصْنَعُونَ (٣٠) وَقُلْ لِلْمُؤْمِنَاتِ یَغْضُضْنَ مِنْ أَبْصَارِهِنَّ وَیَحْفَظْنَ فُرُوجَهُنَّ... » (نور / 30-31)

« به مؤمنان بگو چشمهای خود را فرو گیرند و شرمگاه خود را بپوشانند، این برای آنها پاکیزه تر است. خداوند از آنچه انجام می دهید آگاه است و به زنان با ایمان بگو چشمهای خود را فرو گیرند و شرمگاه خود را بپوشانند.»

حفظ و پوشش اندام جنسی، همانگونه که با برهنگی تضاد دارد، با لباسی كه دراثر تنگی یا نازکی پوشش كامل به حساب نیاید نیز ناسازگار می باشد.

عایشه می گوید خواهرش اسماء بر پیامبر وارد شد در حالی که جامة نازک بر تن داشت، پیامبر(ص) از او رو گرداند فرمود:

« یا اسماء ان المرأه اذا بلغت المحیض لم تصلح ان یری منها إلا هذا و هذا » اشار الی وجهه و کفیه » ( ابی داوود، 4/ 131)

« ای اسماء! هر گاه زن به رشد جسمی (و به سن تکلیف رسید)، شایسته نیست از اندام او جز صورت و كف دستانش دیده شود.»

در بخش وظایف ویژه، به مردان فرمان داده شده است که سرزده و بدون اجازه به خانه کسی وارد نشوند و بدینوسیله آسایش و آزادی زنان را در خلوتگاه خانه شان بهم نزنند.

زنی خدمت پیامبر عرض کرد یا رسول الله، من در خانه ام وضعیتی دارم که نمی پسندم هیچ کسی مرا با آن وضع ببیند، اگر در چنین شرایطی کسی بر من وارد گردید چه کار کنم؟ پس آیه زیر نازل شد (سیوطی، 6/171)

« یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَدْخُلُوا بُیُوتًا غَیْرَ بُیُوتِكُمْ حَتَّى تَسْتَأْنِسُوا وَتُسَلِّمُوا عَلَى أَهْلِهَا ذَلِكُمْ خَیْرٌ لَكُمْ لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ» (نور 27)

«ای کسانی که ایمان آورده اید، به خانه هایی غیر از خانه خود، بدون اجازه گرفتن و سلام کردن بر اهل آن، وارد نشوید، این برای شما بهتر است، امید است متوجه سرّ این فرمان بشوید.»

اگر مرد بنا است چیزی بخواهد، حق ندارد بدین بهانه، سر زده وارد خانة دیگران شود، بلكه باید از پشت پرده یا دیوار، صدا بزند و خواسته اش را با اهل خانه درمیان گذارد. (مطهری، مجموعه آثار،19/ 498 )

قرآن در مورد زنان پیامبر(ص) می فرماید:

«وَإِذَا سَأَلْتُمُوهُنَّ مَتَاعًا فَاسْأَلُوهُنَّ مِنْ وَرَاءِ حِجَابٍ ذَلِكُمْ أَطْهَرُ لِقُلُوبِكُمْ وَقُلُوبِهِنَّ» (احزاب /53)
« هرگاه از زنان پیامبر کالایی خواهید، ازپشت پرده بخواهید. این برای پاکی دلهای شما و آنان تأثیر گذارتر است.»

حتی غلامان و پسران نا بالغ هم حق ندارند در ساعت های معین که زمان خلوت زن و شوهر است بدون کسب اجازه بر آنان وارد شوند. (مكارم شیرازی،14/ 538)

«یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لِیَسْتَأْذِنْكُمُ الَّذِینَ مَلَكَتْ أَیْمَانُكُمْ وَالَّذِینَ لَمْ یَبْلُغُوا الْحُلُمَ مِنْكُمْ ثَلاثَ مَرَّاتٍ مِنْ قَبْلِ صَلاةِ الْفَجْرِ وَحِینَ تَضَعُونَ ثِیَابَكُمْ مِنَ الظَّهِیرَةِ وَمِنْ بَعْدِ صَلاةِ الْعِشَاءِ ثَلاثُ عَوْرَاتٍ» (نور / 58)

«ای کسانی که ایمان آورده اید! باید خدمتكاران و پسران نابالغ تان، در سه وقت اجازه ورود بگیرند: پیش از نماز صبح، در نیمروز موقعی که لباسهای خود را برای استراحت بیرون می آورید و بعد از نماز عشاء، این سه وقت، سه زمان اختصاصی برای شماست.»

حریم گیریهای پیشنهادی قرآن، در مورد زنان، مربوط به رفتار، گفتار و لباس پوشیدن آنان می شود و آمیخته باهشدار و بیدار باش می باشد.

قرآن پذیرفته است که تعامل زن و مرد در حیات اجتماعی، اجتناب ناپذیر است ولی درباره محتوا، شکل و شیوه معاشرت، طرح و توصیة ویژه دارد.

از این رو، با پذیرش مشروعیت اصل گفت وگو از به کار گیری شیوه نازکی و لطافت در صدا و کلمات و جملات دارای معنای باطل و ناروا، باز می دارد.

«یَا نِسَاءَ النَّبِیِّ لَسْتُنَّ كَأَحَدٍ مِنَ النِّسَاءِ إِنِ اتَّقَیْتُنَّ فَلا تَخْضَعْنَ بِالْقَوْلِ فَیَطْمَعَ الَّذِی فِی قَلْبِهِ مَرَضٌ وَقُلْنَ قَوْلا مَعْرُوفًا» (احزاب / 32)

« پس در گفتار فروتنانه و با کرشمه سخن مگوئید تا بیمار دلان به طمع نیفتند. و لحن پیراسته از باطل بر زبان جاری کنید»

پایکوبی و خود نمایی و جلوه گری زنان و گام برداشتن به گونه ای كه صدای زیور هایی كه به پا می بسته اند، آشكار شود، مورد نهی صریح قرآن قرار گرفته است.

« وَلا یَضْرِبْنَ بِأَرْجُلِهِنَّ لِیُعْلَمَ مَا یُخْفِینَ مِنْ زِینَتِهِنَّ» (نور / 31)
« پای بر زمین نکوبند به گونه ای که زینت پنهان داشته شان را به اطلاع دیگران برسانند!- و مردان غریبه را به خود جلب نظر نمایند-.»

خودنمایی – حتی اگر توسط زنان سالخورده هم صورت بگیرد – نارواست.

«وَالْقَوَاعِدُ مِنَ النِّسَاءِ اللاتِی لا یَرْجُونَ نِكَاحًا فَلَیْسَ عَلَیْهِنَّ جُنَاحٌ أَنْ یَضَعْنَ ثِیَابَهُنَّ غَیْرَ مُتَبَرِّجَات»(نور/ 60)
«زنان بازنشسته که امید به ازدواج ندارند ، اجازه دارند که جامه های خود را کنار گذارند بدون این که با زیور آلات شان به خودنمایی بپردازند.»

«وَقَرْنَ فِی بُیُوتِكُنَّ وَلا تَبَرَّجْنَ تَبَرُّجَ الْجَاهِلِیَّةِ الأولَى وَأَقِمْنَ الصَّلاةَ وآتِینَ الزَّكَاةَ وَأَطِعْنَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ إِنَّمَا یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَیُطَهِّرَكُمْ تَطْهِیرًا» (احزاب /33)

« به گونه خودنمایی جاهلیت پیشین ، به خودنمایی نپردازید.»

این كه منظور از «جاهلیت اولی» چیست و آن ها چه رفتاری داشته اند، نقلهای مختلفی وجود دارد. از جمله:
1- جاهلیت اولی عصر قبل از اسلام است كه در آن عصر، زنان غیر از همسر خود، ارتباط دوستی با مردان دیگر نیز داشتند، با این تفاوت كه آمیزش جنسی را حق همسر خود می دانستند ولی با دوستانش سایر ارتباطهای جنسی را مانند بوسیدن، در آغوش كشیدن مجاز می شمرده اند. (طبرسی، مجمع البیان، 4/356)

- چیزی كه امروز در جامعة سكولار و غیر دینی رواج دارد!-

2- تبرّج جاهلیت اول، مربوط به زمان تولد حضرت ابراهیم(ع) می شود که در آن زمان، زنان پیراهن های تزیین شده با مروارید می پوشیدند، در وسط راه، حرکت می کردند و در برابر چشم مردان جلوه می كردند. (طبرسی، جوامع الجامع، 2/321)

3- جاهلیت پیشین عبارت است از فاصلة زمانی هزار ساله بین ادریس و نوح که در آن روز عیدی رسمیت پیدا کرد، همة مردم در آن روز گردهم جمع می شدند و زنان خویشتن می آراستند و این گردهمایی و جلوه گری زمینه در آمیختن زنان و مردان را فراهم می آورد و تمایلات جنسی را مشتعل می ساخت و به رفتار ناشایست می انجامید فذلک قول الله «وَلا تَبَرَّجْنَ تَبَرُّجَ الْجَاهِلِیَّةِ الأولَى» (رازی، 15/416)

دیدگاه های فوق می تواند گویای این باشد که تبرج همان خود نمایی با انگیزة جنسی است که سطوح گوناگون دارد، رسواترین گونه های آنرا خودنمایی آمیخته با اختلاط و فحشا را تشکیل می دهد که در عصرحاضر نیز بر روابط بسیاری از زنان و مردان جوامع غیر دینی، سایه افکنده است.

گویا آیة قرآن (احزاب/33) هم پیشاپیش از این واقعیت تلخ خبر داده است، زیرا رفتار انسانها در طول تاریخ تكرار پذیر است.

امام صادق (ع ) نیز با اشاره به چنین پیش بینی، ذیل آیه یاد شده می فرماید:
« ای سیکون جاهلیة اخری» (قمی ،2/193)
«در آینده نه چندان دور، جاهلیت دیگری، شكل خواهد گرفت.»

آخرین گونه حریم گیری ویژة زن، پوشش و حجاب است که تبیین فلسفه آن هدف اصلی این مقاله می باشد:

هویت حجاب

تردیدی نیست که حجاب واژة عربی است و در لغت هم به معنای پرده آمده و هم به معنای پوشش، و در هر دو معنا، جلوگیری از مشاهده نهفته است.

لغت شناسان چه درگذشته مانند اسماعیل ابن حماد الجوهری (متوفای 393 ق) در کتاب «الصحاح» (1/ 107) وچه درعصرجدید مانند صاحب «المنجد فی اللغه» (1/118) به صورت همسان حجاب به معنای پوشش را مورد تأکید قرار می دهند، فقیهان نیز واژة حجاب را در مورد پوشش زنان بكار برده اند.

البته پیشینه این نوع كاربرد نیز دركتاب های لغت زمینه مطالعه دارد.

زمخشری (متوفای 538 ه) در مقام شمارش موارد استعمال واژة حجاب می گوید:

« ضرب الحجاب علی النساء » (زمخشری، اساس البلاغه،/73)

«واجب گردید حجاب بر زنان.»

صاحب کتاب « منتهی الارب فی لغه العرب » نیز می گوید:
« احتجب المرأه بیوم » «یك روز است كه این زن گام در حجاب نهاده است»

این تعبیر زمانی به كار می رود كه دختر نه سالش تمام شده باشد و اولین روز ورود او به سن بلوغ ولزوم رعایت حجاب باشد.» (صفی پور،1/ 222)

قرآن دو عامل را مكمل هم در تحقق عفاف می داند، حریم چشم نگاه داشتن و حریم پوشش اندام، رعایت كردن.

«وَقُلْ لِلْمُؤْمِنَاتِ یَغْضُضْنَ مِنْ أَبْصَارِهِنَّ وَیَحْفَظْنَ فُرُوجَهُنَّ وَلا یُبْدِینَ زِینَتَهُنَّ إِلا مَا ظَهَرَ مِنْهَا وَلْیَضْرِبْنَ بِخُمُرِهِنَّ عَلَى جُیُوبِهِنَّ...» (نور /31)

« وبه زنان با ایمان بگو چشمهای خود را (ازنگاه هوس آلود ) فروگیرند، و دامان خویش را حفظ كنند و زینت خود را – جز آن مقدار كه نمایان است – آشكار ننمایند، و(اطراف) روسری های خودرا برسینه خود افكنند...»
«یَا أَیُّهَا النَّبِیُّ قُلْ لأزْوَاجِكَ وَبَنَاتِكَ وَنِسَاءِ الْمُؤْمِنِینَ یُدْنِینَ عَلَیْهِنَّ مِنْ جَلابِیبِهِنَّ ذَلِكَ أَدْنَى أَنْ یُعْرَفْنَ فَلا یُؤْذَیْنَ»(احزاب /59)

«ای پیامبر! به همسرانت و دخترانت و زنان مسلمان بگو که جلابیب خود را بر خود نزدیک کنند، این نزدیکتر است به این که شناخته شوند، پس مورد آزار قرار نگیرند.»

تعیین کمیت و کیفیت حجاب، بر اساس آیات فوق، واكاوی واژه های کلیدی «خُمُر» «جَلابیب» و«زینت» که نقش اصلی در بیان ماهیت حجاب اسلامی دارند بستگی دارد.

«خُمُر»، چنان که از شأن نزول آیه پیداست (حر عاملی ،14/ 138) نام دیگرش مقنعه است که در صدراسلام از پوشیدنی های رایج مدینه به حساب می آمد. بدین صورت که زنان، از آن، به عنوان روسری، استفاده می نمودند ولی دو طرف آن را از پشت گوش رد نموده، پشت گردن می انداختند، به گونه ای که سینه، زیر گلو و دور گردن، برهنه می ماند، آیه طبق فهم ابن عباس (طبرسی، مجمع البیان،4/ 138) دستورداد که ظرفیت این پوشش مورد استفاده قرار گیرد و باید به وسیله آن زنان موی سر، سینه، دور گردن و زیر گلوی شان را نیز بپوشانند.

«زینت» که نقطه مقابل زشتی است طبق نظر راغب اصفهانی، در قرآن دارای سه مصداق می باشد که عبارت است از:

زینت نفسانی مثل علم و اعتقادات خوب، زینت بدنی مانند نیرومندی و قد بلندی و زینت خارجی چونان مال و مقام (راغب اصفهانی،/388)

در رابطه با حجاب زنان، دو نوع زینت، مورد توجه مفسران و فقها قرار گرفته است؛ یعنی هم زیور آلات که زینت خارجی است باید پوشیده باشد و هم اندام و اعضای آنان که از زیبایی خاص به ویژه از منظر مردان برخوردار است.

روایت امام باقر(ع) نیز زینت بودن اندام زن را تأیید می کند. امام پس از معرفی جامه، سرمه، انگشتر، حنای دستها و النگو، به عنوان زینتهای آشکار، می فرماید:

« الزینة ثلاث زینه للناس و زینة للمحرم و زینة للزوج، فاما زینة الناس، ذکرناها و اما زینة المحرم، فموضع القلادة فما فوقها و الدملج و مادونه و الخلخال و ما اسفل منه و اما زینة الزوج، فالجسد کله » (قمی،2/101 )

«زینت به سه بخش تفسیم می شود: 1- زینتی که لازم نیست از چشم مردم نهان شود. 2- زینتی كه باید ازچشم عموم نهان شود ولی از محارم لازم نیست پوشانده شود. 3- زینتی كه باید از همه پنهان نگاهداشته شود، جز همسر. قسم اول را بازگوکردم – صورت و دستها از مچ به پایین- قسم دوم که مشاهده آنها برای محارم روا می باشد، عبارتند از گردنبند به بالا وجای بازوبند به پایین و خلخال به پایین و سوم که اختصاص به شوهر دارد تمام بدن زن است.»

قسمت عمده اندام و زیور آلات زنان، بر اساس آیه : « وَیَحْفَظْنَ فُرُوجَهُنَّ وَلا یُبْدِینَ زِینَتَهُنَّ» (نور/ 31) با پیراهنی که بدن نما نباشد – چونان که در روایت عایشه بود – و شلوار، پوشانده می شود.

در روایتی از امام علی (ع) آمده است:

«کنت قاعدا فی البقیع مع رسول الله فی یوم دجن و مطر اذ مرت امرأة علی حمار، فوقع ید الحمار، فی وهدۀ فسقطت المرأه فاعرض النبی بوجهه فقالوا یا رسول الله انها متسروله قال اللهم اغفر للمسرولات ثلاثا، ایها الناس اتخذو السراویلات فانها من استر ثیابکم و حصنوا بها نسائکم اذا خرجن » (النوری 3/244)

«در روز ابری و بارانی، با پیامبر(ص)، در بقیع نشسته بودیم که زنی رد شد، در حالی که بر چهار پایی سوار بود، پای مركب داخل چاله رفت و زن بر زمین افتاد، پس پیامبر(ص) صورتش را برگرداند تا نگاهش به اندام زن نیفتد. گفتند: ای رسول خدا، آن زن شلوار به تن دارد. پیامبر(ص) سه بار فرمود: پروردگارا زنانی را که شلوار می پوشند مغفرت نما. مردم ! شلوار را برگزینید که در میان لباسهای شما بهترین پوشش است و به وسیله آن زنانتان را موقع بیرون رفتن از خانه، در حفاظ و امنیت قرار دهید.»

و اما «جلباب»، رو پوشی است كه بالای لباسهای معمول و خانگی، مورد استفاده قرار می گیرد.

به ویژه زمانی که برای کاری بیرون از منزل می روند.

به عبارت دیگر، زنان بر اساس علاقه ای که به آرایش و نمایش دارند، زیباترین و تنگ ترین لباس را برای پوشش بر می گزینند.

قرآن می گوید داشتن چنین لباسی در خانه اشکال ندارد ولی وقتی بیرون می روید، باید روپوشی نسبتاً بزرگی داشته باشید که آن را بر روی لباسها، بر خود بپیچید، تا لباس تن پوشتان دلهای بیمار را به طمع نیندازد.

این مطلب از اظهارات بسیاری از اهل لغت و تفسیر قابل استفاده است که می گویند:
«جلباب، از روسری بزرگتر و از عبا كوچك تر است.» (الزمخشری، الکشاف،5/97) « و به تعبیر دیگر از ملافه کوچکتر و کوتاه تر است» (احمد مطلوب،/46 ) « و از روی مقنعه و پیراهن» (المراغی،24-22/36)، «سر، پشت، سینه زنان را می پوشاند.» (احمد مطلوب، / 46)

ام سلمه می گوید:
« وقتی آیه 59 احزاب نازل شد، زنان انصار [حجاب را رعایت کردند،] دراثر پوشیدن جامه های سیاه، موقع خروج از منزل، به گونه ای می نمودند که گویا کلاغ روی سر آنها نشسته بود.»( سیوطی، 6/ 659)

انتخاب پارچه سیاه، به عنوان روپوش لباس، از سوی زنان انصار، با دیدگاهی که هم اكنون درباره رنگ سیاه مطرح شده است کمال همخوانی را دارد.

بر اساس این دیدگاه رنگ سیاه صامت و مرده و به معنای نه (نقطه مقابل بلی) نشانگر ترک علاقه یا انصراف نهایی است و توجه بیننده را منصرف می كند. به همین دلیل استفاده از آن برای زنان در برابر جنس مخالف، سودمند تشخیص داده شده است. ( اردوبادی، آیین بهزستی اسلام، 3/ 31 )

فلسفه حریم گیری

با این كه حیا و عفاف ریشه در سرشت آدمی دارد، اما به هر حال محدودیت آور نیز هست، اما نتایج حجاب آنقدر مهم است كه زنان با رغبت این مقدار از محدودیت را پذیرا شوند.

و البته این رغبت زمانی شكل می گیرد كه زنان و مردان به فلسفه، آثار و اهداف حجاب توجه داشته باشند.

«یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَدْخُلُوا بُیُوتًا غَیْرَ بُیُوتِكُمْ حَتَّى تَسْتَأْنِسُوا وَتُسَلِّمُوا عَلَى أَهْلِهَا ذَلِكُمْ خَیْرٌ لَكُمْ لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ» (نور/27)

«ای کسانی که ایمان آورده اید، به خانه هایی جز خانه های خودتان، وارد نشوید تا آنکه خبر دهید و اجازه خواهید و بر اهل آن سلام کنید. این برای شما بهتر است، باشد که به یاد آرید.»

«وَإِنْ قِیلَ لَكُمُ ارْجِعُوا فَارْجِعُوا هُوَ أَزْكَى لَكُمْ» (نور 28)
«و اگر شما را گویند: باز گردید، پس باز گردید، بازگشت برای شما پاکتر است.»

« قُلْ لِلْمُؤْمِنِینَ یَغُضُّوا مِنْ أَبْصَارِهِمْ وَیَحْفَظُوا فُرُوجَهُمْ ذَلِكَ أَزْكَى لَهُمْ» (نور /30)
« مؤمنان را بگو که دیدگان خویش را فرو دارند و شرمگاههای خود را بپوشانند، این، برای افزایش تزکیه آنها مؤثرتر است.»

«وَأَنْ یَسْتَعْفِفْنَ خَیْرٌ لَهُنَّ» (نور/ 60)
« [ زنان پیر] اگر حجاب را رعایت کنند برایشان بهتر است.»

«وَإِذَا سَأَلْتُمُوهُنَّ مَتَاعًا فَاسْأَلُوهُنَّ مِنْ وَرَاءِ حِجَابٍ ذَلِكُمْ أَطْهَرُ لِقُلُوبِكُمْ وَقُلُوبِهِنَّ» (احزاب /53)
« و هرگاه از زنان پیامبر (ص) کالایی خواستید، از پشت پرده بخواهید . این ، سبب افزایش طهارت دلهای شما و آنان می شود.»

«یَا نِسَاءَ النَّبِیِّ لَسْتُنَّ كَأَحَدٍ مِنَ النِّسَاءِ إِنِ اتَّقَیْتُنَّ فَلا تَخْضَعْنَ بِالْقَوْلِ فَیَطْمَعَ الَّذِی فِی قَلْبِهِ مَرَضٌ وَقُلْنَ قَوْلا مَعْرُوفًا» (احزاب /32)
« ای زنان پیامبر شما مانند یکی از زنان دیگر نیستید اگر پرهیزکارباشید، پس در گفتار نرمی ننمایید، تا طمع آن کس که در دلش بیماری است برانگیخته گردد.»

« یَا أَیُّهَا النَّبِیُّ قُلْ لأزْوَاجِكَ وَبَنَاتِكَ وَنِسَاءِ الْمُؤْمِنِینَ یُدْنِینَ عَلَیْهِنَّ مِنْ جَلابِیبِهِنَّ ذَلِكَ أَدْنَى أَنْ یُعْرَفْنَ فَلا یُؤْذَیْنَ» (احزاب /59)
«ای پیامبر، زنان و دختران خویش و زنان مؤمنان را بگو: روپوششان را بر خود نزدیک کنند. این نزدیک تر است به اینکه شناخته شوند و در نتیجه آزار نبینند.»

فلسفه حریم گیری ها، در این آیات، با عبارتهای: « خیر»، « ازکی »، « أَطْهَرُ لِقُلُوبِكُمْ وَقُلُوبِهِنَّ »، « فَیَطْمَعَ الَّذِی فِی قَلْبِهِ مَرَضٌ» و «ذَلِكَ أَدْنَى أَنْ یُعْرَفْنَ فَلا یُؤْذَیْنَ» گوش زد شده است.

اسامی تفضیل، در آیات فوق تنها در آیة‌‌‌‌‌‌‍ 60 سورة نور، به معنای حقیقی خود است؛ یعنی پوشیدن جلباب برای زنان سالخورده، از نپوشیدنش بهتر است و در سایر موارد نمی تواند متضمن معنای تفضیل باشد و گرنه معنای آیة 28 سورة نور، این خواهد بود که حجاب و پوشاندن شرمگاه مرد پاکتر است یعنی نپوشاندن آن ناپاک نیست!

بنابراین سخن ابن عاشور را باید تعمیم داد که تفضیل را به معنای تقویت می داند و نه برتری:
«ازکی» (نور/30) تفضیل و برتری دادن را نمی رساند؛ بلکه مقصود ازآن تقویت تزکیه است که عامل مصونیت انسان از ارتکاب گناهان بزرگ می باشد. (ابن عاشور،19- 18/ 204)

« «اطهر» (احزاب/53) به معنای تقویت طهارت است و نه پاک تر بودن، یعنی صحبت کردن از پشت پرده، طهارت قلبی شما وآنان را، قوت می بخشد.

قلب هر دو گروه به وسیله تقوا، بزرگداشت حرامهای خدا و حرمت پیامبر(ص)، طهارت داشت ولی نه درحد عصمت، مشیت الهی بر این قرار گرفت.

که با از میان برداشتن ناچیزترین اسباب وسوسه های شیطانی و فراهم آمدن مراتبی از تقوای الهی، بهرة بیشتری از عصمت را در اختیار آنان قرار دهد.» (ابن عاشور،21/ 314)

حجاب، هم دافعه، هم جاذبه

آنچه تا كنون از حجاب و حیا و عفاف گفتیم حكایت از آن داشت كه حجاب عاملی است برای دور كردن آسیب ها از ساحت زن، در حالی كه همین عامل دفع و ردّ، در جایی دیگر به نوبة خود عامل جذب و زمینه جذابیت نیز است.

تقریباً همه، بر این نکته تأکید دارند که حیا و عفت قدر و قیمت زن را بالا می برد. تمام مردان اعم از خواستگار، شوهر، محارم و نامحرمان، به زن با حیا، احترام قائلند و زن بی حیا و بی آزرم را حقیر می شمارند.
ولیام جیمز (روان شناس معروف آمریکایی) می گوید:

« زنان دریافتند که دست و دلبازی مایه طعن و تحقیر است و این را به دختران خود یاد دادند.» (ویل دورانت، لذات فلسفه،/ 129)

منزلتی ناشی از حیا که نقطه مخالف بی حیایی و به قول ویل دورانت دست و دلبازی است، به گونه های مختلف تعبیر شده و هر اندیشمندی، به شکلی بازتاب آن را در زندگی زن، به توضیح نشسته است.

ویل دورانت حیا را کمین گاهی می داند که زن با استفاده از آن می تواند همسر مورد نظرش را برگزیند یا مطابق دلخواهش اصلاح نماید:

« حجب و حیا برای دختران همچون وسیله دفاعی است که به او اجازه می دهد تا از میان خواستگاران خود، شایسته ترین آنان را برگزیند یا خواستگارش را ناچار سازد که پیش از دست یافتن بروی، به تهذیب خود بپردازد.

موانعی که حجب و عفت زنان، در برابر شهوت مردان ایجاد کرده، خود عاملی است که عاطفه و عشق شاعرانه را پدید آورده و ارزش زن را در چشم مرد بالا برده است» (ویل دورانت، قصة الحضاره،1/84)

خانم جینا لمبروزو (روان شناس معروف ایتالیایی)، تداوم عفت و حیای زن را مهم شناخته و دلدادگی مرد را در این رابطه مؤثر دانسته است:

« بدون شک منشأ حجب و حیای زن را در عشق و علاقه می توان یافت، چه این که زن وقتی مرد را به خویش علاقمند و خود را نسبت به او متمایل دید، منظور اصل خود نمایی و جلوه گری از بین می رود» (جینا لمبروزو،/48)

استاد مطهری بر این باور است که عفت و حجاب، برای زن هم وسیله تصاحب دل مرد است و هم حایل و مانع در برابر گرفتاران به جنون جنسی و انگیزه تجاوز:

« حیا و عفاف و ستر پوشش، تدبیری است که خود زن با یك نوع الهام، برای گرانبها کردن خود و حفظ موقعیت خود در برابر مرد، به کار برده است ... زن همان گونه که متوسل به زیور، خود آرایی و تجمل شد که از آن راه، قلب مرد را تصاحب کند، متوسل به دور نگه داشتن خود از دسترس مرد نیز شد، دانست که نباید خود را رایگان کند بلکه بایست آتش عشق وطلب اورا تیز تر کند ومقام خود را بالا ببرد ... به طور کلی رابطه ای است میان دست نارسی و فراق از یک طرف وعشق و سوز وگرانبهایی از طرف دیگر یعنی عشق در زمینه فراقها ودست نارسی ها می شکفتند.

زن هر اندازه متین تر و با وقار تر و عفیف تر حرکت کند ... به احترامش افزوده است ... قرآن پس از آنکه توصیه می کند زنان خود را بپوشانند می فرماید :« ذَلِكَ أَدْنَى أَنْ یُعْرَفْنَ فَلا یُؤْذَیْنَ » یعنی این کار برای این که به عفاف شناخته شوند ومعلوم شود خود را در اختیار مردان قرار نمی دهند بهتر است و در نتیجه ، دور باش وحشمت آنها ، مانع مزاحمت افراد سبکسرمی گردد » (مطهری، مجموعه آثار، 19/421)

جلال الدین بلخی، این معنا را چنین به نظم آورده است:

آب غالب شد برآتش از نهیب***زآتش او جوشد چو باشد درحجیب
چونکه دیگی حایل آمد هردو را***نیست کرد آن آب را کردش هوا
ظاهرا بر زن چو آب از غالبی***باطنا مغلوب و زن را طالبی ( بلخی،/124)

یعنی، مرد چونان آب است و زن چونان آتش، اگر این دو بی هیچ مانعی در ارتباط با هم قرار گیرند، آن كس كه مغلوب می شود وخاموش و سرد و بی خاصیت می گردد، زن است.

ولی اگر میان این آب و آتش، ظرفی حایل شود، آتش سرد و بی خاصیت نمی شود؛ بلكه می تواند با حرارت دائمی خود، وجود مرد را گرمایش و به غلیان و شور وا دارد.

مطهری می گوید:
«مرد درعمق وجودش از ابتذال تسلیم ورایگانی زن متنفر است و عزت، استغنا وبی اعتنایی او را می ستاید مردی وجود ندارد که آرزوی داشتن همسر عفیف و با حیاء را درسر نپروراند یا از زیستن درکنار چنین زنی لذت نبرد.» (مطهری، مجموعه آثار ،19/422)

چرا تأكید بر حجاب و عفاف زن؟

زن و مرد در طبیعت، هر یك گرایشها، انگیزه ها، توانها و كاركردهای خاص خود و آسیب ها و ضرورت های ویژة خود را دارند.

از این رو در قرآن هر یك از آن دو به تكالیفی مكلّف شده اند كه با هم یكسان نیست، چرا كه اگر نقش زن در طبیعت و تدبیر الهی، نقش جذب و تسخیر و پذیرش قرار داده شده و لوازم این جذابیت و انگیزه ها و محركهای لازم به او داده شده است.

پس او از همین ناحیه نیز آسیب پذیر است و وحی قرآنی خواسته است با برنامه ها و رهنمودهایی جلو آسیب ها را بگیرد و در عین حال اصل طبیعت زنانه زن را انكار نكند و ضد ارزش معرفی ننماید.

این است كه در كنار تشویق او به ایجاد جذابیت مثبت برای همسر خود، وی را از به كار گیری این توان در زمینه های نادرست بر حذر داشته و از او خواسته است تا با حجاب و عفاف و حیا بر نیروی جذّابیت آفرینی خویش فائق آید و آن را مدیریت كند.

برخی از روانشناسان بر این باورند که همزمان با آغاز دوران بلوغ احساس تشخیص هویت نیز خود نمایی می کند؛ همانگونه که پسران در این مقطع سنی به سلطه جویی می اندیشند.

در دختران حالت انقیاد، جذب و قدرت جلب توجه آشکار می شود و در نتیجه علاقه پوشیدن لباسهای زیبا، آرایش کردن، با عشوه سخن گفتن، با ناز قدم بر داشتن و بروز حالت های مادرانه در آنان طبیعی است ولی در مرحله تکامل بلوغ و تعیین هویت انسانی زنان باید به جای جذب همه مردان، تنها به یک مرد توجه کرده و بقیه توانایی های جسمی و روحی خود را صرف سازندگی کنند .

البته این خطر وجود دارد که رشد شخصیت توقف پیدا کند و دختران به موجودات کاملا گیرنده تبدیل شده، همیشه اسیر توجه دیگران باشند.

امروز این خطر به صورت جدی تر مطرح است. در بسیاری از جوامع بشری این توقف به گونه های مختلف مورد تشویق قرار می گیرد.

ظهور زنان بی بند و بار و عشوه گر در پرده سینماها و تلویزیون، نقش معرفی الگو را دارد. (روحانی،/25 و32 و35)

خانم لمبروزو بدون یادآوری مراحل رشد هویت، زن را تشنه دلربایی می شناسد و برای تسخیر توجه و دلهای دیگران از ارائه اندام، تنظیم رفتار و گفتارش سود می برد:

«یکی از تمایلات عمیق و آرزوهای اساسی زن آن است که در چشم دیگران اثر مطلوب بخشیده و به وسیله حسن قیافه، زیبایی اندام، موزون بودن حرکات، خوش آهنگی صدا، طرز سخن گفتن و بالاخره شیوه راه رفتن خود، مطبوع طباع واقع گشته، احساسات آنها را تحریک نموده و روحشان را مجذوب سازد » (لمبروزو،/ 42)

وقتی دختران و زنان در کنار گرایش به لبخند زدن (هاید،/ 166) نزاکت در گویش، نمایش نرمی، ملایمت، رأفت و شفقت (اردوبادی، نگاه پاک زن و نگاه های آلوده به او،/ 83 ) به آرایش و نمایش می پردازند، جاذبه دو چندان پیدا می کند ولی عطش آنها در خود نمایی و جلب توجه دیگران نیز افزایش می یابد (روحانی، / 112 ) و به تبعیت از آن هزینه تجمل نیز بالا می رود.

براساس تحقیقی، زنان جهان شصت درصد در آمد سالانه شان را صرف زیبایی، خرید لوازم آرایش و بهداشت می کنند اکثر افرادی که چنین هزینه می کنند، زنان زیر 25 سال را تشکیل می دهند ( سایت انتخاب، 12 آبان 1386 )

نتایج انكار حجاب و نفی عفاف

اگر چه حجاب و عفاف نوعی محدودیت و زحمت را برای زنان به همراه دارد ولی امروز به آسانی می توان مشاهده كرد كه نفی حجاب و عفاف و كنار نهادن آن از سوی زنان، آثار ویرانگری را برای جوامع بشری پدید آورده است و در این فرو ریزی ارزشها، بیشترین آوارها بر سر زنان فرود آمده و به خود آنان آسیب زده است.

ویل دورانت با توجه به مشاهدات زمان خود در مقام بررسی عفت عمومی و آشفتگی زندگی خانوادگی می گوید:

« به زودی زمانی خواهد رسید که هیچ مردی نخواهد خواست با زنی که با هم از تپه زندگی بالا رفته بودند، پایین برود و ازدواج بی طلاق چنان نادر خواهد شد که باکره در شب زفاف. » (ویل دورانت، لذات فلسفه،/ 170 )

بر اساس بازرسی که صورت گرفته است 80 % دختران دانش آموز انگلیسی در كیف خود قرص ضد بار داری حمل می کنند و 45 % دختران جوان در مدارس مختلف عفتشان را از دست می دهند.

این نسبت در مقطع تحصیلات عالی به شدت افزایش می یابد. (الجمری،/30 )

هاید می گوید:
« بررسی در مورد یک دانشگاه پژوهشی معتبر نشان داد که 26% اساتید آن تجربه روابط جنسی را با یک دانشجو پذیرفته اند.

البته این احتمال کمتر برآورد شده است زیرا ممکن است پاسخ دهندگان این رفتار را پنهان کرده باشند یافته ها نشان می دهد 50 % دانشجویان زن توسط اساتید خود مورد مزاحمت قرار گرفته اند.» (هاید،/436)

موریس مترلینگ با این که آخرین روزهای عمرش را در سال آخر نیمه اول قرن بیستم به پایان برده وتا فجایع جنسی آخر نیمه دوم قرون بسیتم فاصله زیاد داشت، در عین حال وضعیت زمان و ماجرای زندگی شخصی خود را این گونه در معرض مطالعه قرار می دهد :

«یکی از علل بزرگ گرفتاری و بدبختی نوع بشر عشق است و اگر در جامعه ما عشق از بین می رفت، به طور اتوماتیک پنجاه درصد از بدبختیها و محرومیتها و ناکامیها، نیز محو می شدند ... در زمان جوانی، عشق نظیر تند باد شدید ما را به هر طرف می کشاند و قوای جوانی و اوقات ما صرف عشقبازی می شود و در نتیجه از ترقّی و تعالی باز می مانیم ... تازه وکیل عدلیه شده بودم ... و بعد از یک سال دوندگی و صرف وقت، چهار هزار و پانصد فرانک به من حق الوکاله دادند ... یک نفر آدم عاقل می توانست این مبلغ را سرمایه کرده و بقیه عمر را ... به قناعت زندگی نماید . یک شب در حالی که پول موصوف در جیب بغلم بود؛ وارد یکی از کاباره ها شدم، من مصمم بودم که بیش از دو فرانک از پول خود را خرج نکنم ولی مشاهده زنهایی که در آن کاباره بودند و خصوصا یکی از آنها، عنان اختیار را از دستم گرفت.

بعد در حال مستی از کاباره خارج شدیم و من تا چهل و هشت ساعت به خانه خود نرفتم و روز سوم که از خواب بیدار شده و خواستم به طرف منزل خود بروم، دیدم که بیش از دو سه فرانک در جیب من باقی نیست لطمه روحی و معنوی بزرگی که این خاطره در ذهن من باقی گذاشت، تا چند ماه محو نمی شد. (مترلینگ،/51)

علاوه بر عشق جنسی، تجاوز جنسی در غرب نیز رونق خود را از آرایش و نمایش می گیرد و آن عبارت است از : « دخول دهانی ، مقعدی و مهبلی بدون رضایت که با زور صورت می گیرد و یا از طریق تهدید به آسیب رساندن جسمانی اعمال می شود و یا هنگامی انجام می گیرد که قربانی قادر به بیان موافقت خود نباشد»(هاید،/412 )

حجم تجاوز جنسی چشم گیر است، زنان در بسیاری از کشورهای غربی با احساس ترس از تجاوز، زندگی می کنند و وقتی که در معرض تجاوز قرار می گیرند، بینندگان با بی تفاوتی رنج و درد حیثیتی آنها را نادیده می انگارند. این واقعیت را از طریق گزارشها و آمارهای زیر می توان درک کرد:

«شامگاه روز پنج شنبه 22 سپتامبر 1988 در ایستگاه قطار شهری شیکاگو در حضور جمعی از مردم زنی، مورد تجاوز قرار گرفت، آنهم در ساعت پر رفت و آمد، هیچ کس به استمداد آن زن پاسخ نداد. روزنامه شیکاگو تریبون نوشت: رهگذران سر در گم شده بودند زیرا تجاوزگر به قربانی خود دستور داده بود لبخند بزند و او چنین کرد.» (مایکل کوک،1/15 )

« روزی در یک متروی پاریس که به طرف حومه پاریس در حرکت بود، سه جوان فرانسوی دختری را در داخل قطار مورد تجاوز قرار دادند ... مسافران کوپه بغلی هم به سروصدا و فریادهای ملتمسانه آن دختر اعتنایی نکردند.» (اردوبادی نگاه پاک زن و نگاه های آلوده به او، 1/252)

« روزی یک دختر خانم کارمند، هنگام غروب آفتاب از سر کارش به طرف منزل بر می گشت، در راه سه مرد او را دستگیر نموده و ابتدا محتویات جیبش را خالی کرده و در همان کنار خیابان به عنف به او تجاوز می کنند، در حالی که دو نفر دستهایش را گرفته بودند و دختر از مردم هر چه استمداد می کند، کسی به او یاری نمی رساند، تنها عکس العملشان به ... گفتن اصطلاح « دگولاس: مشمئز کننده » خلاصه می گردد.» (همان،/253)

« براساس تحقیق، در آمریکا در سال 1992 صد و دو هزار و پانصد مورد تجاوز جنسی به ثبت رسیده است، با این که به گزارش اف.بی.آی. تجاوز توأم با خشونت و زور از جرائمی است که کمترین میزان گزارش دربارة آن وجود دارد.» ( هاید،/413 )

« طبق بررسی، ده درصد کارمندان زن دولت مرکزی آمریکا، مستقیما تحت فشار، برای برقراری روابط جنسی قرار گرفته بودند ... در واقع دوازده هزار زن کارمند دولت قربانیان تجاوز یا اقدام به تجاوز از طرف سرپرستان یا همکاران خود طی یک دوره دو ساله بوده اند.» (همان،/ 435 )

زنانی که مورد تجاوز قرار می گیرند، طبق مطالعاتی انجام شده، وقتی که به سرزنش خود یا بیان بایدها و نبایدهای مؤثر در جهت تأمین امنیتشان، می پردازند، می گویند:
«اگر من بلوز تنگ را نپوشیده بودم، اگر دامن کوتاه را بر تن نکرده بودم، اگر آنقدر احمق نبودم که در آن خیابان تاریک قدم بزنم و اگر آنقدر کودن نبودم که به آن یارو اعتماد کنم.» (همان،/415 )

این اظهارات، نشان دهنده این است که زن غربی آگاهانه یا به صورت نا خود آگاه تجاوز به خود و تأمین امنیتش را بر اساس حریم گیری پوشش و انتخاب پوشیدنی زنانه تحلیل می کنند.

بهر حال، زن آرایش کرده و نیمه عریان غربی، با هیولای تجاوز جنسی رو به اوست، هر زنی، 14 تا 25 درصد احتمال تجاوز به خود را می دهد (هاید،/415 )، فمینیستها می گویند:

«هراس از تجاوز جنسی، روی همه زنان تأثیر می گذارد و تأثیر آن، بر شیوه لباس پوشیدن، برنامه ریزی ساعت روزانه و مسیرهای آمد و شد زنان، مانع از فعالیتهای آنان می شود و آزادی آنان را محدود می کند، این وحشت به هیچ وجه بی اساس نیست، چون هیچ زنی در برابر تجاوز، مصونیت ندارد» (پاملاآبوت،/ 234)

« زنانی که مورد تجاوز قرار می گیرند، تا هیجده ماه رنج می کشند و با ترس و اضطراب رو به رو می باشند.» (هاید،/414 )

همان گونه که در گزارش ها و اظهار نظرها آمده است، خود زنها، آگاهانه یا به صورت ناخود آگاه، نقش لباسی و پوشش را در رابطه با تأمین مصونیت خود مؤثر می شناسند ولی پژوهشگران وضعیت ظاهری آنان را عامل اصلی نمی دانند ( هاید، /423 ) و به جای پیشنهاد پوشش، آموزش مهارتهای دفاعی ( همان،/416 ) و با خود داشتن بمبهای پر شده با گاز اشک آور را ( اردوبادی نگاه پاک زن ... ،/ 254 ) به عنوان عوامل باز دارنده از تجاوز معرفی می کنند.

بدین ترتیب در غرب که عفت گریزی به مرز عفت ستیزی رسیده است، احیای حریم گیری و حجاب در روابط بین زن و مرد، باور نکردنی است، دست اندر کاران فکر و فرهنگ می کوشند که این وضعیت را به سایر کشورها به خصوص جهان اسلام نیز صادر کنند، همانگونه که فرانسه در الجزایر برای برداشتن حجاب و چادر به عنوان نشانه اصالت ملی و سازنده استعداد مقاومت، از تن زن الجزایری، جنگ سختی را راه اندازی کرد. (فانون،/32 و41 )

امروز نیز غرب استعمار گر جسورانه و یا به قصد دستیابی با اهداف استعماری خود ترویج بی حجابی را که مقدمه ترویج فساد می باشد با روشهای مختلف دنبال می نماید گویا قرآن با اشاره به چنین هدف گیری (مطهری، آشنایی با قرآن، 4/49) می گوید:

« إِنَّ الَّذِینَ یُحِبُّونَ أَنْ تَشِیعَ الْفَاحِشَةُ فِی الَّذِینَ آمَنُوا لَهُمْ عَذَابٌ أَلِیمٌ فِی الدُّنْیَا وَالآخِرَةِ وَاللَّهُ یَعْلَمُ وَأَنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ» (نور 19)
« همانا کسانی که دوست می دارند که زشتکاری در میان آنان که ایمان آورده اند فاش و آشکار شود، آنها را در این جهان و جهان آخرت عذابی است دردناک»

سخن پایانی

با توجه به دو كشش طبیعی یاد شده در مردان و زنان، قرآن پیشنهاد می كند (نور /30و28 واحزاب /53) كه مردان با حریم گیری و پرهیز از چشم چرانی، اجازه ندهند كه ذهن و روانشان گرفتار هیجان جنسی گردد، فكر و مغزشان در خدمت تخیلات شهوانی قرارگیرد. ( مطهری،آشنایی با قرآن، 4/83)

از منظر قرآن زنان وظیفه دارند كه با فرارسیدن سن بلوغ وتكلیف به حریم گیری های لازم تن دهند و اندام و آرایش خود را در برابر دیدگان نامحرم بپوشانند:

« وَقُلْ لِلْمُؤْمِنَاتِ یَغْضُضْنَ مِنْ أَبْصَارِهِنَّ وَیَحْفَظْنَ فُرُوجَهُنَّ وَلا یُبْدِینَ زِینَتَهُنَّ إِلا مَا ظَهَرَ مِنْهَا وَلْیَضْرِبْنَ بِخُمُرِهِنَّ عَلَى جُیُوبِهِنَّ وَلا یُبْدِینَ زِینَتَهُنَّ إِلا لِبُعُولَتِهِنَّ أَوْ آبَائِهِنَّ أَوْ آبَاءِ بُعُولَتِهِنَّ أَوْ أَبْنَائِهِنَّ أَوْ أَبْنَاءِ بُعُولَتِهِنَّ أَوْ إِخْوَانِهِنَّ أَوْ بَنِی إِخْوَانِهِنَّ أَوْ بَنِی أَخَوَاتِهِنَّ أَوْ نِسَائِهِنَّ أَوْ مَا مَلَكَتْ أَیْمَانُهُنَّ أَوِ التَّابِعِینَ غَیْرِ أُولِی الإرْبَةِ مِنَ الرِّجَالِ أَوِ الطِّفْلِ الَّذِینَ لَمْ یَظْهَرُوا عَلَى عَوْرَاتِ النِّسَاءِ وَلا یَضْرِبْنَ بِأَرْجُلِهِنَّ لِیُعْلَمَ مَا یُخْفِینَ مِنْ زِینَتِهِنَّ»(نور /31)

« و زنان مؤمن را بگو كه دیدگان خویش را فرو دارند و شرمگاه های خود را پوشیده دارند و آرایش و زیور خویش را آشكار نكنند مگر آنچه پیداست و مقنعه های شان رابر گردن ها یشان بیاویزند و زیور و آرایش خود را آشكار نكنند مگر برای شوهرانشان یا برادرانشان یا پسران برادرانشان یا پسران شوهرانشان یا برادرانشان یا پسران برادرانشان یا پسران خواهرانشان یا زنانشان یا كنیزانشان یا مردان تابع خانواده كه به زنان رغبت و نیازی ندارند یا كودكانی كه از شرمگاه زنان آگاه نگشته اند و پاهای خود را چنان بر زمین نزنند تا آنچه از زیور خویش، پنهان می دارند، دانسته شود.»

« لا جُنَاحَ عَلَیْهِنَّ فِی آبَائِهِنَّ وَلا أَبْنَائِهِنَّ وَلا إِخْوَانِهِنَّ وَلا أَبْنَاءِ إِخْوَانِهِنَّ وَلا أَبْنَاءِ أَخَوَاتِهِنَّ وَلا نِسَائِهِنَّ وَلا مَا مَلَكَتْ أَیْمَانُهُنَّ»(احزاب/55)

« بر آنان گناهی نیست در [نداشتن حجاب] پیش پدرانشان یا پسرانشان و برادرانشان و پسران برادرانشان و پسران خواهرانشان و زنانشان و آنان كه در ملك آنهاست.»

تكلیف پوشش در سنین آغازین جوانی تمرینی است كه از توقف رشد شخصیت زنان جلوگیری می كند و به آنان می آموزد كه غریزة نمایش محدودیت دارد وهر جلب توجهی به صلاح آنان نمی باشد.

گرچه پوشاندن بدن برای دختران جوان مثل رفتن به مدرسه دریك صبح سرد زمستان با رنج وفشار همراه است ولی باید به این رنج، تن دهند تا از هدر رفتن غریزه جلب دیگران پیش گیری به عمل آید و این غریزه با پذیرش محدودیت درخدمت تحكیم پایه های كانون خانواده قرارگیرد. (روحانی،/49)

پوشیدگی زن، همان گونه كه براساس تجربه عملی ( اردوبادی ، آیین بهزیستی ،3/219) جلو تجاوز جنسی را می گیرد و نگرانی ناشی از این خطر را از دل او می زداید؛ از نگرانی ناشی از عادت به نمایش افراطی و تصور پیری، نیز پیش گیری می كند و در عین حال به عنوان نماد عفت و حیا، به میزان مقبولیت و محبوبیت او نیز می افزاید.

با توجه به آنچه كه مورد مطالعه قرار گرفت، پسر و دختر جوانی كه با عفت زیسته وحریم گیری ها را رعایت كرده اند، با اعتماد خوشبینی وعطش به سراغ ازدواج، می روند و پس از ازدواج از یك نوع محدودیت سختی بیرون می آیند.

« ازدواجی كه پایه وخاصیت روانی اش از محدودیت به آزادی آمدن است، به دنبال خود استحكام می آورد» (مطهری، آشنایی باقرآن، 4/ 15)

در فضای زندگی مشترك نیز حریم گیریها تداوم می یابد و دو طرف بهره گیری ها و التذاذهای جنسی را فقط در محیط خانوادگی جستجو می كنند.

زن با عفت و آرایش و كرشمه، به غیرت و شهوت مرد پاسخ مثبت می دهد و مرد با دریافت چنین خوشبختی، به همسرش دل می سپارد - كه اساسی ترین گمشدة او می باشد - و بدین وسیله انگیزة توجه به دیگران را در درون او می خشكاند. خانم لمبروزو گفت:

« تمایلات درونی زن به شخص واحد است هنگامی كه دراین راه توفیق یافت دیگراحتیاج به آلات فریبنده و مصنوعی نخواهد داشت ... اگر زنی دیده می شود كه این شیوه را پیشه خود قرارداده است فقط به این جهت است كه پاسخ احساسات درونی اش را نزد همسر خود نیافته است زیرا وقتی كه زن علاقه مند گردید، دیگر حاضر بلكه قادر به جلب توجه دیگران نخواهدبود» (لمبرزو/48،24)

تعبیرات فوق ترجمه ناقصی است از بیان بلند قرآن كه نقش متقابل عناصر اصلی خانوادة آرمانی می گوید:
« وَمِنْ آیَاتِهِ أَنْ خَلَقَ لَكُمْ مِنْ أَنْفُسِكُمْ أَزْوَاجًا لِتَسْكُنُوا إِلَیْهَا وَجَعَلَ بَیْنَكُمْ مَوَدَّةً وَرَحْمَةً»(روم/21)

«و از نشانه های او این است كه برای شما [انسانها] از جنس خودتان همسرانی آفرید تا با قرار گرفتن كنار هم، به آرامش برسید و میان شما دوستی و مهربانی قرار داد.»

این نوشتار را با سخنی از علامه طباطبایی در توضیح جمله « وَاللَّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ » در ذیل آیه 60 سوره نور به پایان می بریم كه گفته است:

«خدا شنوا است آنچه را كه زنان درفطرت خود درخواستش را دارند و داناست به احكامی كه به آن محتاجند» (طباطبایی، 15/ 164)

و می افزایم كه در مورد مرد نیز خداوند براساس تقاضای فطرت شان جعل تكلیف كرده است پس هردو باید هدایتهای آسمانی را مهم شمارند.

منابع و مآخذ

1. آكین، سوزان مولر؛ زن از دیدگاه فلسفه سیاسی غرب، ترجمه ن نوری، چاپ اول، قصیده سرا، تهران، 1383ش.
2. ابن عاشور، محمد طاهر؛ تفسیر التحریر و التنویر، الدارالتونیسیة للنشر- الدارالجماهیریة للنشر والتوزیع و الاعلان
3. ابی داوود؛ سنن ابی داوود، چاپ اول، دار ابن حزم، بیروت، 1418هـ.
4. احمد مطلوب، معجم الملابس فی لسان العرب، چاپ اول، مكتبة لبنان، بیروت، 1995م.
5. اردو بادی، احمد صبور؛ آیین بهزیستی اسلام، چاپ اول، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1367ش.
6. ------------- ؛ نگاه پاك زن و نگاه های آلوده به او، چاپ اول، انتشارات امیركبیر، 1367ش.
7. بلخی، جلال الدین؛ كلیات مثنوی معنوی، نشر طلوع تاریخ.
8. پاملاآبوت، كلروالاس؛ جامعه شناسی زنان، ترجمه منیژه نجم عراقی، چاپ اول، نشر نی، تهران، 1380ش.
9. الجمری، عبدالامیر المنصور؛ المرأة فی ظلّ الاسلام، چاپ اول، دار البلاغ ، بیروت 1413هـ.
10. الجوهری، اسماعیل؛ الصحاح، چاپ چهارم، دار العلم للملایین، بیروت، 1407هـ.
11. لمبروزو، جینا؛ روح زن، ترجمه پری حسام، انتشارات دانش، تهران، 1369ش.
12. حداد عادل، غلامعلی؛ فرهنگ برهنگی و برهنگی فرهنگی، چاپ چهارم، سروش، تهران، 1370ش.
13. حرعاملی، محمد؛ وسائل الشیعة، چاپ پنجم، دار التراث العربی، بیروت، 1403 هـ.
14. الحویزی، عبدالعلی؛ تفسیر نور الثقلین، چاپ چهارم، مؤسسه مطبوعاتی اسماعیلیان، قم، 1415هـ.
15. رازی، ابولفتوح؛ روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن، چاپ اول، انتشارات آستان قدس، مشهد، 1369ش.
16. راغب اصفهانی؛ مفردات الفاظ القرآن، چاپ اول، الدار الشامیة، بیروت،1412هـ.
17. راسل، برتراند؛ جهانی كه من می شناسم، ترجمه روح الله عباسی، چاپ چهارم، شركت سهامی كتابهای جیبی، تهران، 1345ش.
18. روحانی، شهریار؛ بررسی مسأله پوشیدگی از دیدگاه روان شناسی، اشراقیة، تهران، 1369ش.
19. الزمخشری، محمود؛ اساس البلاغة، دارالمعرفة، بیروت، 1399هـ.
20. سیمون دو بووار؛ جنس دوم، ترجمه حسین مهری، انتشارات طوس، تهران، 1360ش.
21. سیوطی، جلالدین؛ الدر المنثور، چاپ اول، دار الفكر، بیروت، 1403هـ.
22. صفی پور، عبدالرحیم؛ منتهی الإرب فی لغة العرب، كتابخانه سنایی.
23. طباطبایی، محمد حسین؛ المیزان فی تفسیر القرآن، چاپ دوم، مؤسسة مطبوعاتی اسماعیلیان، قم، 1392هـ.
24. طبرسی، فضل بن الحسن؛ جوامع الجامع، چاپ اول، دار الاضواء، بیروت، 1405هـ.
25. -------------- ؛ مجمع البیان، دار الاحیاء التراث العربی، بیروت، 1405هـ.
26. فانون، فرانس؛ جامعه شناسی یك انقلاب، ترجمه نورعلی تابنده، چاپ دوم، انتشارات حقیقت، تهران، 1361ش.
27. قمی، علی بن ابراهیم؛ تفسیر القمی، چاپ سوم، دارالكتب، قم، 1367ش.
28. لاهوری، اقبال؛ كلیات اشعار فارسی، چاپ چهارم، انتشارات جاویدان، 1370ش.
29. لویس، معلوف؛ المنجد فی اللغة، چاپ سی و سوم، بیروت ،1992م.
30. مایكل كوك؛ امر به معروف و نهی ازمنكر در اندیشه های اسلامی، ترجمه احمد نمایی، چاپ اول، بنیاد پژوهشهای اسلامی، مشهد، 1384ش.
31. متقی، علی بن حسام الدین؛ كنزالعمال فی سنن الاقوال و الافعال، مؤسسة الرسالة، بیروت، 1405هـ.
32. مراغی، احمد مصطفی؛ تفسیر المراغی، الطبعة الثانیة، دار احیاء التراث العربی، بیروت، 1985م.
33. مطهری، مرتضی؛ آشنایی با قرآن، چاپ دوم، انتشارات صدرا، تهران ،1372 ش.
34. --------- ؛ مجموعه آثار، چاپ اول، انتشارات صدرا، تهران ،1372ش.
35. منتسكیو؛ روح القوانین، ترجمه علی اكبر مهتدی، چاپ هشتم، انتشارات امیركبیر، تهران، 1362ش.
36. موریس مترلینگ؛ افكار كوچك و دنیای بزرگ، ترجمه ذبیح الله منصوری، انتشارات.
37. میرشاهی، پوران؛ ماده وجود زن، چاپ اول، 1382ش.
38. میل، جان استوارت؛ انقیاد زنان، ترجمه علاءالدین طباطبایی، چاپ اول، انتشارات هرمس، تهران، 1379 ش.
39. النوری، میرزاحسین؛ مستدرك الوسائل، چاپ اول، مؤسسه آل البیت، قم ،1407 هـ.
40. ویل دورانت؛ قصة الحضارة، دار الجیل، بیروت، 1408هـ.
41. ------- ؛ لذت فلسفه، ترجمه عباس زریاب، شركت انتشارات علمی و فرهنگی، تهران.
42. هاید، جانت شییلی؛ روانشناسی زنان، ترجمه اكرم خمسه، چاپ اول، نشر آگاه و انتشارات ارجمند، تهران 1384 ش.

چکیده: این نوشتار پس از بیان علل ضرورت واژه شناسی حجاب به تعریف «تبرج جاهلیت اولی» به عنوان تعبیر قرآنی پرداخته است.

نویسنده نخست با بررسی اشعار عرب، فرهنگنامه ها و تفاسیر، مفهوم جاهلیت را توضیح می دهد سپس از جاهلیت اولی بحث می کند و دو دیدگاه را مورد بررسی قرار می دهد:

1- جاهلیت اولی یک دوره زمانی است.

2- جاهلیت اولی یک فرهنگ است.

و در پایان با تعریف تبرج دیدگاه خویش را مطرح می کند.

كلید واژه‏ ها: حجاب، جاهلیت، تبرج.




واژه‎ها جمله‎ها را می‎سازند و جمله‎ها پراگرافها را ، و پاراگرافها مقصود كامل گوینده یا نویسنده را معرفی می‎كند و می‎رساند.

البته این نكته نیز مهم است كه بدانیم بریدن واژه‎ها از جمله‎هایی كه در آنها به كار رفته‎اند، مانند مثله كردن آنها است، برای این كه برخی از زبان‎شناسان معتقدند كه اصلاً واژه در خارج از جمله معنای ندارد، این جمله است كه معنای واژه را تعیین می‎كند.

این حقیقت در علوم بلاغی و اصول فقه اسلامی نیز مورد توجه قرار گرفته است كه به قرائن حالیه و مقالیه، یعنی شرایط بیان یا نگارش متن، و نشانة‎های موجود در متن، برای مشخص كردن معنای واژه‎ها توجه كافی مبذول شود.

البته بدون مفردات هم جمله‎ها ساخته نمی‎شوند و بدون جمله ها یك متن به وجود نمی‎آید.

معنای این حرف آن است كه در فهم متن نخست باید معنای ریشة اصلی هر واژه را شناسایی كنیم، سپس معنا‎های مجازی هر واژه را در كاربردهای متعدد آن مشخص كنیم، آنگاه قرائن مشخص كننده را شناسی وتعین نماییم.

احكام اسلامی كه ازقرآن و سنت استنباط می‎شود، بر معنای واژه‎ها و تعابیر و اصطلاحات متكی است؛ اختلاف یا اشتباه در فهم معنای یك واژه، بدون تردید سبب اشتباه و اختلاف در استنباط احكام شرعی خواهد شد. مثلا واژة صعید، در آیه كریمة «فَتَیَمَّمُوا صَعِیدًا»(نساء/43) ( پس بر «صعید» تیمم كنید) نقش مهمی در این دارد كه بفهمیم تیمم برچه چیزهایی درست است.

اگر «صعید» مطلق روی زمین باشد، طبیعتاً تیمم به تمام سطح زمین؛ شن، خاك، ماسه، و... صحیح و جایز خواهد بود.

امّا حساسیت پژوهش در این است كه ممكن است كسانی پدیده‎های فرهنگی و اجتماعی را به پدیده‎های فرهنگی مشابه امّا نامساوی ترجمه كنند، یا حتی در مواردی، به عناصر مخالف آن.

انواع لباسها، كیفیت معاشرت و تعارف، احوال‎پرسی و مانند اینها در فرهنگهای مختلف متفاوت هستند.

یكی از لغزشگاهها نیز این است كه گاه واژه‎ای دخیل از زبانی به زبان دیگر را، در زبان دوم به معنای اصلی آن ترجمه كنیم.  

در موارد بسیاری واژه‎ها در زبان دوم ساختار دستوری متفاوت یا معنای دیگری پیدا می‎كنند؛ به طور نمونه:

واژه «لاابالی» در زبان عربی یك فعل است با یك ادات نفی، یعنی فعل مضارع با «لا» كه برای نفی معنا است. یعنی «پروا ندارم» ، «باك ندارم» .

امّا این واژه زمانی كه از عربی به فارسی منتقل شد، دو تغییر عمده در آن به وجود آمد:

یك. تغییر دستوری؛ در زبان فارسی لاابالی فعل نیست، اسم است، و به عنوان صفت به كار می‎رود.

دو. معنای، از متكلم گرفته شده و به تمام موارد قابل اطلاق است. لذا در فارسی این واژه به عنوان صفت به متكلم مفرد و مع الغیر، اطلاق می‎شود، همان گونه كه در مورد مخاطب و غایب نیز به كار می رود و به اصطلاح دستوری فارسی، اول شخص، دوم شخص و سوم شخص، همه را در بر می گیرد.

علاوه براین ها، دگرگونی دیگری نیز اتفاق افتاده وآن این است كه این واژه در فارسی كاملا منفی است، آدم لاابالی كسی است كه به قوانین شرع و قوانین مدنی، و عرف صحیح اجتماع خویش پایبند نیست،در حالی كه فعل یاد شده در عربی این معنای منفی را همیشه با خود ندارد.

امّا معنای اصلی ریشة این لغت، باك نداشتن، هنوز در آن وجود دارد.

این نشان می‎دهد كه واژگان دخیل بسیار حساس هستند، باید با احتیاط با آنها برخورد كرد.

مشكل دیگر، نقش زمان، در تغییر زبان است. واژه‎ها در طول زمان در زبان ها می‎میرند، ومتولد می‎شوند.

زبان عربی از این قاعده مستثنی نیست، «مائده» و «سیاره» در زبان عربی معاصر به همان معنایی نیست كه در عصر نزول قرآن رایج بوده، امروز«مائده» به معنای میز غذا خوری و «سیاره» به معنای ماشین است.

در زبان فارسی واژة «خسته» از واژه‎هایی است كه معنای اصلی آن را جز كسانی كه به گونه‎ای با تاریخ زبان و ادبیات فارسی آشنا هستند نمی‎دانند.

خسته به معنای اصلی (مجروح) اصلاً كاربردی ندارد، امّا در عوض در معنای مجازی خویش كاملا جا افتاده است، و اكثریت مردم نمی‎دانند این معنا، معنای مجازی این واژه است.

بنابراین در واژه شناسی چندین كار لازم است:

1. شناخت فرهنگ زبان مورد نظر

2. شناخت افق تاریخی خاص متن مورد نظر، در دورة تاریخی آن.

3. توجه به كاربردهای واژه در موارد معنای حقیقی یا مجازی، با توجه به قرار گرفتن آن در ساختار متن.

4. توجه به تحولات زبان و تغییرمعنایی واژه‎ها یا حتی عناصر فرهنگی مربوط به آن، بخصوص در جهان رو به دگرگونی امروز، و تحولات اجتماعی – فرهنگی سریع در كل جهان.

5. مراجعه به متن های همزمان، یا كمی قبل و بعد از متن مورد نظر.

6. اگر قرار باشد استمرار كار برد یك واژه یا اصطلاح در زبانی پیگیری شود، باید متون پس از آن نیز مطالعه و بررسی گردد. از این رو شعر شاعران دوره‎های صدر اسلام، دورة اموی و دورة عباسی در این نوشتار مورد بررسی قرار گرفته است تا معنای واژه را در عصرهای بعدی نشان بدهیم.

«تبرّج الجاهلیه الاولی»

زنان مسلمان به ویژه همسران رسول گرامی اسلام (ص) به پوشش وحجاب مأمور شده‎اند و از تبرج جاهلیت نخستین نهی شده‎اند.

تبرّج چیست؟ جاهلیت چیست؟ جاهلیت اولی چیست؟

برای پاسخ دادن به این پرسشها، باید هركدام را جداگانه مورد بررسی و پژوهش قرار دهیم.

نخست، جاهلیت اولی را توضیح می دهیم سپس، اصل جاهلیت، و آنگاه تبرّج را. از اینرو كه بحث جاهلیت اولی بحث كلیدی و راهگشا است، در این زمینه، یعنی تبرج جاهلیت اولی، مفصل‎تر از سایر واژه‎های مورد نظر بحث می‎كنیم.

جاهلیت اول

آیا جاهلیت اول، زمانی قبل از جاهلیت دوم است، و جاهلیت دوم همان زمان جاهلیت قبل از اسلام است؟

یا این كه منظور از جاهلیت دوم چیز دیگری است؟

برفرض جاهلیت اول و دوم از نظر مفسران و تاریخ نویسان دو دورة تاریخ باشند، الزاما منظور از جاهلیت نخستین در قرآن همان دورة تاریخی است كه مورخان آن را دورة جاهلیت نخستین خوانده‎اند؟

امّا به نظر می‎رسد آنهایی هم كه دو دورة جاهلیت را از هم مجزی كرده‎اند، تحت تأثیر قرآن بود‎ه‎اند، زیرا این تعبیر اول بار در قرآن كریم به كار رفته است، مگر این كه سندی تاریخی بیابیم كه پیش از اسلام این دو تعبیر جاهلیت اول و دوم كاربرد داشته است. امّا احتمالا اصل نامگذاری این دوره به جاهلیت، تعبیری قرآنی است.

به هر حال برخی از نویسندگان تاریخ و تاریخ ادبیات عرب، وجود این دو دوره را مسلم انگاشته‎اند و محدودة زمانی هركدام را مشخص كرده‎اند.

حنا الفاخوری كه خود از آشنایان به تاریخ و تاریخ ادبیات عرب است و دربارة تاریخ ادبیات قدیم و معاصر عربی كتاب های مفصلی نوشته است، در مقدمة دیوان امرؤ القیس می‎نویسد:

« اسناد و مدارك كافی در دست نیست كه اطلاعات كافی در بارة عرب قبل از اسلام به ما بدهد، تمام تكیة ما در این مورد، بر روایات تاریخی راویان و نویسندگان دورة اسلامی است، و آنچه كه در اشعار عرب جاهلی آمده است، و البته آنچه كه در قرآن كریم و تورات آمده است. مطالبی نیز در آثار برخی از نویسندگان قدیم، رومیان و یونیان وجود دارد.

اخیرا نیز باستان شناسان در سرزمین یمن دستنوشته‎ها و نقاشی‎هایی را یافته‎اند، ازخطوط و نقاشی‎های حِمیری و آشوری و غیر آن. ( امّا هیچكدام از اینها برای اطلاعات كامل كافی نیستند.) این دوره از تاریخ عرب كه از زمان ظهور عرب تا مبدأ تاریخ هجری ، سال 622م ادامه داشته است، جاهلیت نامیده می‎شود.

جاهلیت اول: از ماقبل تاریخ تا قرن پنجم میلاد است.

جاهلیت دوم: از قرن پنجم میلادی تا 622م .»( الفاخوری، /8)

آقای دكتر عفت شرقاوی نیز دربارة جاهلیت اول و دوم نظریه‎ای ابراز كرده است و مدعی است كه همة محققان جدید این تقسیم بندی را قبول دارند:

«مستشرقان و بسیاری از پژوهشگران عرب، به نقل كتابهای قدیمی در بارة جاهلیت بسنده نكرده‎اند، بلكه به منابع دیگری نیز مراجعه كرده‎اند تا آنچه را كه امروز از تاریخ عرب جاهلی می‎دانیم تدوین كنند، این منابع عبارتند از:

1. نقشها و آثار به جا مانده از آن دوران. 2. منابع دینی مانند قرآن، حدیث شریف، تورات وتلمود و دیگر كتابهای دینی. 3. كتابهای یونانی، لاتین وسریانی و امثال آن. 4. منابع عربی و شعر جاهلی.

به نظر می‎رسد كه تمام این منابع جاهلیت را به دو دوره تقسیم كرده‎اند؛ عصر باستان یا جاهلیت نخستین، جاهلیت دوم یا دورة جاهلیت پیش از اسلام.

برخی متمایلند كه دورة جاهلیت نخستین را از آغاز تاریخ تا سال 500 میلادی بدانند و دورة دوم را از قرن پنجم میلادی تا ظهور اسلام. اشعاری كه به دست ما رسیده است، از جاهلیت دورة دوم است، این دوره حد اكثر تا دو قرن قبل از اسلام تا ظهور اسلام را شامل می‎شود، امّا پیش از آن جاهلیت نخستین بوده است.» (شرقاوی،/31)

این تقسیم بندی ظاهراً از جاحظ گرفته‎ شده است كه او در اصل مسأله تحت تأثیر تقسیم بندی قرآن است:
« البته آنچه از اصطلاح «عصر جاهلیت» نخست در ذهن می‎آید همه روزگاران پیش از اسلام است، یعنی همة دوره‎های تاریخ جزیره العرب قبل و بعد از میلاد مسیح؛ لیكن پژوهشگران ادب جاهلی زمانی بدین وسعت را در نظر ندارند.

چرا كه بیش از یك قرن و نیم قبل از بعثت پیغمبر اسلام نمی‎تواند عقب تر بروند و به همین مقدار بسنده می‎كنند.

در این دوره است كه لغت عربی تكامل یافت و نخستین بار خصایص فعلی را به خود گرفت و شعر جاهلی نیز مربوط به همین عصر است.

جاحظ بوضوح بدین نكته اشاره كرده، آنجا كه می‎گوید: « امّا شعر عربی نوزاد و كم سن و سال است، نخستین كسانی كه این راه را پیموده و جاده را كوبیده‎اند امرؤالقیس بن حجر و مهلهل بن ربیعة اند.

وقتی رشتة شعر را به عقب دنبال كنیم می‎بینیم ابتدای آن صدوپنجاه سال پیش از اسلام است و اگر خیلی بخواهیم عقب برویم، منتهی به دویست سال می شود.» (جاحظ1/74)

این ملاحظة دقیقی است، چه پیش از این تاریخ شعر عربی ناشناخته است و خود تاریخ عرب شمالی نیز از سقوط پترا و تدمر به دست رومیان، سخت ابهام آلوده می‎باشد، مگر مقداری اطلاعات ایرانی و بیزانسی و بعضی كتیبه‎ها كه سامی شناسان بدان برخوردكرده‎اند.

این نقوش و اخبار از فرمانروانی غسانیان در شام و منذریان در حیره و حكومت كنده در شمال نجد حكایت می‎كنند امّا معلومات ما از این امارات نیز پیش از قرن ششم میلادی محدود و فقط در دورة جاهلی مورد بحث ما بالنسبه روشن است.

چرا كه اعراب بسیاری از اخبار حكمرانان آن دوره را به دست ما رسانده‎اند.» ( شوقی،/47)

جاهلیت اول در تفاسیر

مفسرّ «منهج الصادقین» دیدگاهی را مطرح كرده است كه نظر غالب مفسران پیشین نیز است. وی در این باره نویسد:

«وَلا تَبَرَّجْنَ»، اظهار مكنید پیرایه‎های خود را « تَبَرَّجْنَ تَبَرُّجَ الْجَاهِلِیَّةِ الأولَى » ، مانند اظهار در ایام جاهلیت نخستین، كه آن را جاهلیت جهلا خوانند، و آن از زمان آدم بوده تا زمان نوح علیه السلام، كه مدت هشت صد سال بوده، و عِكرمه از عبدالله عباس روایت كرده جاهلیت اولی میانة ادریس و نوح بوده و آن هزار سال بوده. و در بطن او فرزندان آدم یكی ساكن سهل بود و یكی ساكن جبل، مردان كوهستان خوبرو بودند و زنان ایشان زشت رو، و مردان (و زنان)شهرستان برعكس این.

ابلیس به صورت غلامی برآمده و در میان ایشان نای و بربط بساخت وبه زدن آن مشغول شد.

چون ایشان آوازی شنیدند كه هرگز نشنیده بودند، متعجب شدند و این خبر به نواحی انتشار یافت، مردمان كوهستان بیامدند به نظارة آن ، و عیدی ساختند و زنان ایشان آراسته بیرون آمدند و مردان كوهستان مایل ایشان شدند و زنان نیز به ایشان میل كردند و فواحش و ناشایست در میان ایشان آشكارا شد.

فلذلك قوله « تَبَرَّجْنَ تَبَرُّجَ الْجَاهِلِیَّةِ الأولَى»، و در نزد ابوالعالیه جاهلیت اولی روزگار داود و سلیمان است كه در آن روزگار زنان جامه ندوخته پوشیدندی و اعضای ایشان به این جهت ظاهر شد.

و نزد كلبی جاهلیت اولی در زمان ابراهیم(ع) بود كه زنان لباسهای مروارید بافته می‎پوشیدند و به مردان عرضه می‎كردند و جاهلیت اخری میان عیسی(ع) و سید انبیاء(ص) است و گویند كه جاهلیت اولی جاهلیت كفر است و جاهلیت اخری جاهلیت فسوق در اسلام.

مؤید این است كه رسول (ص) به ابودرداء گفت « ان فیك جاهلیة» «اجاهلیة كفرا و اسلام» فرمود جاهلیت كفر و تبرج اظهار مرءه است محاسن خود را.» (كاشانی،7/ 315 و رازی، 15/416).

طبری می نویسد:

« بین حضرت نوح و ادریس، كه هزار سال بود. فرزندان آدم از دوشكم، یكی در دشت ساكن بود و دیگری در كوه، مردان كوهستان زیبا بودند، (ولی) در(چهرة) زنان كوهستان تمایل به سرخی وجود داشت( زشت بودند)، امّا زنان دشت زیبا بودند و چهرة مردانشان(چندان زیبا نبود) متمایل به سرخی بود.

ابلیس به صورت پسر جوانی پیش مردی از اهل دشت آمد، به استخدام آن مرد در آمد و برای او خدمت می‎كرد. ابلیس چیزی مانند نی چوپانها گرفت . صدایی به وجود آمد كه مانند آن را پیش از آن نشنیده بودند. صدا به گوش مردم اطرافشان رسید، آنان این صدا را گوش می‎دادند.

(آن روز را) عید سالیانه گرفتند، آن روز مردان برای زنان و زنان برای مردان آرایش و خود نمایی می‎كردند.

یكبار كه تعدادی از مردان كوهستان بر مردمان دشت حمله ورشدند، زمان عید آنان بود، آنان زنان دشت را( كه از زنان آنان زیباتر و آرایش كرده بودند،) دیدند، این خبر را به همسایه‎های خود رساندند، آنان به میان مردمان دشت فرود آمدند و به طرف زنان دشت متوجه شدند و با آنان فرود آمدند... بدینسان بود كه فحشاء در میان آن زنان به وجود آمد.

منظور سخن خداوند كه می‎فرماید: « تَبَرَّجْنَ تَبَرُّجَ الْجَاهِلِیَّةِ الأولَى»، همین است. (طبری،22/4)

ظاهراً این تفاسیر خواسته‎اند جاهلیت اولی را در قرآن معنا كنند، امّا تحت تأثیر اسرائیلیات قرار گرفته‎اند.

داستان مذكور نیز چندان متین به نظر نمی‎رسد، كه همة زنان در كوه و دشت كاملا یك دست، زیبا یا زشت باشند و همین طور مردان.

اگر كوه سبب زیبایی است مردان و زنان آنجا باید زیبا باشند و اگر سبب زشتی است زنان و مردان آنجا باید زشت باشند، در مورد دشت نشینان نیز همین سخن درست است.

شاید به همین سبب است كه علامه طباطبایی این تقسیم بندی را نمی‎پذیرد و از منظور قرآن دور می‎داند:

«منظور از جاهلیت اولی همان جاهلیت قبل از اسلام است، پس مراد جاهلیت قدیم است.

امّا این كه برخی از مفسران گفته‎اند مراد از جاهلیت اولی زمان بین آدم و نوح (ع) باشد، كه هشتصد سال بوده است، یا این كه بین ادریس و نوح (ع) است، یا زمان داود و سلمیان (ع) باشد، یا زمان تولد حضرت ابراهیم(ع)، یا فاصلة بین زمان حضرت عیسی (ع) تا حضرت رسول اكرم(ص) سخنانی است كه دلیلی بر درستی آنها وجود ندارد.» (طباطبایی، 16/315)

ممكن است مطلب فوق را این گونه تأیید كنیم كه نظر قرآن كریم به همان فرهنگی است كه مردم صدر اسلام با آن آشنایی داشتند، یعنی همان جاهلیت متصل به ظهور اسلام، كه فرهنگ مخاطبان را می‎ساخت، این به فصاحت و بلاغت نیز نزدیك است از نظر جامعه سازی نیز، از آن جایی كه اسلام می‎خواست فرهنگ موجود را متحول كند، نگاهش به همان فرهنگ ملموس موجود بود، كه فرهنگ جاهلی پیوسته تازمان ظهور اسلام باشد.

از سویی، اگر دورة جاهلیت اول را تمام تاریخ عرب قبل از سال 500 میلادی بدانیم، چنان كه در متن نقل شده از آقای شرقاوی آمد، این اشكال پیش می‎آید كه زمان انبیاء عظام الهی را نیز زمان جاهلیت بدانیم، درحالی كه جاهلیت زمانی است كه مردم به دین و كتاب اعتقاد ویا پایبندی نداشته باشند.

صاحب تفسیر نمونه نیز نظر استادش را تأیید می‎كند:

«به هر حال این تعبیر نشان می‎دهد كه جاهلیت دیگری همچون جاهلیت عرب در پیش است، كه ما امروز در عصر خود این پیشگویی قرآن در دنیای متمدن مادی را می‎بینیم.

ولی مفسران پیشین نظر به این كه چنین امری را پیش بینی نمی‎كردند، برای تفسیر این كلمه به زحمت افتاده بودند، لذا «جاهلیت اولی» را به فاصلة میان آدم و نوح، و یا فاصله میان عصر داود وسلیمان كه زنان با پیراهنهای بدن نما بیرون می‎‎آمدند، تفسیر كرده‎اند، تا جاهلیت قبل اسلام را جاهلیت ثانیه بدانند.

ولی چنان كه گفتیم نیازی به این سخنان نیست، بلكه ظاهر این است كه «جاهلیت اولی» همان جاهلیت قبل از اسلام است كه در جای دیگر قرآن نیز به آن اشاره شده است(سورة آل عمران آیه143، و سورة مائده آیة 50، و سوره فتح آیة 26، و «جاهلیت ثانیه» جهالتی است كه بعدا پیدا خواهد شد. (همچون عصرما)» (مكارم شیرازی،17/290)

البته پیش از این هم برخی از مفسران همین نظر را داشته‎اند و این یك نظریه خلاف اجماع مفسران نیست.

ابن عطیه می‎گوید:

«منظور از این جاهلیت به نظر من همان جاهلیتی است كه اسلام پس از آن آمد(یعنی همان جاهلیت متصل به اسلام، زنان مسلمان فرمان داده شدند كه از آن جاهلیت (وفرهنگ آن) بیرون بیایند، یعنی از آن وضعیتی كه كفار قبل از شرع داشتند.

زیرا آنان غیرت نداشتند، زنان بدون حجاب بودند، این كه گفته جاهلیت اولی، بالنسبه به اسلام است،(كه اول جاهلیت بود و پس ازآن اسلام) معنای آن این نیست كه جاهلیت دیگری غیر از جاهلیت قبل از اسلام هم بوده است. اسم این برهه از زمان را جاهلیت گذاشتند.» ( ابن عطیه، 4/384)

از قتاده هم نقل شده كه همة زمانهایی كه پیش از اسلام بوده است جاهلیت خوانده می‎شود. در درالمنثور از ابن عباس دو نظریه نقل می‎كند كه یك وجهش با برداشت علامه و تفسیر نمونه سازگاری دارد:

«ابی حاتم روایتی دیگر از ابن عباس نقل كرده كه با این مضمون تفاوت دارد: در بارة این آیه: « تَبَرَّجْنَ تَبَرُّجَ الْجَاهِلِیَّةِ»، گفت جاهلیتی دیگری خواهد بود.»(سیوطی، 6/601)

آلوسی نیز از كشاف زمخشری نقل می‎كند كه او بر این باور است كه:

«می‎تواند منظور از جاهلیت اولی جاهلیت كفر پیش از اسلام باشد و جاهلیت دیگر، جاهلیت فسق و فجور در زمان اسلام باشد، بنابراین معنای آیه این می‎شود كه بار دیگر مانند تبرج زنان در عصر پیش از اسلام خودنمایی وتبرج نكنید.

سپس سخن بن عطیه را نیز نقل می‎كند كه ما قبلا نقل كردیم.» (آلوسی،22/8 )

سید قطب در فی ظلال القرآن مدعی است كه اصلا جاهلیت نام یك دورة تاریخی نیست، نام یك نوع فرهنگ است:

«جاهلیت دوره‎ای خاص و مشخص از زمان نیست، بلكه حالت اجتماعی (وفرهنگ) خاص است، كه جهان بینی خاصی در بارة زندگی دارد،ممكن است این حالت و جهان بینی در هرجا و هر زمانی پیدا شود. هرجا كه باشد معلوم می‎شود جاهلیت در آن‎جا وجود دارد.»(سید قطب، 5/2861)

بر همین اساس است كه شاید او اولین كسی باشد كه از جاهلیت قرن بیستم سخن گفت و برادرش محمد قطب نیز كتابی به همین نام نوشت، او در ادامة همین مطلب می‎گوید:

« با این حساب، ما اكنون در دورة جاهلیتی كور زندگی می‎كنیم،با احساساتی خشن، با جهان بینی حیوانی، با درك نازلی از انسانیت، در جامعه‎ای زندگی می‎كنیم كه حس می‎كنیم در آن طهارت و پاكیزگی و بركتی وجود ندارد. به وسایل طهارتی كه خداوند در اختیار بشر قرار داده و راههایی را كه برای رهایی از جاهلیت مشخص كرده اعتنایی نمی‎كند.» (همان)

او در مقایسه تبرج جاهلی چنان كه در تفاسیر آمده است، با جاهلیت قرن بیستم، جاهلیت آن زمان و تبرج آن را بسیار ساده تلقی می‎كند و جاهلیت امروز را بسیار عمیق ترمی داند. (همان)

اكنون به اصل معنای جاهلیت می‎پردازیم. آیا منظور از جاهلیت بی‎اطلاعاتی، بی دانشی و نادانی است، یا معنای دیگری مورد نظر اسلام و قرآن بوده است؟

معنای جاهلیت

جاهلیت از ریشة جهل است، معنای جهل در «لسان العرب» این گونه آمده است:

«جهل، جهل نقیض علم است، كه از آن تعبیر می‎شود با عبارات جلهه فلان، جهلا و جَهالة‏، ...: این است كه كاری را بدون علم انجام بدهد.

رجل جاهل، جمع آن می‎شود جُهْل وجُهُل وجُهَّل و جُهَّال وجُهَلاء، همان گونه كه در جمع عالم گفته‎اند علماء، ؛ وقول مُضَرِّس بن رِبْعِیَ الفَقْعَسِی:

«إِنا لَنَصْفَح عن مَـجاهِل قومنا *** ونُقِـیم سالِفَةَ العدوّ الأَصْیَد»

معنای دیگر معروف جهل این است كه چیزی را نشناسی می‎گویی: مِثْلـی لا یَجْهَل مثلك. كسی مانند من با شخصی مانند تو نا آشنا نیست، این كه در قرآن كریم می‎فرماید: {یَحْسَبُهُمُ الْجَاهِلُ {أَغْنِیَاءَ}؛ یعنـی جاهِل به حال آنان، و جاهل ضد عاقل منظور نیست.

جهل ضد آگاه بودن مراد است
گفته می‎شود: هو یَجْهَل ذلك یعنی این را نمی‎داند،(و نمی‎شناسد.)

جاهلیت برحه‎ای از زمان است كه پیش از اسلام قرار داشت، می‎گویند: «الـجاهِلِـیَّة الـجَهْلاء»، برای مبالغه، وقولهم: «كان ذلك فـی الـجاهِلِـیَّة الـجَهْلاء»، «جهلا» تأكید بر جاهلیت است، گاهی از اسم چیز مشتق می‎شود و آن را تأكید می‎كند، چنان كه گفته می‎شود: «وَتِدٌ واتِدٌ وهَمَـجٌ هامِـجٌ ولَـیْلة لَـیْلاء ویَوْمٌ أَیْوَمُ.»

ودر حدیث نبوی آمده است كه به یكی از صحابه فرمود: «إِنك امرؤ فـیك جاهِلِـیَّة»؛ توشخص هستی كه چیزی از جاهلیت در تو (باقی مانده) است منظور این جاهلیت حالتی است كه عرب پیش از اسلام داشت، یعنی جهل به خدای سبحان ، رسول خدا، شرایع الهی، و در عوض به انسان مخافره می‎كردند، دارای تكبر و تجبر وصفات دیگر از این دست بودند.» ( ابن منظور، ماده جهل.)

همان گونه كه از متن بر می‎آید به نظر ابن منظور مقصود از جاهلیت یك معنای لغوی نیست. منظور یك فرهنگ است؛ فرهنگی كه خدا و شرایع الهی در آن مفقود است و عناصر انسانیت ستیز بر آن حاكم است.

جهل در پژوهشهای نو

دربارة جاهلیت، به عنوان نام برای یك دورة تاریخیِ دارای فرهنگ خاص، از گذشته تا حال اتفاق نظر است كه منظور فقط بی دانشی نیست، امّا برخی پژوهشگران معاصر و عده‎ای از اسلام شناسان غربی اصل مادة جهل را نه ضد علم كه ضد حلم می‎دانند، و دورة جاهلیت را نیز صرفا دورة بی‎دانشی یا بی‎خبری تلقی نمی‎كنند.

دكتر فلیپ حِتِّی معتقد است كه:

«معنای صحیح جاهلیت همان عصری است كه در بین عرب نه ناموس واضح، و نه پیامبری كه به او وحی شده باشد، و نه كتاب منزل وجود نداشت.» (فلیپ حتّی،/128)

«جهل مجموعه‎ای از احكام و نظمی بود كه بر آن زمان حاكم بود، و اكثر آنها با احكام دین و رسالت محمدی ناسازگار بود.» (همان) فلیپ حتی حتی بر این نكته تأكید می‎كند كه جاهلیت به معنای عدم علم و ضد آن، كاملا بر محیط عربی حاكم نبود، « پس اشتباه است كه حالت اجتماعی عرب جنوب را كه دارای فرهنگ تمدن بود وقرنها پیش از ظهور اسلام، در زمینة تجارت و اشتغال گامهای بلندی برداشته بود، به نادانی ونفهمی متصف كنیم.» (همان)

از كلام او این گونه بر می‎آید كه جاهلیت را در مقابل و ضد آنچه كه رسول گرامی اسلام(ص) آورد؛ یعنی فراخون به توحید، معنا می‎كند.

امام علی (ع) نیز در توصیف جاهلیت، همین نبودن راهنمایی آسمانی و دوری از فرهنگ الهی را مطرح می كند:

«إِلَى أَنْ بَعَثَ اللَّهُ سُبْحَانَهُ مُحَمَّداً رَسُولَ اللَّهِ ص لِإِنْجَازِ عِدَتِهِ وَ إِتْمَامِ نُبُوَّتِهِ مَأْخُوذاً عَلَى النَّبِیِّینَ مِیثَاقُهُ مَشْهُورَةً سِمَاتُهُ كَرِیماً مِیلَادُهُ وَ أَهْلُ الْأَرْضِ یَوْمَئِذٍ مِلَلٌ مُتَفَرِّقَةٌ وَ أَهْوَاءٌ مُنْتَشِرَةٌ وَ طَرَائِقُ مُتَشَتِّتَةٌ بَیْنَ مُشَبِّهٍ لِلَّهِ بِخَلْقِهِ أَوْ مُلْحِدٍ فِی اسْمِهِ أَوْ مُشِیرٍ إِلَى غَیْرِهِ فَهَدَاهُمْ بِهِ مِنَ الضَّلَالَةِ وَ أَنْقَذَهُمْ بِمَكَانِهِ مِنَ الْجَهَالَةِ » (نهج البلاغه،/44)

« تا این كه خدای سبحان، برای وفا به وعدة خود، وكامل گردانیدن دوران نبوت، حضرت محمد (ص) را مبعوث كرد؛ پیامبری كه از همة پیامبران پیمان پذیرش نبوت او را گرفته بود، نشانه‎های او شهرت داشت؛ تولدش برهمه مبارك بود. در روزگاری كه مردم روی زمین دارای ملتهای پراكنده ، خواسته‎های آنان گوناگون بود، و روشهای متفاوت داشتند؛ عده‎ای خدا را به پدیده‎ها تشبیه می‎كردند، و گروهی نامهای خدا را انكار و به غیر خدا نسبت می‎دادند.

پس خدای سبحان، مردم را به وسیلة محمد (ص) از گمراهی نجات داد، و هدایت كرد، و از جهالت، رهایی بخشید.»

برخی از نویسندگان عرب نیز بر همین باور هستند :

«بدنیست بدانیم كه كلمة «جاهلیت» كه بر این عصر اطلاق شده، مشتق از «جهل» نقیض «علم» نیست. بلكه از ریشة «جهل» به معنی خیره‎سری و پرخاشگری و شرارت است و در مقابل « اسلام»به معنی تسلیم و طاعت خدای عزوجل و رفتار و كردار بزرگوارانة (دینی) قرار می‎گیرد. كلمة جهل و جاهلیت در زبان قرآن و حدیث نیز به همین معنای تعصب و بی‎پروایی و كم خردی است، چنان كه در سورة بقرة(آیة 68) آمده:

«قَالُوا أَتَتَّخِذُنَا هُزُوًا قَالَ أَعُوذُ بِاللَّهِ أَنْ أَكُونَ مِنَ الْجَاهِلِینَ» (بقره/67) كه موسی (ع) ریشخندگری را علامت«جاهل» بودن می‎داند، و در سورة اعراف‌(آیة199) آمده:

« خُذِ الْعَفْوَ وَأْمُرْ بِالْعُرْفِ وَأَعْرِضْ عَنِ الْجَاهِلِینَ» كه بخشایش گری و به نیكی و شایستگی واداشتن را در برابر جاهلیت آورده و در سورة فرقان (آیة 63) آمده است « وَعِبَادُ الرَّحْمَنِ الَّذِینَ یَمْشُونَ عَلَى الأرْضِ هَوْنًا وَإِذَا خَاطَبَهُمُ الْجَاهِلُونَ قَالُوا سَلامًا» كه آرام راه رفتن و سخن صلح آمیز و ملایم گفتن را در برابر جاهلیت آورده است.

روایت است كه ابوذر، مادر كسی را به زشتی یاد كرد، پیامبر(ص) بدو فرمود: «انك امرؤ فیك جاهلیه» كه حضرت، دشنام دادن را از جاهلیت دانسته‎است و در معلقة عمرو بن كلثوم می‎خوانیم:

«ألا لا یجهلن احد علینا *** فنجهل فوق الجاهلینا» (شوقی ضیف،/47)
«هلا! كس با ما سفاهت نورزد كه بیش از همه خیره سری و شرارت خواهیم نمود».

در همة این شواهد پیداست كه ریشة «جهل» از قدیم به معنای تندی و خیره سری و بی‎خردی به كار رفته و عصر جاهلیت با همة جنبه‎های شرك آمیز و اخلاق مبتنی بر عصبیت و انتقامجویی و خونخواری و تبهكاری و سیه‎كاریش، به عصر نزدیك به اسلام – یا به عبارت دقیق‎تر به دورة بلا فاصله پیش از اسلام- اطلاق گردیده است.»

دیدگاه ایزوتسو دربارة معنای جاهلیت

توشیهیكو ایزوتسو، دربارة جاهلیت در دو كتابش، «مفاهیم دینی- اخلاقی در قرآن،» و« خدا و انسان در قرآن»، به تفصیل سخن گفته است و مدعی شده است كه اولین كسی كه متوجه شد جاهلیت در قرآن كریم و در زبان عربی صدر اسلام، به معنای ضدحلم است و نه ضد علم، گلدزیهر است كه در مقاله‎ای این موضوع را توضیح داده است :

« پیش از آن كه گلدزیهر رسالة خود را چاپ كند و به شیوه‎ای محقق نشان دهد كه چگونه باید این واژه را به وجه خاص دریافت، مدتهای مدید حتی فقه اللغویان عرب چنین می‎اندیشیدند كه واژة جهل متضاد دقیق علم است، ودر نتیجه، معنای اصلی آن را «نادانی» می‎د انستند.

و از همین جا به طور طبیعی از مهمترین واژة مشتق از آن یعنی جاهلیت، كه مسلمانان آن را در توصیف اوضاع و احوال پیش از ظهور اسلام به كار می‎بردند، معمولا معنای «عصرنادانی» فهمیده می‎شد، و به همین معنی نیز به زبانهای دیگر ترجمه می‎گشت.» (ایزوتسو، مفاهیم اخلاقی –دینی در قرآن،/55)

ایزوتسو، واژه‎های قرآن را بر اساس معنا شناسی بر مبنای زبان‎شناسی ساپیر ورف و وایسگربر، بررسی می‎كند كه این روش را در دو كتاب مذكور به تفصیل شرح داده است، و روش گلدزیهر را نیز درست همانند روشی می‎داند كه خود او برگزیده است:

«روشی كه گلدزیهر در كوشش خود برای روشن ساختن معنای اصلی این واژه در پیش گرفت، از تمام جهات اصلیش باروشی كه من در این كتاب روش تجزیه وتحلیل معنایی نامیده‎ام، منطبق است.

وی تعداد بسیار زیادی از موارد مهم استعمال ریشة جهل را در شعر پیش از اسلام گرد آوری نمود، آنها را مورد تجزیه و تحلیل دقیق قرار داد، و به این نتیجه شگفت انگیز رسید كه عقیدة متداول سنتی در بارة جاهلیت از بنیاد غلط بوده است.

جهل بنا بر نتیجه‎ای كه گلدزیهر،بدان رسیده است، در معنای اصلیش متضاد و در مقابل علم نیست، بلكه مقابل حلم است كه دلالت می‎كند بر «معقولیت اخلاقی یك انسان بافرهنگ» (نیكلسون) ، كه بطور تقریب ویژگیهایی از قبیل بردباری، صبر، اعتدال، و رهایی از هواهای نفس را دارا است. اگرما به این عناصر، عنصر «قدرت» یعنی خود آگاهی و شعور بی‎خدشة شخص را از قدرت و برتری خویش نیز بیفزاییم، تصویر ما كامل می‎شود.

در كاربردها و استعمالات دوره‎های بعد، و گاهی حتی در شعرپیش از اسلام، ما می‎بینیم كه جهل به عنوان متضاد و آنتی تز واقعی علم به كار رفته است، امّا تنها به یك معنای اشتقاقی و ثانوی.

و الا نقش معنایی اصلی آن همانا راجع است به خوی تند و گستاخ و كینه‎توز و آشتی ناپذیر اعراب مشرك بدوی.» (همان،/54)

ایزوتسو با نقل داستانهایی از صدر اسلام، می‎ خواهد نشان دهد كه تلقی شخص رسول اكرم (ص) و مسلمانان صدر اسلام از تعبیر جاهلیت چه بوده است:

«در كتاب سیرة النبی ابن اسحاق داستان جالبی در بارة پیر مردی مشركی به نام شاس بن قیس آمده است. این داستان نمی‎بایست مدت زیادی بعد از هجرت حضرت محمد (ص) به مدینه رخداده باشد.

این «دشمن خدا» پیرمرد كله شقی بود كه در برابر دین جدید مقاومت می‎كرد و نسبت به پیروان آن به شدت خصومت می‎ورزید.

روزی از میان گروهی از انصار از قبیلة اوس و خزرج، دوتا از قبایل مهم مدینه كه زمانی دشمن آشتی ناپذیر و خونی یكدیگر بودند، و اینك تحت رهبری حضرت محمد(ص) پیمان دوستی بسته و برای هدف واحدی می‎جنگیدند،می‎گذشت.

چون آنان را دید كه در نهایت دوستی و شادمانی با یكدیگر به گفتگو مشغولند دیگ خشم و حسدش به جوش آمد، ومخفیانه یك جوان یهودی را برانگیخت تا به میان آنها برود و اشعاری از شاعران دو قبیله بخواند، و دشمنی و خصومتی را كه در دورة پیش از اسلام میان آنها وجود داشت، فرایادشان آورد.همه چیز آن‎چنان كه او انتظار داشت و آرزو می‎كرد پیشآمد نمود.

نزاعی سخت میان مردم دو قبیله در گرفت، در پاسخ به كلمات تحریك كنندة كسی كه می‎گفت « می‎‎خواهید از نو شروع كنید؟ ما حاضریم.» همه به پهنه‎ای از زمین كه در آن نزدیكی بود شتافتند وفریاد «سلاح برگیرید، سلاح برگیرید» برداشتند.

هنگامی كه خبر این حادثه به پیامبر(ص) رسید با شتاب خود را بدان محل رسانید و بدانها گفت: « ای مؤمنان، چگونه جرأت كردید و باز خدای را به فراموشی سپردید؟

آیا دیگر بار به عادت «جاهلیت» گردن نهاده‎اید در حالی كه من در میان شما هستم، و خداوند شما را به اسلام راهنمایی كرده و بدان شرف داده ، و قید و بند جاهلیت را از دست و پای شما قطع نموده است؛ از كفر رهائی تان بخشیده و دوستان و یاران یكدیگر قرارداده است» از شنیدن سخنان پیامبر، مردم دانستند كه به اغوای شیطان فریفته گشته‎اند.

پس گریستند و یكدیگر را در آغوش گرفتند»(همان)

این داستان دو نكتة بسیار مهم را دربارة واژة مورد بحث ما یعنی جاهلیت روشن می‎سازد.

نخست آن كه جاهلیت در نظرحضرت محمد(ص) و یارانش دوره‎ای نبوده است كه گذشته باشد، بلكه یك وضعیت پویا، یك حالت روانی و روحی خالص را افاده می‎كرده كه با آمدن اسلام به ظاهر صحنه را خالی نموده، امّا پنهانی حتی در اذهان مؤمنان زنده مانده ، و فرصت می‎جسته است تا هر زمان به صحنه روشن ذهن و وجدان آنها در آید و فعالیت آغاز كند، و از این رو، حضرت محمد (ص) آن را تهدید و خطری پایداری برای دین جدید احساس می‎كرده است.

دوم آن كه جاهلیت عملا ربطی به «نادانی» نداشته ، بلكه در حقیقت به معنای احساس شدید داشتن نسبت به افتخارات قبیله‎ای، روح سركش رقابت و استكبار، و همة آن اعمال و رفتار خشن و گستاخانه‎ای وبوده است كه از خلق وخوی تند و سركش سر چشمه می‎گیرد.»

در لغتنامة عربی تاج العروس تألیف مرتضی زبیدی واژة «حلم» این گونه تعریف شده است:

« عمل لجام زدن بر نفس و باز پس داشتن طبع از شدت خشم و غضب..» (زبیدی/355)

در لغتنامة «محیط المحیط» ،نیز این گونه آمده است:

« حالتی از طمأنیة نفس كه غضب و خشم نمی‎تواند به آسانی آن را برهم زند، و هیچ بلیه و مصیبتی آن را مضطرب نمی‎سازد» (البستانی، /443)

نتیجه گیری ایزوتسو، كه با مراجعه به قرآن كریم انجام گرفته است، جالب توجه است، و خواندة عزیز این قسمت را به دقت مطالعه كند، تا بعدا به این نتیجه گیری برگردیم:

« در این مثال و مثالهای بعدی، جاهل به طریقی اصولی با ایمان وبی‎ایمانی سروكار پیدا می‎كند. واژة جاهل، چنان‎كه روشن است در اینجا آن مردمی را توصیف می‎كند كه مغرورتر و متكبر تر از آن هستند كه سر تسلیم به دین جدید فرود آورند، دین جدیدی كه آرمان معنوی آن در بسیاری از جنبه‎ها مهم به كلی ناسازگار با آرمانهای اعراب مشرك می‎باشد...» (ایزوتسو، مفاهیم اخلاقی – دینی در قرآن، /67)

«با در نظر گرفتن همة آن‎چه گذشت، كاملا روشن می‎شود كه در مقولة معنایی جهل مفهوم اصلی طبع سركش وتند كه با كوچكترین انگیزه و تحریكی طغیان می‎كند، و آدمی را به هر نوع رفتار جسارت آمیز و گستاخانه‎ای وا می‎دارد مستتر است.» (همان،/70و71)

«در اسلام - یا به صورت درست‎تر، در قرآن- جاهلیت یك اصطلاح دینی به معنای منفی است، چه درست خود شالوده‎ای است كه كفر كفار بر روی آن بنا می‎شود. در واقع، این روح تكبر آمیز استقلال، و این شدید‎ترین احساس شرف كه از سرفرودآوردن در برابر هر قدرتی، خواه انسانی خواه الاهی، امتناع می‎كرد، كفار را بر آن می‎داشت كه قاطعانه‎ترین مخالفت را با دین جدید نشان دهند. خلاصه آن‎كه جاهلیت ریشه و سرچشمة كفر بود.» (ایزوتسو، خدا و انسان در قرآن،/263)

امّا باید توجه داشت كه استعمال، اعم از حقیقت و مجاز است؛ این استعمالات می‎رساند كه منظور از جاهلیت چیست، و می‎رساند كه جهل ضد حلم نیز استعمال می‎شود، امّا نمی‎تواند اثبات كند كه مادة اصلی این واژه، ضد دانش است، و كار برد آن در این معنا برای آن است كه خشم و خشونت، سركشی و عدم اطاعت از لوازم بی‎دانشی است، لذا می‎توان ادعا كرد چنان كه زبان دانان و نویسندگان كتب لغت عربی گفته‎اند، اصل این واژه به معنای نادانی ضد دانش و دانایی است، امّا حلم از لوازم دانش و جهل به معنای خاص، از لوازم نادانی و بی‎خبری است.

ولی نمی‎توان انكار كرد كه در شعر جاهلی غالبا این واژه ضد حلم به كار رفته است، امّا ضد خبر داشتن ومطلع بودن نیز استعمال شده است.

در دوره‎های بعد، كاربرد جهل را در هر دو معنا می‎بینیم و در برخی از دیوان شاعران دوره‎های اموی و عباسی گاهی كاربرد جهل به معنای ضد علم بیشتر است، ما برخی از این نمونه ها را در نمونه‎های شعری آورده‎ایم، امّا از موارد بسیار موجود، به مواردی اندك بسنده كرده‎ایم.

ایزوتسو با توجه به این كه ابعاد این مفهوم بطور طبیعی باید در اشعار عربی منعكس شده باشد، شعرهایی را به عنوان نمونه نقل كرده است.

امّا بعمد یا به دلیل ندیدن یا غفلت، اشعاری را كه در آن جهل در مقابل علم قرار گرفته ، نیاورده است. و ما برای این كه نشان بدهیم در همان ‎‎آغاز جهل در برابر علم و همین طور در برابر اطلاع به كار می‎رفته است، و نیز برای این كه نشان دهیم جهل در برابر حلم در قرون بعدی و در عصر شاعران دوره‎‎های اموی و عباسی نیز استعمال داشته‎است، اشعار دیگری را نیز از زمانهای بعد نقل و ترجمه كرده و ونقاط مورد نظر را مشخص كرده‎ایم.

ناگفته نماند كه در ترجمه و تفسیر شعر همیشه جای اختلاف نظر وجود دارد، بخصوص در شعر دورة جاهلی، كه ماناگزیر یكی از نظریات را كه به نظر ما بهتر بوده است انتخاب كرده‎ایم:

جهل و جاهلیت در شعر عرب

«اظنُّ الحلمَ دلَّ علیَّ قومی *** و قد یُسْتَجْهَلُ الرجلُ الحلیمُ»

(مرزوقی،دیوان الحماسه، شعر 147،بیت 4 به نقل از ایزوتسو، خدا و انسان در قرآن،/269-265)

«گمان می‎كنم كه حلم من قوم مرا بر آن داشت كه هر بدی و ستمی را كه می‎خواهند در حق من بكنند، ولی یك مرد حلیم هم گاه جاهل می‎شود( خشم براو مسلط می‎شود و از كوره در می‎رود.)»

« و تَجهلُ ایدینا و تَحلمُ رأیُنا »(همان،شعر203،بیت 6)

«دستهای ما جاهلانه عمل می‎كند، امّا سرهای ما آرام و حلیم است.»

«و انسی نشیبه و الجاهلُ *** المغمریحسب أنی نسیُّ»

( ابو ذئیب، دیوان الهذلیین، شعر اول،/67، بیت2)

«چگونه می‎توانم نُشَیبَه را (كه كشته شد) فراموش كنم؟ امّا جاهل و بی‎تجربه می‎پندارد كه من او را فراموش كرده‎ام.»

البته این جاهل احتمالا به معنای كسی است كه از دل شاعر « اطلاع» ندارد.یا در برابر علم است.

«نَزَعُ الجاهلُ فی مجلسنا *** فتری المجلس فینا كالحرم» ( حسن جعفر،/58)

«ما در مجلس خویش جلو جاهلان را می‎گیریم،( و نمی‎گذاریم با خشونت و خیره سری مجلس را به آشوب بكشند و در نتیجه) مجلس ما را مانند حرم می‎بینید ( كه مردم در آن امنیت دارند).»

در این بیت از شعر طرفه، كه یكی از سرایندگان معلقات سبع است، با عنصر جاهلیت به عنوان بهم زننده امنیت و آرامش رو برو می‎شویم، كه گویی قبیله و بزرگان قوم خویش را به حلم می‎ستاید.

«لاخیر فی حلم اذا لم یك له *** بوادر تحمی صفوة أن یُكدَّرا

و لا خیر فی جهل إذا لم یكن له *** حلیمٌ إذا ما أورد الأمر أصدرا»(بسج،/44)

«درحلم و بردباری خیری نیست كه برای جلو گیری از كدر شدن پاكیزگیش (هنگامی كه لازم باشد) خشمی نداشته باشد، و در جهل(خشم وغضب و خشونت نیز) خیری نیست اگر بردباری نباشدكه هرگاه جاهل موجب ورود (در درد سر و غضب مفرط) شد، راه بیرون رفت از آن را بداند».

نابغة جعدی كه از شاعران مخضرم است، یعنی جاهلیت و اسلام را درك كرده و در هر دو عصر شعر گفته است، این شعر را در حضور رسول گرامی اسلام(ص) خوانده است.

در این شعر گویی جهل تقریبا معادل خشم به كار رفته كه هم خوب است و هم بد، هرگاه خشم برای پاسداری از حرمتها و ارزشها باشد خوب است و هرگاه باعث درد سر و بحران سازی باشد، زشت. در واقع حلم و جهل مكمل هم خوانده‎شده اند، در حالی كه جاهلیت به معنای نادانی، هیچ قرابتی با حلم و بردباری ندارد.

«إنی إمرؤٌ یَذُبُّ عن حَرِیمی *** حِلْمِی وَ تَرْكِی الجَهْلَ لِلَّئِیمِ

وَ الْحِلْمُ اَحْمَی مِنْ یَد الظَّلُومِ » (جریر،/421)

« من كسی هستم كه حلم از حریم من دفاع می‎كند، و جهل را برای آدمهای پست فرو می‎گذارم. حلم بیشتر از شخص حمایت می‎كند تادستی ستمگر.»

در این قسمت از شعر جریر، از شاعران دورة اموی، به آثار اجتماعی حلم و جهل اشاره می‎شود، كه حلم بیشتر می‎تواند از حرمت شخص پاسداری كند تا جهل و خشم و غضب و خیره سری كور.

«عشیة أعلی مِذنَبِ الجَوفِ قادَنِی *** هَوَّی كاد یُنسِی الحِلْمَ أو یَرْجَعُ الجَهْلا» (همان،/335)

«شب هنگام بالای مذنب الجوف( محل آب بنی كُلَیب) هوای نفس زمام مرا به دست گرفت، بگونه‎ای كه نزدیك بود حلم را فراموشم كند یا جهل را برگرداند.»

تقابل حلم و جهل، به عنوان دوحالت برخورد با طرف مقابل، در این شعر نیز معلوم است، با این كه این شعر از دورة عباسی است.

یكی از واژه‎های كه در كنار جاهلیت و گاه جانشین آن در برابر حلم است واژه «سفه» است كه در نمونه‎های اشعار قابل مشاهده است، علاوه بر شعر دورة جاهلی در شعر دوره‎های بعد، مانند شعر دعبل(دورة عباسی)، معاصر حضرت رضا(ع)، وسراینده شعر معروف مدارس آیات، سفه و جهل را مرادف هم دانسته و به جای هم به كار می‎برد كه می‎توان نتیجه گرفت سفاهت نیز مانند جهل، ضد حلم است:

«الجهلُ بعدَ الاربعینَ قبیحُ *** فَزَعِ الفؤادَ و إن ثناهُ جُمُوحُ

و بِعِ السفاهةَ بالوَقارِ و بِالنهی *** ثَمَنٌ لعمرك ـ ان فعلت ـ ربیعُ» (خزاعی،/ 78)

«خشم وخیره سری پس از چهل سال زشت است، پس قلبت را از این كه سركشی كند باز دار. سفاهت را به وقار و خرد بفروش، كه این به جان تو قسم، قیمتی است كه در آن سود است.»

همان گونه كه در برخی از نمونه‎های پیشین حلم تقریبا مترادف عقل است، در این نمونه نیز سفاهت در برابر وقار و خرد قرار گرفته، و سفاهت مترادف جهل قرار داده شده است.

«ولا تزدهی الاجهالُ حلمی، و لا أری *** سؤولا بأعقاب الأقاویل أنمل» (البستانی، فؤاد، /10)

«یعنی هوی‎ها بر حلم من چیره نخواهند شد، من نه از سخن مردم دنباله روی‎ می‎كنم ونه چیزی از آنان نقل می‎كنم.»

«و صاحب صبوةٍ، صاحبَتُ حیناً *** قتبتُ، الیومَ، من جهلٍ، و تابا»

(الاخطل، تصحیح راجی الاسمر،/202)

«و لقد ركبتَ ، جریرُ، أمراً عاجزاً *** و منحتَ عورةَ أُمّكَ الجُهالا» ( همان، /253)

« تو با دست زدن به كاری كه عرضة از عهده برون آمدن آن را نداری كاری كردی كه جاهلان در بارة بدكاریها و خاریهای مادرت زبان بازكنند.»

«قد كشّفَ الحلمُ عنی الجهلَ فانقشعت *** عنی الضبابَةُ، لانِكْسٌ، و لا ورعُ» (همان،/109)

« اگر چه حلم جهالت را از من بر طرف كرد، ما با این كه ضبابه( جهل) از من دور شده است امّا این سبب نشده است كه من به ترس و جبن مبتلا شوم.»

در بیت دیگری از همین قصیده آمده است:
«أخزاهم الجهلُ، حتی طاش قولُهُمُ *** عند النضال، فما طاروا، و ما وقعوا»( همان)

«جهل آنان را خار كرده است، تاجایی كه سخنان آنان به خطارفته است، لذا در هنگام جنگ نه پرواز می‎كنند و نه حمله( كنایه از این كه مانند مرغ كرك زمینگیر شده‎اند.)»

جاهل به معنای نا آشنا نیز در شعر اخطل آمده است:
«وانزع الیك فإننی لا جاهلٌ *** بكُمُ و لا انا إن نطقْتُ فحومُ» (همان،/435)

« من به نقطه ضعف و خالیگاههای شما واقفم، و از پاسخ گویی به شما نیز عاجز نیستم.»
فرزدق نیز جهل را به معنای نشناختن گرفته است:

او در شعری در وصف امّام زین العابدین(ع) خطاب به مرد شامی یا هشام بن عبد الملك می‎گوید:
«هذا ابن فاطمة، إن كنتَ جاهُلُهُ *** بجدِّهِ انبیاءُ اللهِ قد خُتِمُوا» (فرزدق،/455)

این فرزند پسر فاطمه(س) است، اگر نمی‎شناسیش؛ به جد او پیامبران خدا ختم شد.

در شعر دعبل خزاعی، جهل به معنای ضد حلم به كار رفته است:
«لاتحسبنْ جهلی كحلمِ أبی، فما *** حلمُ المشایخ مثلُ جهل الأمردِ» (خزاعی،/88)

«جهل مرا مانند حلم پدرم ندانید، حلم بزرگسالان چونان جهل جوانان نیست.»

در اشعار منسوب به امیر المؤمنین علی(ع) نیز «جهل» در مقابل «حلم» آمده است

«وذی سفه، یواجهنی بجهل *** واكره أن اكون له مجیبا

یزید سفاهة و ازید حلما *** كعود، زاد بالاحراق طیبا» (امام علی(ع)،/13)

«سفیهی با جهالت با من رو برو می‎شود، من دوست ندارم كه پاسخش بدهم،»

او به سفاهتش می‎افزاید و من به حلمم، چونان عود و عنبر كه با سوختن بیشترمعطر می‎كند.»

در این كلام منسوب به امام جهل در همان مفهوم مقابل حلم به كار رفته است. این سخن امام بر اساس این آیه از قرآن كریم است: « وَإِذَا خَاطَبَهُمُ الْجَاهِلُونَ قَالُوا سَلامًا» و یاد آور این ضرب المثل عربی است: «الحلیم مطیة الجهول» (نعمه ،/1594)

معنای ضرب المثل این است كه انسانها حلیم مورد آزار جاهلان قرار می‎گیرند، امّا آنان با بزرگواری، تحمل می‎كنند.

میدان معنایی جاهلیت

حلم، سفه، جهل، حكم، حمیّه، تبرج، وأد، قتل اولاد(سفه) املاق(قتل اولاد، من خشیه املاق) كفرو شرك، آباء، سادات و رؤساء

معنای تبرج در فرهنگ های عربی

خلیل بن احمد فراهیدی (متوفی170هـ ق) می گوید:
«هنگامی كه زن زیبایی گردن و صورت خویش را آشكار سازد گفته می‎شود «تَبَرَّجَتْ»؛ كه همراه آن زیبایی نگاه در چشمان او نیز دیده می‎شود.» (فراهیدی،1/146)

ابن درید می گوید:
«گفته می‎شود «تبرجت المرأة»، زمانی كه زیباییهای خویش را آشكار كند.»(ابن درید، /208)

جوهری آورده است:
«و التبرج: آشكاركردن زن است زیباییهای خود را برای مردان.»(جوهری، 1/299)

ابن فارس می نویسد:
« باء، راء وجیم دو ریشه دارد، كه یكی به معنای آشكار شدن و ظاهر شدن است و دیگری پشتیبانی و پناهگاه. ازریشة اول است البرج: و آن فراخی چشم است كه سیاهی آن شدید باشد، و سفیدی آن نیز در سفیدی خویش بسیار شدید باشد. و تبرج از همین ریشه است كه به آشكار كردن زیبایی‎های زن توسط اوست».(ابن فارس، 1/234)

راغب اصفهانی نیز آورده است:
«گفته‎اند: «تبرجت المرأة»، یعنی در آشكار ساختن زیبایی خود به آن ستارگان شباهت رسانید. و گفته شده: تبرّجت به معنای این است كه زن از برج، یعنی قصر خویش ظاهر شده است. بر همین معنی دلالت می‎كند قوله تعالی: « وَقَرْنَ فِی بُیُوتِكُنَّ وَلا تَبَرَّجْنَ تَبَرُّجَ الْجَاهِلِیَّةِ الأولَى» (احزاب/33) (راغب اصفهانی/ 115)
زمخشری می گوید:
«خرجن متبرجات، ای متفرجات یعنی برای تفرج بیرون آمدند.»(الزمخشری،/18)

شاید نتیجه ای كه از مجموع نظریات اهل لغت می توان گرفت در این سخن آقای مصطفوی آمده است:
«ظاهراً ریشة اصلی این ماده به معنای ظهور و جالب بودن است. پس هر چیزی كه آشكار، جالب و بلند باشد برج است. به این اعتبار به كاخ بلند، ساختمان‎های عالی، دژ و بناهای ساخته شده بالای دژ ، چشم فراخ و بزرگ و جالب كه زیبا و نافذ باشد، و زن آرایش كرده كه زیبا باشد و زیباییها و آرایشهای خود را به بیگانگان نشان بدهد و در آنها تأثیر كند، و برستارة بلند، زمانی كه در آسمان بدرخشد اطلاق می‎شود.» (المصطفوی، 1/227)

معنای تبرج در برخی از تفاسیر

ترجمة تفسر طبری: «و بیارامید در خانه‎های خویش و نه بیرون آئید به آرایش بیرون آمدن زنان كه اندر جاهلیت پیشینه بودند.» (طبری، 5/1427)

فخر رازی: «البروج، در كلام عرب به معنای قصرها و قلعه‎هاست، و اصل آن در لغت از ظهور است. گفته می‎شود: «تبرجت المرأة»، زمانی كه زیباییهای خود را نشان بدهند. »( فخر رازی،10/365)

و نیشابوری نیزعین همین بیان را دارد(نیشابوری،5/86)

مجاهد: «التبرج: با تبختر و تكبر راه رفتن. قتاده نیز عین همین بیان را دارد».(طبرسی،4/356)

قاسمی: «تبرج به تبختر و ناز راه رفتن تفسیر شده است، و به این كه زینت خویش را آشكار سازد و كاری كند كه سبب تحریك شهوانی مردان شود؛ پوشیدن لباس نازكی كه بدن را كاملا نپوشاند، یا نشان دادن زیبایی‎های گردن، گردنبند و گوشواره. نهی قرآن شامل همة این موارد می‎شود، زیرا سبب مفسده و لغزش در ورطة گناه كبیره می‎شود.»(قاسمی،13/4849)

مراغی: «یعنی زینت و زیباییهای خویش را برای مردان آشكار نكنید، چنان‎كه زنان جاهلیت پیش از اسلام این را انجام می‎دادند.» (مراغی،22/6)

نتیجه گیری

با توجه به معنای جاهلیت و تبرج، بخوبی معلوم می‎شود كه منظور از تبرج جاهلی چیست؛ اكنون می‎توانیم با آگاهی و آشنایی دقیق به معنای این تعبیر بگوییم منظور قرآن از جاهلیت، بی توجهی به قانون خدا و كتاب آسمانی اوست، چه كتابی در بین مردم نباشد، مانند عرب جاهلی، یا باشد و به آن عمل نكنند، مانند برخی از مسلمانان كه قرآن آنان را از عمل جاهلی نهی كرده است: معنای سخن قرآن این می‎شود، عمل جاهلی می‎تواند در میان مسلمانان نیز وجود داشته باشد.

یكی از مظاهر جاهلیت بی‎غیرتی مردان، بی حیایی زنان است، كه در جاهلیت برخی از زنان به جز یك شوهر، یك دوست هم داشتند، و برخی از زنان برسر در خانة خویش پرچمی بلند می‎كردند، به معنای آمادگی برای پذیرش مشتری، و طبیعی بود كه در چنین فضایی عفت و حیاء چندان خریدار نداشته باشد، زنان خود را با آرایشهای عصر خویش می‎آراستند و قسمتهای از مو وگردن و سینة خویش را برهنه می‎گذاشتند.

پس زن مسلمانی كه بدون توجه به قانون الهی و رعایت عفاف و حجاب، خود نمایی می‎كند عمل او تبرج جاهلی است، بخصوص اگر این خود نمایی با آرایشهای تند و تحت تأثیر مد و آرایشهای غیر اسلامی و جاهلی جدید یا قدیم باشد، و قسمتهایی از بدن خویش را كه نباید برهنه و آشكار عرضه كند، نشان بدهد.

منابع و مآخذ

1. آلوسی، محمود؛ روح المعانی، الطبعة الرابعة، دار احیاء التراث العربی، بیروت، 1405هـ .
2. ابن درید،محمد؛ الجمهرة، طبع حیدر آباد دكن.
3. ابن عطیة، عبدالحق؛ المحرر الوجیز، دارالكتب العلمیة، بیروت.
4. ابن فارس، احمد، المقاییس، طهران.
5. ابن منظور، محمد بن المكرم؛ لسان العرب، نشر ادب الحوزه، قم، 1405هـ.
6. الاخطل، غیاث بن غوث؛ دیوان الاخطل، تصحیح و شرح راجی الأسمَر، دار الكتاب العربی، بیروت، 1425هـ.
7. امام علی(ع)؛ دیوان، تصحیح حسین اعلمی، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، بیروت.
8. إمرؤ القیس؛ دیوان امرؤ القیس، تحقیق و شرح حنا الفاخوری، دار الجیل، بیروت، 1425هـ.
9. ایزوتسو، توشیهیكو؛ خدا و انسان در قرآن، ترجمه احمد آرام، چاپ اول، شركت سهامی انتشار، تهران، 1361ش.
10. ----------- ؛ مفاهیم اخلاقی در قرآن مجید، ترجمه دكتر فریدون بدره ای، چاپ اول، انتشارات فرزان، تهران،1378ش.
11. البستانی، فؤاد افرام؛ محیط المجانی الحدیثة، الطبعة الرابعة، ذوی القربی، بیروت، 1419 هـ.
12. ---- ، بطرس؛ محیط المحیط، بیروت.
13. بسج، احمد حسن؛ النابغة الجعدی عصره و حیاته، الطبعة الاولی، دار الكتب العلمیة، بیروت، 1414،هـ.
14. جاحظ، الحیوان، حلبی، مصر
15. جریر بن عَطِیَّة الخَطَفی؛ دیوان جریر، تصحیح و شرح غرید الشیخ، الطبعة الاولی، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، بیروت، 1420هـ.
16. الجوهری، اسماعیل؛ صحاح اللغة، دار العلم، بیروت.
17. حسن جعفر نورالدین،طرفة بن عبد؛ سیرته و شعره، الطبعة الاولی، دار الكتب العلمیة، بیروت، 1411هـ.
18. الخزاعی، دعبل؛ دیوان دعبل الخزاعی، تصحیح و شرح ضیاء حسین الأعلمی، الطبعة الاولی، مؤسسة النور للمطبوعات، بیروت، 1417هـ.
19. رازی، ابوالفتوح؛ روض الجِنان و روح الجَنان فی تفسیر القرآن، تصحیح جعفر یاحقی و مهدی ناصح، بنیاد پژوهشهای آستان قدس رضوی، مشهد، 1369ش.
20. راغب اصفهانی؛ مفردات فی غریب القرآن، تحقیق صفوان عدنان داوودی، الطبعة الاولی، دار القلم و الدار الشامیة، دمشق و بیروت، 1412هـ.
21. زبیدی، مرتضی؛ تاج العروس، قاهرة
22. زمخشری، جارالله؛ اساس البلاغة، دارصادر، بیروت.
23. سید قطب؛ فی ظلال القرآن، الطبعة العاشرة، دار الشروق، قاهرة، هـ.
24. سیوطی، جلال الدین؛ الدرالمنثور، دار احیاء التراث العربی، بیروت، 1421هـ.
25. شرقاوی، عفت؛ دروس و نصوص من القضایا الادب الجاهلی، دارالنهضة العربیة، بیروت.
26. شوقی، ضیف؛ عصرجاهلی، ترجمه علیرضا ذكاوتی قراگوزلو، چاپ اول، امیر كبیر، تهران، 1364ش.
27. صبحی صالح؛ نهج البلاغه، الطبعة الثالثة، دار الكتاب، بیروت و قاهره، 1411هـ.
28. طباطبایی، سید محمد حسین؛ المیزان فی تفسیر القرآن، الطبعة الثانیة، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، بیروت، 1422هـ.
29. طبرسی، فضل بن الحسن؛ مجمع البیان، الاسلامیة، طهران.
30. طبری، محمد بن جریر؛ ترجمة تفسیر طبری، تصحیح حبیب یغمایی، چاپ دوم، انتشارات توس، تهران، 1356ش.
31. طبری، محمد بن جریر؛ جامع البیان، طبع مصطفی البابی الحلبی، مصر.
32. فخررازی، محمد؛ التفسیر الكبیر، طبع عبدالرحمن، القاهرة.
33. فراهیدی، خلیل بن احمد؛ ترتیب كتاب العین، تحقیق دكترمهدی المخزومی، چاپ اول، اسوه، تهران، 1414هـ.
34. فرزدق، ابوفراس؛ دیوان فرزدق، استاد علی خریس، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، بیروت.
35. فلیب(فلیپ)، حتّی؛ تاریخ العرب(مطوّل)، الطبعة الثالثة، دار الكشّاف، بیروت، 1961م.
36. القاسمی، جمال الدین؛ محاسن التأویل، دار احیاء الكتب، القاهرة.
37. كاشانی، ملا فتح الله؛ تفسیر كبیر(منهج الصادقین فی الزام الخالفین) چاپ دوم، كتابفروشی اسلامیة، تهران، 1344ش.
38. محمد الازهری؛ تهذیب اللغة، طبع دارالمصر.
39. مراغی، احمد مصطفی؛ تفسیر المراغی، دار احیاء التراث العربی، بیروت.
40. مروزقی؛ دیوان الحماسة، قاهره،1951م.
41. مكارم شیرازی، ناصر؛ تفسیر نمونه، دار الكتب الاسلامیة، قم، 1386ش.
42. نعمه، انطوان و دیگران؛ فرائد الادب، ضمیمه المنجد فی اللغة العربیة المعاصرة، دارالمشرق، بیروت.
43. نیشابوری، حسن؛ غرائب القرآن، طبع مصطبی البابی الحلبی، مصر.

 سید حیدر علوی نژاد

فصلنامه پژوهش های قرآنی

 شماره 51 - 52 ویژه قرآن و حجاب پاییز و زمستان 1386

منبع:معارف قرآن

تمدنهاى بسیارى تاكنون پدید آمده و سپس ازمیان رفته اند, كه هریك نقش خاص خود را در جهت پیشبرد فرهنگ بشرى یا نابودى وعقب ماندگى آن ایفاكرده است و سپس جامعه دیگرى پس از خود برجاى نهاده كه مدتى در سرزمینى حاكم بوده است.

 در عصر كنونى جز پنج نوع جامعه از آن همه باقى نمانده است 1 كه عبارتند از:

 الف. جامعه مسیحیت غربى.

 ب. جامعه مسیحیت ارتدكس.

ج.جامعه اسلامى.

 د. جامعه هندو.

 هـ. جامعه خاور دور.

 داورى درباره یك فرد ـ وابسته به هر تمدن و فرهنگ یا هرزمان و مكان كه باشد ـ كه آیا انسانى متمدن یا وحشى است, برپایه ابزار و وسایلى كه در خدمت گرفته نیست, بلكه به لحاظ نوع رفتارى است كه با تمدن و فرهنگ عام انسانى یا فرهنگ خاص خود دارد.2

 بنابر این انسان متمدن 3 كسى است كه میراث فرهنگى خود را پاس مى دارد و تحول در آن پدید مى آورد و از فرهنگ دیگران درست ترین را برمى گزیند و نسل نو را براساس آن تربیت كرده, فرهنگ را یكسره بدو مى سپارد.

 اما انسان غیرمتمدن 4 كسى است كه میراث فرهنگى را تباه مى كند یا ازفرهنگ دیگران بدون گزینش و ارزیابى برمى گیرد, در پیروى از فرهنگى كه به آن وابسته است با زمان همزیستى ندارد; یا تمدن خود را در پاى نوگرایى قربانى مى كند, یا نسل نو را از فرهنگ و میراث گذشته محروم مى سازد.

 حجاب جزئى ازتمدن, فرهنگ, آداب و رسوم اسلامى و شریعت الهى است.

 به فرض آن كه از حجاب به عنوان دستورى الهى كه مخالفت با آن حرام و موجب عذاب اخروى است چشم پوشى كنیم و آثار بى حجابى را نادیده بگیریم, بازهم به عنوان كسانى كه به تمدن اسلامى نسبت داریم باید از حجاب پاسدارى و نگهبانى كنیم. _

 از دیر باز تاكنون كه غرب برسرزمینهاى اسلامى چیره بوده تاكنون, ما از غرب در اندیشه ها, دیدگاه ها, باورها, رفتارها و مكتبهاى هنرى,سیاسى واقتصادى تقلید مى كنیم; حتى اگر از اسلام سخن بگوید.

 امروز كه غرب در جست وجوى ریشه هایش و در پى بازگشت به آنهاست, در نتیجه راستگرایان جدید, نونازى ها و فاشیست ها در فرانسه و آلمان و ایتالیا ظهور كرده و خواهند كرد.

 چرا ما ازغرب در این رویكرد تازه اش تقلید نكنیم و ""اسلام گرایان نو"" نشویم.

 این كار هرگز ما را وانمى دارد كه به دوگانه پرستى ها یا آداب و رسوم و جشنها و پایكوبى ها و نغمه هاى نغمه گران دفن شده در اعماق تاریخ باز گردیم.

 چنان كه ما را ناگزیر از بنیان نهادن گروه ها, سازمانها, كنگره ها, سمینارها و جست وجوى رهبران نمى سازد, زیرا جایگاه رهبرى و مرجعیت شناخته شده است.

 در حوزه هاى علمى ده ها محقق و استاد در آستانه مرجعیت به سر مى برند, شخصیتهایى مؤثر كه فرهنگهاى جهانى را بررسى كرده نتایج آن را بر آیین اسلام عرضه مى دارند, هر آنچه شرع مى پسندد برگزیده و هرچه را نمى پسندد دور مى ریزند.

 همه این تلاشها بر پایه دلیلهاى شرعى برگرفته از قرآن و سنت ناب و پشتوانه چهارده قرن تجربه پژوهش و كنكاش صورت مى گیرد و میلیونها تن از فرزندان امت اسلامى را پشت سر خود دارد.

 بلكه بازگشت به اسلام, در واقع بازگشت به بلنداى یكتا پرستى در عقیده, اخلاق و رفتار است; بازگشت به ریشه هاى اصیل خودمان; به قرآن, سنت, جامعه, اقتصاد, فلسفه, فرهنگ, تمدن, هنرها و پوششهاى خودمان, و در این میان, بازگشت زن به حجاب خویش است.

 و سرانجام اینكه گزینش عنوان (حجاب نو) به منظور تناسب با عنوان بازگشت به میراث كهن یا راستگرایى جدید یا نونازیسم یا نو فاشیسم در اروپا بوده است, اما حجاب نو همانند تمسك به قرآن كریم با (بازگشت به اسلام ناب محمدى ) تناسب دارد, به همین دلیل عنوانى را كه در آغاز آمد برگزیدیم.

 ماهیت و حقیقت حجاب

 حجاب چیست؟

 پیش از پرداختن به خوبیها و بدیها و آثار و پیامدها و نقش و سود و زیان حجاب, باید نخست معناى آن را مشخص كنیم.

 آیا حجاب, تكه پارچه اى است كه به شكلى خاص دوخته شده تا بدن زن را بپوشاند, حال هرجا, هرگاه و با هر شكل و رنگ ؟ یا حجاب نوعى رفتار است, یا حجاب آمیخته اى از پوشش و رفتار است ؟

 یا حجاب, حقیقتى است كه به صورت رفتارو پوشش خاص نمودار مى شود و تجلى مى یابد.

 نگارنده دیدگاه اخیر را برمى گزیند ; حجاب چیزى است كه زن را وامى دارد تا قسمتهایى را كه تحریك كننده غرایز مرد است, خواه در جسم یا رفتار یا صدا و گفتار بپوشاند.

 حجاب همان زیورى است كه زن به خود مى گیرد, تا مانع از تحریك غرایز مردان شود.

 به عبارت دیگر حجاب خواسته اى فطرى در درون زن براى پوشاندن مظاهر زنانگى وى است.

 زن و مرد هردودر انسانیت مشترك اند.5

 هر دو موجودى زنده, آگاه به خود وپیرامون خود, و هردو داراى كالبد مادى اند.

 اختلاف زن با مرد در چیزى است كه انوثت (زنانگى ) خوانده مى شود و اختلاف مرد با زن نیز در چیزى است كه مردانگى نام دارد كه هر یك از انوثت و ذكورت, ویژگیهاى برونى و درونى را افزون بر طبیعت انسان به وجود مى آورد.

 یعنى:

 مرد = انسان « ذكورت, و زن = انسان « انوثت.

 هریك از زن و مرد درصورتى كه خود و جایگاهش را بشناسد, نقشى بسزا در چرخه پیشرفت و آسایش بشریت دارد, چنان كه بدون شناخت خود و جایگاه خود, نقش زیادى در ویران سازى زمین و نابود كردن تمدن و وخامت حال و روز بشریت خواهند داشت.

 خداوند متعال مى فرماید:

 (هو أنشأكم من الأرض و استعمركم فیها)هود / 61

 او شمارا از زمین پدید آورد و به آبادگرى آن واداشت.

 ویا مى فرماید: (ظهر الفساد فى البر و البحر بما كسبت أیدى الناس )روم / 41

 به خاطر رفتار و كردار مردم, تباهى خشكى و دریا را فراگرفت.

 وقتى خداوند در عرصه زندگى مشترك زن ومرد مى فرماید:

(الرجال قوامون على النساء) (نساء / 34);

مردان بایستى بر زنان در زندگى زناشویى قوامیت داشته باشند,6

همان گونه مى فرماید: بهشت و نعمتهایش همانند تكالیف, هم براى زن وهم براى مرد است.

بلى در تكلیفهاى شرعى مرد مورد خطاب مستقیم خداوند است و بر زن ـ جز در موارد خاص خود - از رهگذر خطاب به مرد تكلیف مى شود. خداوند مى فرماید:

 (یا آدم اسكن أنت و زوجك و كلامنها رغداً حیث شئتما و لاتقربا هذه الشجرة فتكونا من الظالمین)بقره/ 35

 اى آدم ! تو و همسرت در بهشت بیارامید و از نعمتهاى آن, از هرچه كه خود خواسته اید به خوشى و فراوانى بهره برید, و به این درخت نزدیك نشوید كه از ستمكاران خواهید شد.

 به هرحال ما حقیقت حجاب را چنین مى یابیم كه حجاب, شرم و حیایى است كه زن بدان آراسته است, زیرا هیچ زنى را نمى توان یافت كه هیچ حیا نداشته باشد.

بلى همه ما نیازمندیم كه كسى ما را برانگیزاند و به مرحله ظهور برساند, زیرا حیا بذرى است كه در وجود هر زنى كاشته شده است.

 خداوند متعال مى فرماید:

 (إلاّ على أزواجهم… فإنّهم غیر ملومین ) مؤمنون / 6

 مگر در مورد زنانشان… كه در این صورت نكوهیده نخواهند بود.

 این بذر حیا اگر زمینه مناسب همراه با تربیت و مراقبت برایش مهیا شود به زودى رشد مى كند و میوه رفتارش به بار مى نشیند.

 چنان كه ممكن است همچون دانه اى به حال خود باقى بماند و یا رشدى ناقص و بى ثمر داشته باشد.

 این دانه اگر در زمینى مناسب و با دستان تربیت پرورش یابد, میوه حجاب را به بار خواهد نشاند, چنان كه عكس این حالت نیز امكان دارد.

 حجابى كه به معناى حیا و پنهان داشتن جلوه هاى زنانه است, فراگیرتر از حجاب شرعى اسلامى است كه شامل هر وسیله پوششى است كه زن به كار مى گیرد, گرچه با شكل غیر شرعى باشد.

 نمونه هایى از حجاب غیر شرعى

 الف. شلوار(مردانه): شلوار نوعى پوشش مردانه است كه گاه زنان در خیابان, محل كار و دانشگاه و مدرسه مى پوشند.این پوشش جز نوعى از نمادحیاى زن نیست, ولى با همانند مرد شدن, زنانگى زن را دگرگون كرده است.

 ب. لباسهاى گشادى كه زنان به تن مى كنند, كه نوعى از حجاب ناقص است.

 ج. جمع كردن و بالا زدن موها كه نوعى آرایش معمولى در میان زنان است, به جاى آن كه موها را رها بگذارند كه كاملاً آشكار باشد. این شیوه نوعى حجاب است كه اسلام آن را نمى پذیرد (و كافى نمى داند).

زنان رنگ سیاه را ازمیان رنگها بهتر مى پسندند, زیرا این رنگ در هر قسمت از پوشش زن به كار رود بدن را بیشتر و بهتر مى پوشاند.

حجاب اسلامى

اگر بخواهیم از مظاهر حیاى زن مسلمان سخن بگوییم, بى تردید از حجاب كامل سخن خواهیم گفت; حجابى كه نمونه سخن خداوند متعال در آیات چندى است:

1. (یدنین علیهنّ من جلابیبهنّ ) احزاب / 59

زنان پوششهاى خود را فروتر گیرند.

2. (ولیضربن بخمرهنّ على جیوبهنّ و لا یبدین زینتهنّ) نور / 31

و زنان بایستى روسرى هاشان را بر گریبان بیندازند و زینت خویش را آشكار نسازند.

3. (و لا تبرّجن تبرّج الجاهلیة الأولى ) احزاب / 33

و همانند زینت نمایى روزگار جاهلیت پیشین زینت نمایى نكنید.

4. (و لایضربن بأرجلهنّ)

چنان پاى نكوبند كه زینتهاى پنهانشان آشكار شود.

5. (فلاتخضعن بالقول…)احزاب / 32

پس در سخن نرمى نكنید.

6. (یغضضن من أبصارهنّ) نور / 31

دیدگان شان را فروگذارند, تا دستاوردهاى مهمى در جامعه تحقق یابد, ازجمله (والحافظین فروجهم و الحافظات); مردان نگاهبان عورت خویش و نیززنان نگهبان.

پس حجاب طبیعى و كامل همان است كه قرآن كریم ذكر كرده است; همان چیزى كه زن مسلمان را از غیرمسلمان جدا مى كند.

و در این میان مرد نیز نقش ویژه خود را دارد. پس حیایى كه در هر زنى وجود دارد, در زن مسلمان زمینه هاى رشد و پرورش آن بیشتر فراهم است كه از جمله آن زمینه ها مى توان از امور زیر نام برد:

الف. پوشاندن بدن, به جز جاهایى كه شریعت مقدس اجازه داده است.

ب. پنهان داشتن زینتها; پس زن نبایستى لباسهاى رنگارنگ, بدن نما, لباسهاى نازك و جلب توجه كننده یا جواهرات و زیور آلاتى كه آشكار است و چیزهایى كه هنگام راه رفتن صدا ایجاد مى كند بپوشد.

ج. سخن گفتن با جدیت و بدون نرمى و شوخى در گفتار, جز با همسر یا یكى از محارم.

اسلام درپى كاشتن بذر حیا در وجود زن است و مى كوشد آن را بپروراند, حال آن كه زن غربى حال و روزى عكس این دارد.

به طور معمول بذر حیا در زن غربى ازبین مى رود و یا رشدى ناسالم مى یابد و یا پرورشى بى نتیجه دارد كه به صورت پوشیدن شلوار مردانه یا پوششهاى تیره نمایان مى شود و سرانجام بذر حیا به تدریج در طول زمانهاى دراز در رهگذر دیگر نسلها نابود مى شود و درنتیجه زن بخشى از ویژگیهاى زنانه خود را از دست داده به بى بند و بارى مى رسد, چنان كه در غرب رسیده ودچار پیامدهایى چون نابودى نسل و بیماریها و تجاوزها و… مى شود و تا آنجا پیش مى رود كه تجاوز به حقوق زنان از بارزترین مشخصه هاى زندگى این عصر مى شود.

اما زن مسلمان, از آن رو كه پایبند پوشش اسلامى خود است, بذر حیا در وى پرورش مى یابد و این تجربه در طول نسلهاى آینده هر روز بارورتر مى شود, تا آنجاكه زن مسلمان بیشترین تلاش را در نگاهبانى از خویشتن مى كند و در مسیر عصمت قرارمى گیرد.

گرچه رسیدن به مقام حضرت زهرا(ع) و حضرت خدیجه و زینب -درود خدا بر ایشان - بس دشوار است, ولى حركت در این مسیر جز با پیروى از ایشان در عرصه نگهبانى از مظاهر زنانه كه بیشترین نمود آن در حجاب اسلامى است امكان پذیر نیست.

حجاب, انگیزه ها و دغدغه ها

در این روزگار دشوار كه امت اسلامى راهى دراز در پیروى و تقلید از غرب پیموده و جز جایگاه مرجعیت و حوزه ها و نهادهایى كه از طریق عالمان و رهبران دینى به دفاع از اسلام ناب محمدى (ص) و ترویج آن مى پردازند و گاه به صورت بنیادها یا مقاومت ها و خیزشهایى در این جهت یا به صورت رعایت حجاب اسلامى نمود دارند, همه و همه در مسیر تقلید از غرب ره مى پویند.

زن براى پایبندى به حجاب جز رضاى خدا و حفظ ارزشهاى اسلامى انگیزه اى ندارد و این انگیزه را با رفتار و پوشش خود نشان مى دهد.

زن مسلمان پایبند به حجاب, یك نگرانى بیشتر ندارد ; محرومیت از آزادى, مانند هر انسان محروم از آزادى.

اكنون اگر این محرومیت براساس باورها و اصول ارزشى باشد چه باید كرد.

بسیارى با ابزارهاى گوناگون در پى نابودى آزادى زن مسلمان اند, این تلاشها با همه گوناگونى شكلها و نمودها یك تفسیر بیشتر ندارد, نابود كردن حجاب; چنان كه خداوند مى فرماید:

(كزرع أخرج شطأه فآزره فاستغلظ فاستوى على سوقه یعجب الزرّاع لیغیظ بهم الكفار) فتح / 29

به سان نهالى كه جوانه برآورد و آن را نیرومند سازد و ستبرگردد و بر ساقه هایش بایستد و كشاورزان را شاد و شگفت زده سازد تا كافران را به خشم آورد.

تمام قصه همین است; دشمنى با حجاب, جدا از برنامه ریزى هاى استكبار, تا آنجا كه به صحنه زندگى و عملكرد مردم مربوط است, یك تفسیر بیشتر ندارد كه همان احساس نفرت و خشم است, زیرا انسان هرقدر كه تكبر ورزد باز هم خود را مى شناسد.

(بل الانسان على نفسه بصیرة) قیامت / 14

بلكه انسان به نفس خود آگاه است.

معارضان با حجاب مى دانند كه افرادى بزدل و ترسو هستند و هیچ گاه استقلالى ندارند و پیرو و طفیلى دیگرانند.

(ودّ كثیر من أهل الكتاب لو یردّونكم من بعد ایمانكم كفّاراً حسداً من عند أنفسهم من بعد ما تبیّن لهم الحقّ) بقره/109

بسیارى از اهل كتاب با آن كه حق بر ایشان آشكار شده است, از سر رشكى كه در دل دارند, خوش دارند كه شما را پس از ایمانتان كافر گردانند.

(ربّما یوّد الذین كفروا لوكانوا مسلمین)حجر/2

چه بسا كافران آرزو كنند كه كاش مسلمان بودند.

پایبندى زن مسلمان به حجاب دراین زمان كه كنار نهادن حجاب و تقلید از زن غربى, فوایدى را همچون منافع اقتصادى از طریق ایجاد فرصتهاى كارى در عرصه هاى فراوان و یا فواید سیاسى و اجتماعى دارد; هیچ دلیلى جز كسب رضاى الهى ندارد.

در زمانى كه رئیس جمهور در حكومتى كه در دامان غرب قراردارد نمى تواند زنى با حجاب باشد.

حتى نمایندگى پارلمان دموكراتیك ـ اگر چه به شیوه الجزایرى ـ یا رئیس جمعیت زنان یا خیریه ها نیز نمى تواند زنى با حجاب باشد.

زن مسلمانى كه با حفظ حجاب خواهان رضاى خداوند است, و این امر به او شخصیتى اصیل و مستقل مى دهد, اما در عرصه هاى سیاسى و اجتماعى كشورهاى پیرو غرب بهاى سنگینى باید بپردازد. ولى ایستادگى زن در برخورد با این محدودیتها از چند جهت در زندگى دنیوى او مفید است:

الف. با حفظ حجاب, معناى این آیه شریفه شامل حال زن نمى شود:

(و من أعرض عن ذكرى فإنّ له معیشة ضنكاً)طه/124

هركس كه از یاد من روى برتابد, به تنگناى زندگى دچار آید.

ب. در برابر, مصداق این آیه شریفه مى شود:

(من عمل صالحاً من ذكر أو أنثى و هو مؤمن فلنحیینّه حیاة طیبة)نحل/97

هر مؤمن مرد یا زنى كه كار شایسته انجام دهد او را به حیات طیبه زنده مى داریم.

ج. زنى كه حجاب اسلامى را به طور كامل رعایت مى كند, جایگاهى همچون مرجعیت حوزه هاى علمیه, یا گروه هاى (مقاومت) و (انتفاضه) مى یابد:

(و من یعمل مثقال ذرّة خیراً یره)زلزال/7

هر آن كس كه ذره اى كار نیك انجام دهد, آن را ببیند.

انگیزه دیگر زن مسلمانى كه حجاب را به خاطر رضاى خداوند حفظ مى كند این است كه زن, انسان است, و انسان به طور طبیعى میل و تلاش به سوى كمال دارد. و زن مى داند كه حجاب كمال اوست و بى حجابى مایه نقصانش كه این مسأله به داشتن یا نداشتن حیا یا باور و یقینى كه زن را وادار به حفظ حجاب مى كند, مى انجامد.

رضاى خداوند متعال و جایگاه شناسى كمال زن, همان چیزى است كه او را وادار به رعایت حجاب اسلامى مى كند. اگر چه این تحفظ براى او مشكلات و سختى هایى به بار مى آورد.

حجاب و چالشهاى امروز

از جمله چیزهایى كه انسان را جذب خود مى كند, آخرین اختراعات و دستاوردهاى ابزارى بشرى است كه همواره زندگى را آسان تر و آسوده تر مى سازد.

آگاهى یافتن از مشخصات دستاوردهاى تازه, همان چیزى است كه شركتها و كارخانجات به شدت بر سر آن به رقابت مى پردازند تا بازارهاى سرمایه گذارى خود را تضمین كنند.

اما در رابطه با باورها و مذاهب, مطلب بر عكس است. دراین زمینه بیشتر, اهداف حقیقى پنهان مى ماند و مكاتب و مذاهب با عناوینى همچون روزآمد, امروزین, پیشرفته, استقلال, آزادى و… ارائه مى شوند.

ابزارهاى روشنایى از وسایل ابتدایى گرفته تا دستگاه هاى الكتریكى كه در نیروگاه هاى هسته اى تولید مى شود, بسیار تفاوت كرده است.

این بسیار مهم است كه انسان كه از هزاران سال پیش حیوانات را براى سوارى اهلى مى كرد, اكنون با یك وسیله بارها به فضا صعود مى كند.

در آن روزگار نامه رسانى كارى بس مشكل بود كه با وجود خطرات بسیار براى نامه رسان نیاز به هفته ها زمان داشت. اما اكنون وسائل ارتباطى بیشتر به دنیاى خیال و افسانه و شگفتى ها مى ماند.

روزگار این است, همه چیز آن در حال دگرگونى و تغییر است, ولى انسان همان انسان است و هیچ تغییرى نكرده است.

ما نمى توانیم انسانى را كه هزار سال پیش مى زیسته بدوى و بى فرهنگ بنامیم و انسان كنونى را متمدن و فرهنگ دوست بخوانیم; تنها به خاطر بود و نبود ابزارهاى الكتریكى و حمل و نقل و ارتباطات.

و اگر این ملاك تمدن و پیشرفت باشد, پس از هزار سال ما نیز افرادى غیرمتمدن و بى فرهنگ نامیده مى شویم.

پس اختراعات به انسان جایگاه و صفت انسانیت نمى دهد7; انسان همان انسان است, با همان نیازها, خواسته ها, دردها و آرزوها. آنچه امروزه تفاوت كرده ابزار و راه هاى پاسخگویى به نیازها و خواسته ها است.

اما در طول تاریخ انسان در زمینه اصول و ارزشها چالشهاى فراوانى داشته است و در طول تاریخ فرهنگها, تمدنها به گونه اى با یكدیگر تفاوت داشته اند.

حكومت اسلامى كه رسول مكرم اسلام(ص) آن را بنا نهاد با سه امپراطورى بزرگ معاصر خود رودررو بود كه یا باید فرهنگ اسلامى پایدار و پابرجا مى ماند و بر اساس آن تمدنى به وجود مى آمد و یا در برابر سه تمدن دیگر به ویژه تمدن ایران و روم كه در نزدیكى مرزهاى اسلامى قرار داشت نابود مى شد و از بین مى رفت.

اما با عنایت خداوند و سخت كوشى و مجاهدت پیامبران و یاوران ایشان در طول تاریخ و به خاطر خون شهیدان و ایستادگى پیامبر و خاندان و یاران بزرگوارش, نتیجه به گونه اى دیگر رقم خورد; تمدن اسلامى پدید آمد و دو امپراطورى رقیب خرد شده و از بین رفتند و تمدن اسلامى باگذر از تمدن هندى به دروازه هاى تمدن چینى رسید.

اینك حجاب جزئى از فرهنگ الهى و تمدن اسلامى است.

وجود حجاب به صورت پدیده اى فراگیر بین مسلمانان, نشانگر این است كه فرهنگ اسلامى در عرصه تمدنهاى جهانى از موقعیت و جایگاهى نیرومندى برخوردار است.

از طرفى كاهش جلوه حجاب نمایانگر این است كه فرهنگ اسلامى در رقابت و مبارزه طلبى با دیگر فرهنگها ناتوان شده است و رواج بى حجابى دلیل بر پیروزى دیگر فرهنگها و تمدنهاى غیراسلامى است.

تمام قصه این است كه امروزه تمدن اسلامى رودرروى دیگر تمدنها مى ایستد و نشانه هاى اسلام و دین كه حجاب نیز یكى از آنهاست, همه پایدار و پا برجا مى ماند و یا چیزى از فرهنگ و تمدن اسلامى باقى نخواهد ماند.

بى حجابى پدیده خطرناكى است كه به ما اعلام خطر مى كند; خطر از بین رفتن موقعیتهاى تازه اى از فرهنگ اسلامى به نفع تمدنهاى دیگر را.

این زمانه نیست كه دعوت به رقابت مى كند, بلكه تمدنهاى عصر یكدیگر را به مبارزه مى طلبند, حجاب با دستاوردهاى زمانه, اختراعات, سیطره بر علوم و فنون و صنایع ناسازگار نیست.

مبارزه طلبى تمدنهاى دنیا به این معنى است كه آیا دستى كه ابزار روز را به خدمت مى گیرد به اسلام ناب محمدى(ص) پایبند است یا خیر؟

و اگر این امكانات دست یك زن است, آیا با حجاب است یا بى حجاب؟ غرب با این مسأله مخالف است.8

اما در جهان اسلام مهم ترین چالش كه حجاب با آن روبروست این است كه گفته مى شود در گذشته زن از وابستگى اقتصادى و اجتماعى به مرد رنج مى برد, ولى زندگى خانوادگى پابرجا بود و چند همسرى رواج داشت.

جامعه اسلامى از سنگینى مهریه ها دچار مشكل شد, اما باز هم بنیاد خانواده پربرجا بود, ولى امروزه دنیاى اسلام به آداب و رسوم غربى گرفتار شده, از جمله آزادى, با معنى هایى كه از نظر غرب دارد; آزادى در پوشش و خوراك و آشامیدن و مصرف.

بى اعتنایى به حجاب پیدا شد وهمزمان با رواج غرب گرایى به شكلى وحشتناك عزوبت ها و بى همسرى هاى طولانى یا همیشگى را در پى داشت.

در این شرایط ازدواج دیرهنگام, جزئى از زندگى مرد و زن جامعه اسلامى شده, چیزى كه در كشورهاى اسلامى سابقه نداشته است.

در چنین شرایطى برگ برنده حجاب آن است كه همچون راهكارى براى ازدواج به هنگام مطرح شود.

به زعم نگارنده بى حجابى علت اصلى و قطعى تجردهاى طولانى یا همیشگى و ازدواج هاى دیرهنگام در كشورهاى اسلامى است.

بى حجابى باعث بى توجهى مرد به زن به عنوان یك همسر شده و دیگر زن نه به عنوان همسر بلكه به عنوان یك دوست براى او مطرح است.

زن براى مرد رؤیایى بود كه جز با ازدواج شرعى تحقق نمى یافت, اما امروز به دلیل پدیده بى حجابى و برهنگى قسمتهاى بسیارى از بدن و آرایشهایى كه جز براى شوهر انجام نمى شد و زیبایى زنانه در دسترس همگان و همه جا هست.

و مصیبتى كه از این رهگذر پدید آمده گریبان زن و مرد را به یك اندازه گرفته است. و اگر وضع به همین روال پیش رود نتیجه درست همان خواهد بود كه اكنون در غرب است.

آیا حجاب مى تواند آثار این مصیبت بزرگ را بزداید.

بدین گونه, چالشهاى زمان در برابر حجاب را مى فهمیم و مشكلاتى را كه یا باید حجاب آن را حل كند یا در برابر آن به زانو درآید.

حجاب اصالتگرایى است, و بى حجابى تقلید

هیچ كس منكر آن نیست كه وضع حجاب در جهان اسلام به جایى رسیده كه اگر یك زن مسلمان با حجاب كامل اسلامى ظاهر شود انگشت نما خواهد بود, چنان كه درگذشته نه چندان دور, بى حجابى این گونه بود.

چرا چنین وضعى پیش آمده است:

پاسخهاى گوناگونى مطرح است كه هریك از نقطه نظر خود درست است, اما این گونه مى توان پاسخ داد این همه یك علت دارد با نمودهاى گوناگون; پیروى از غرب كه به صورت فشارهاى روانى و اجتماعى بر زن مسلمان نمودار مى شود.

آنچه گفته شد در همه زمینه هاى فرهنگى, اقتصادى و سیاسى دیده مى شود.

بنابراین جامعه اسلامى به جامعه اى دنباله رو, مقلد و خوار و ذلیل تبدیل شده, مگر آن كه خداوند رحمى كند.

پس از بررسى نظرى مشكل, از عوامل فشارهاى روانى و اجتماعى كه سبب پس رفت حجاب در جهان اسلام شده سخن مى گوییم.

یك. ابزارهاى تبلیغى9

الف. رسانه هاى تبلیغى مانند روزنامه ها, نشریات, رادیو و تلویزیون تلاش گسترده اى در جهت نشر خبرهاى مربوط به فروشندگان لوازم آرایشى, تبلیغ كالا, ملكه هاى زیبایى, بازیگران, خوانندگان, رقاصه ها و … و دارایى ها و درآمدهاى افسانه اى آنها دارند.

نیاز به شاهد آوردن نیست, یك بار مراجعه به هر نشریه هر چند بسیار وزین در سطح كشور (لبنان یا دیگر كشورهاى عربى) یا شنیدن یك برنامه, درستى یا نادرستى این ادعا را اثبات مى كند.

واین چنین است كه ثروت را در گرو برهنگى معرفى كرده اند.

ب. با وجود رسانه تلویزیون, براى رسیدن به این هدف كه فرهنگ برهنگى جزئى از زندگى روزمره شود, دیگر نیازى به برنامه هاى خاص و فیلمها و تبلیغات و ترانه هاو… نیست.

البته نقش ویدئو و آنتن هاى ماهواره را در راستاى این فرهنگ نباید از یاد برد.

طبیعى است كه هر وسیله تبلیغاتى بر كسانى كه آن را مى بینند و از آن پیروى مى كنند, به طور مستقیم و غیرمستقیم اثراتى مى گذارد كه در خیابان, دانشگاه و كارگاه ها دیده مى شود, جایى كه فرهنگ برهنگى به عرفى رایج تبدیل شده است.

ج. فیلمها و برنامه هاى تلویزیونى دركشورهاى اسلامى, معمولاً حجاب را همراه با بیچارگى و فقر نمایش مى دهند; زنان پست و ناتوان, خدمتكار, زندانى و بدكاره هاى شكست خورده را به صورت زنان با حجاب نشان مى دهند و زنان سرشناس و ممتاز را با لباس شنا… و در هیأت بانوى خانه و مسؤول مراكز و خوشبخت و سرشناس و موفق و تحصیل كرده و مدیر نشان مى دهند.

بدین ترتیب توانایى, موفقیت, علم و دانش با برهنگى توأمان مى شود كه نتایج این گونه تبلیغات نیز روشن و واضح است.

د. چه بسا در پخش اخبار ملاحظه مى كنیم كه بى حجابى با جاه و مقام نیز ربط دارد! بدین گونه كه رؤساى جمهور, وزیران, نمایندگان, كارفرمایان و زنان با شخصیت و مؤثر در تشكلها و افراد فعال در عرصه هاى اجتماعى و امور خیریه, همسران سیاستمداران, كارمندان, دانشمندان, ادیبان, همه و همه زنانى بى حجاب اند كه با كمترین پوشش و با جواهر آلات زینتى زنانه به نمایش در مى آیند.

هـ. گاه بى حجابى با شعف و شادى و خوشبختى نیز همراه مى شود, بدین گونه كه در مجلات هنرى, زندگى هنرپیشه ها, ستاره هاى تئاتر و رادیو و تلویزیون و سینما و ورزش پر از سرمستى, سفرهاى هوایى و گردشها و خوشگذرانى ها همراه با برهنگى و بى بندوبارى عرضه مى شود.

و. شبكه هاى تلویزیونى در بین روز و در ساعات كار مردان, برنامه هاى شگفت و هیجان آورى ویژه زنان پخش مى كنند كه یكسره به دست غربزدگان ساخته شده اند; راه حل مشكلات زنان را با عناوینى مانند امور مربوط به زن, مشكلات زنان, زن و قانون و… مطرح مى كنند كه به طور غیرمستقیم زن را جذب غرب مى كند.

ز. از سویى, بى حجابى با توانمندى وجوانى ارتباط داده مى شود; در مجلات ورزشى فراوانى قهرمانان ورزشى زن را همانند شخصیت هاى افسانه اى به تصویر مى كشند.

بدون توجه به پیامدها و آثار منفى آن بر جسم زن و اینكه چگونه با قدرت و خشونت دست و پنجه نرم مى كنند.

و دراین بین توجه او را به لباسهایى جلب مى كنند كه از بین برنده حیا است, بدون اینكه در این رهگذر اشاره اى به بیماریها و آسیبهاى موجود در میان این گونه ورزشكاران شود.

دو. سستى در پایبندى به حجاب و تشویق آیندگان به بى حجابى.

سه. توسعه و ترویج مراكز خوشگذرانى; مانند سالنهاى ورزش, رقص, شناى مختلط, كافه ها و هتلها و…
چهار. پیوند دادن آزادى به بى حجابى, تحصیل و كار (استقلال اقتصادى زن) از سالهاى متمادى و با ابزارهاى گوناگون.

پنج. ناآشنایى بسیارى از زنان با حجاب كامل اسلامى. بسیارى با حجابى ناقص و اندك دیده مى شوند و تصور مى كنند حجاب كامل اسلامى همین است.

شش. اهمیت ندادن مرد به حجاب زن كه بر اثر آن زن نیز به حجاب بى اعتنا مى شود. اگر حجاب نزد مرد مطلوب باشد, نزد زن نیز مطلوب خواهد بود. مردان با غیرت, زنان با حجاب دارند.

هفت. مبارزات بسیارى از سازمانها و ارگانهاى به ظاهر اسلامى با حجاب به ویژه و با دین و ا یمان به طور عام, از راه تلاش در اشاعه بى بند وبارى, بدون اینكه ذره اى مورد تعرض و بازخواست قرار گیرند.

خلاصه اینكه فرهنگ برهنگى, با شهرت, ثروت, اقتدار, توانمندى, دانش, شگفتى آفرینى, قهرمانى و حمایت هاى حكومتى پیوند داده شده است.

آیا چنین جامعه غربزده اى زن محجبه را زیر فشار قرارنمى دهد؟!

در جامعه اى كه غرب زدگان مى خواهند مشكلات را حل كنند و به برهنگى فرامى خوانند و از هر سو دروازه هاى عریانى گشوده مى شود و اقتصاد و سیاست و تبلیغاتش غرب زده است, چگونه مى توانیم از زنان بخواهیم كه دنباله رو دیگران نباشند و به اصالت خود و به زن بودن و مسلمان بودن خود بازگردند.

در جامعه ما كه در همه ساعات روز و همه روزهاى سال از فرق سر تا ناخن انگشت پا دنباله رو غرب است, چگونه از زن بخواهیم كه اصیل باشد.

براى حل مشكل زن و مشكل حجاب و رهاسازى او از اسارت تقلید از غرب باید همه جامعه از بند تقلید غرب رها شوند و به اصالت خود باز گردند.

حجاب, آزادى, تحصیل, كار, استقلال و اقتصاد

ییكى از خطراتى كه امروزه زندگى ما را تهدید مى كند, تلاشى است كه دشمنان اسلام و انسانیت در غافلگیر كردن ما دارند.

امروزه در نتیجه توسعه و پیشرفت ابزارهاى تبلیغاتى و اطلاع رسانى, مسأله غافلگیرى جزئى از زندگى ما شده است كه به صورت شعارها و مفاهیم انسانى مرموزى در پس پرده با اهدافى پلید و پست مطرح مى شود.

در این زمینه دو نكته درباره حجاب زن مطرح مى شود:

نكته اول10

زن باید از دوره محرومیت آزاد شود; دانش بیاموزد و كار كند تا از نظر اقتصادى و اجتماعى از مردان بى نیاز باشد; بانویى آزاد و بزرگوار, نه فردى دنباله رو, خوار و بى ارزش. تا زمانى كه دختران جوان بى سواد باشند و به مدرك علمى دست نیابند و خود هزینه زندگى خود را با كار به دست نیاورند همواره زبون و بى ارزش خواهند بود!

پیش از هر چیز, نخست باید معانى این واژه ها به خوبى روشن شوند: دوره محرومیت, كار, استقلال اقتصادى, آزادى, بى سوادى, دانش, خوارى و….

دوره محرومیت: توضیح این واژه پیش از این گذشت, مراد از آن همان روزگارى است كه زن درعرصه اقتصادى و اجتماعى طفیلى مرد بود, زیرا زن تحصیل كرده و كارورز نبود تا هزینه خود را تأمین كند.

كارورزى: به معناى فعالیت اقتصادى است كه درآمدزا باشد.

استقلال اقتصادى: معنایى واضح دارد, از خلال سخن این گونه بر مى آید كه استقلال اقتصادى آزادى یا زمینه آزادى است.

بى نیازى اقتصادى زن از دو راه فراهم مى شود; تحصیل و دستیابى به درجات عالى علمى, و كار و فعالیت اقتصادى.

زن تحصیل كرده و كارمند آزاد است و در امور مالى نیازى به مرد ندارد. این خود استقلال اجتماعى را نیز به دنبال مى آورد.

این سخن را بسیارى از فرزندان جامعه اسلامى كه اكنون خود صاحب فرزند و نوه هستند شنیده و پذیرفته اند.

اما حقیقت این گفتار چیزى جز مغالطه ـ به اصطلاح اهل فن و تحلیل منطقى ـ نیست11; زیرا:

الف. ریشه این سخن یك اصطلاح و جریان تاریخى است به نام دوره محرومیت و داستانى كه پس از سقوط دولت عثمانى به وجود آمد.

نیازى به سخن گفتن از جریان (حرملك) نیست كه از ابتداى تاریخ بر عالم حكومت مى كند, یا یادآورى نقش زن در فرهنگها و تمدنها, یا این نكته كه تبلیغات غربى از یك ماجراى كوچك, افسانه اى بزرگ مى تراشند, تا بر اساس منفعت خود, شیطان را معیار همه چیز نشان دهند.

ب. این ادعا نوعى دگماتیسم است,12 به این بیان كه نسبت بین آزادى و استقلال اجتماعى یكى است13.

یا به تعبیر اهل منطق, هر زن آزادى كار مى كند و هر زن زبون و بى ارزشى غیر كارمند است.

شاید مقصود این است كه آزادى لازمه ذاتى كار كردن است 14و جز با آن به دست نمى آید.

گویا ایشان اصرار بر این دارند كه حقیقت آزادى همسان استقلال اقتصادى است, همان گونه كه اهل منطق در مورد انسان مى گویند; انسان حیوان ناطق است, پس در نهایت آموزش ضرورى شمرده نشده و تنها ملاك آزادى همان فعالیت اقتصادى قلمداد شده است.

طبیعتاً علت این تغییر در نظریه این است كه در این روزگار ـ جز موارد اندك ـ زن درس نخوانده و بى سواد پیدا نمى شود.

یا اگر هم هست در سنین بالا هستند و نمى شود آنها را با چنین سخنانى به بازى گرفت.

در حقیقت, نادانى, آزادى, كار و استقلال اقتصادى معانى متخالفى هستند 15كه گاه ممكن است همه در یك زمان و مكان در یك مصداق جمع شوند و گاهى نیز هیچ كدام نباشند.

پیش ازاینكه بگوییم چه معنایى از این مطالب برداشت مى كنیم, بایستى گفت فراخوانى زن به اشتغال آن گونه كه غرب و پیروانش مطرح مى كنند, هدفى جز بیرون آوردن زن از خانه اش ندارد; خواه این زن, دختر باشد یا همسر و یا مادر.

داورى درباره درستى این تحلیل در پایان این نوشتار روشن خواهد شد. به نظرما جهل به معناى ناتوانى در خواندن, نوشتن و كسب مدارج عالیه نیست.

با اینكه بر سر سخن رسول اكرم(ص) در لزوم علم اندوزى مرد و زن هیچ اختلافى نیست, زیرا در لزوم اطاعت آن همین بس است كه امر از منصب نبوت صادر شده است.

اما با این حال نباید فراموش كرد كه دعوت به علم اندوزى مقدمه اى است براى رهایى از جهل و نادانى و رسیدن به درجه معرفت, نه دانش فقط. اگرعلم براى غیرمسلمان, هدف نهایى به شمار مى رود, براى مسلمان جز مرحله اى ابتدایى و مقدماتى نیست, تا انسان از آن به عنوان پایه و پله آغازین براى رسیدن به معرفت بگذرد.

از نظر اسلام, علم اندوزى مرد و زن, مرحله اى اندك در رسیدن به كمال انسانى است كه به عنوان اولین پله و گذرگاه براى رسیدن انسان به مقام شناخت خود و خدا و اسرار و رموز هستى لازم است.

جهل, حالتى است كه انسان را از پاسخگویى این پرسشها ناتوان مى سازد: انسان كیست؟ حقیقتش چیست؟ این هستى چیست؟ سرانجام آن كجاست؟ از كجا به كجا؟ چرا؟ چگونه؟ كى؟…16

ممكن است انسانى بدون خواندن و نوشتن به پاسخ این پرسشها از انسان و هستى دست یابد. اما خواندن و نوشتن و درجات عالیه, مقدمات بالا رفتن از پلكان معرفت است.

هركس بیشتر بداند و براى رسیدن به معرفت بیشتر تلاش كند, معرفتش بیشتر خواهد بود.

نادان كسى است كه خود, خداى خود و اسرار هستى را نشناسد. علم و معرفت آن است كه انسان, خود و خدا و اسرار هستى را بشناسد.

با این بیان معناى آزادى قابل فهم مى شود: آزادى, عقل واراده است كه مى توان از دو راه آن را تبیین كرد:

اول. معناى عرفى آزادى آن است كه برجان و مال و آبرو و ناموس مردم و امنیت و آسایش ایشان (با دروغ و فریب و پنهان كارى) تجاوز نشود; و دیگر هركارى كه خواست انجام دهد.

دوم. معناى شرعى و دینى آزادى آن است كه ترك واجب و انجام حرامى در رابطه با مردم, خود و یا خدا ازانسان سر نزند.

ذلت نیز به یكى از دو معنى است: یا اینكه انسان حق را مى شناسد و ازحق گویى و درست كردارى بازداشته مى شود.

و یا اینكه حق را مى شناسد و از حق گویى و درستكارى خوددارى مى ورزد.

ذلت به معناى بى اراده بودن در مسیر حق گفتن و درست عمل كردن است.

درهر صورت گاهى انسانى كه از نظر مالى و اقتصادى بى نیاز است خوار و ذلیل است, و گاهى انسان فقیر, آزاد و بزرگوار است.

گاه فرد درس نخوانده عارف است وگاه انسان تحصیل كرده نادانى بیش نیست.

آزادى, عقل و اراده اى است كه از جمله دستاوردهاى آن بى نیازى اقتصادى است.

پس این سخن كه تنها بى نیازى مالى است كه به انسان آزادى مى دهد, درحقیقت ارزش دادن به ثروت بیش ازعقل و اراده است.

و البته این در غرب سخن شگفتى نیست, زیرا انسان غربى تمدن او تمدن مادى است.

نكته دوم

زن نیمى از جامعه است كه اگر كار نكند نیمى از توانایى تولید جامعه هدر مى رود و موجب از كارافتادن چرخه پیشرفت اقتصادى جامعه مى شود.

در مورد قسمت اول شبهه باید گفت: اینكه زن نیمى از جامعه است, تنها نیمى ازحقیقت مطلب است, نه تمام آن, حقیقت كامل این است كه وقتى زن درخانه پدرش باشد, نیمى از جامعه به شمار مى رود, اما وقتى كه درخانه همسرش قرار مى گیرد او بیشتر ازنصف جامعه است, زیرا ناكامى ها و توفیقات مرد, در سطح گسترده و غیرقابل انكار وابسته به زن خواهد بود.

پس زن در حالى كه خود نیمى از جامعه است تأثیر مهمّى بر نیمه دیگر جامعه دارد.

و بخش دیگر حقیقت این است كه به محض اینكه زن مادر شد, او یك جامعه جداگانه و كامل مى شود. از این رو مى توان گفت; زن نیمى ازجامعه و مادر یك جامعه كامل است.

پس زنى كه فرزندانش را به مهد كودك مى سپارد و یا صلاحیت تربیت نسل آینده را ندارد, یك جامعه كامل را نابود مى كند.

زیانى كه از تولید نداشتن یك زن كارمند, امروزه متوجه جامعه مى شود بسیار ناچیزتر از آسیبى است كه در آینده به یك جامعه كامل وارد مى شود.

پس این ادعا كه: (عدم اشتغال زن موجب از بین رفتن نیمى از توان تولید جامعه مى شود) بایستى در كنار مسأله تربیت فرزندان, حفظ بنیان خانواده و حمایت از یك جامعه كامل در آینده سنجیده شود.

در حقیقت ادعاهاى یادشده هیچ هدفى جز بیرون كشیدن زن از خانه اش در بیشتر ساعات روز به بهانه فعالیت اقتصادى ندارد.

البته در اینجا دیگر نیازى نیست كه به بررسى محیطهاى كار و مؤسسات عمومى بپردازیم و سخن از اتفاقاتى كه در راه رسیدن به درآمدهاى فردى و اجتماعى در داد و ستدها رخ مى دهد به میان آوریم.

زنى كه بیشتر ساعات روز را در فضایى تحت حاكمیت مردان سودجو از هر راه ممكن (دروغ, نیرنگ, فریب, سخنان آن چنانى) به سر مى برد, ارزشى جز به اندازه ابزارآلات تولید كننده و سرمایه هاى عرضه شده كه مرتباً دست به دست مى شوند ندارد.

حالت روحى و روانى چنین زنى كه دراین فضاها به سر مى برد چگونه خواهد بود وقتى كه به خانه بر مى گردد, چه كسى در ساعات نبود او كودكانش را تربیت مى كند؟

اسلام و فعالیت اقتصادى زن

مطلب قابل توجه این است كه اسلام به پایبندى به حجاب دستور مى دهد و زن مخاطب اسلام, بایستى محجّبه باشد.

زن با پایبندى كامل به دستورات اسلام بویژه حجاب مى تواند به فعالیت اقتصادى بپردازد.

دیدگاه اسلام نسبت به اشتغال زنان عیناً همان نظرى است كه نسبت به كار مردان دارد.

احكام حلال و حرام و مباح اسلام در همه زمینه ها یكسان است 17و هیچ ایرادى به اصل فعالیت اقتصادى زن ـ البته در كارهاى مجاز ـ نیست.

در موارد مجاز كار و كسب, در هیچ جاى شریعت گفته نشده كه این كار براى برخى جایز و براى دیگران حرام است; جز همان مواردى كه خداوند بر مرد و زن به طور یكسان حرام كرده است.

تمام فریادهاى آزادى خواهى و خودكفایى اقتصادى و نسبت حجاب با كار اقتصادى زن را مى توان از نظر اسلام در موارد زیر خلاصه كرد:

الف. زنان باید در مقابل مردان (به جز شوهر و محارم) به حجاب اسلامى پایبند باشند.

ب. هر كارى كه از اشتغالات غیرمجاز نباشد و از گستره معاملات اقتصادى ذكر شده در رساله هاى عملى خارج نباشد, براى مردان و زنان جایز است.

اكنون چه نسبتى میان حجاب و كاركردن, یا حجاب و آزادى, و یا آزادى و اشتغال وجود دارد؟

قرآن كریم در این باره آیاتى دارد:

1. (للرجال نصیب ما اكتسبوا و للنساء نصیب مما اكتسبن)نساء/32

مردان را ازكاركرد خویش بهره اى است, و زنان را نیز بهره اى از كاركردشان.

سید فضل الله در كتاب (من وحى القرآن) سخنى لطیف دارد:

(انسان بدون تلاش نمى تواند دسترنج دیگران را بدون حق طلب كند, زیرا این حق كه فرد براى خود قائل مى شود, هیچ پایه و اساسى ندارد.)18

سخن بر سر مرد تنها نیست, بلكه مسأله كسب و كار مطرح است. زنان نیز مانند مردان همین حق را دارند.

آنان نیز مالك ثمراتى هستند كه از رهگذر تلاش اقتصادى در هر زمینه اى به دست مى آورند; هیچ كس نمى تواند این حق را از ایشان بگیرد یا به ناحق آن را به خود اختصاص دهد.

2. (یا ایها الذین آمنوا لایحلّ لكم أن ترثوا النساء كرهاً)نساء/19

اى مؤمنان بر شما روا نیست كه از زن برخلاف میل آنان ارث برید.

3. (و آتوا النساء صدقاتهنّ نحلة فإن طبن لكم عن شىء منه نفساً فكلوه هنیئاً مریئاً)

مهر زنان را با خوشدلى به ایشان بدهید, ولى اگر چیزى از آن را با طیب و خوشى خاطر به شما بخشیدند, آن را نوشین و گوارا بخورید.

اسلامى كه حجاب را بر زن واجب كرده است, اختصاص یافتن درآمد تلاش اقتصادى زن به خود او را نیز معتبر دانسته است.

طبیعى امر براى هر انسانى نیز همین است. پس جاى هیچ خرده گیرى نیست كه آیا زن سزاوار حقوق مالى خود هست یا خیر.

بلكه قرآن گام پیش مى نهد تا به مرد بگوید, حقوق مالى زن را غصب مكن. این قرآن است كه به چنین حقى اعتراف دارد و اسلام گذشته از اینكه كار زن را انكار نمى كند, خود به پاس داشتن آن امر مى كند.

نگرش دقیق و دور از حاشیه روى و تعصب ورزى در مورد آیات مربوط به زنان, انسان را وا مى دارد كه اعتراف كند اسلام در بسیارى از عرصه هاى حقوق زن پیشگام است كه حجاب یكى ازآنهاست و قرآن امر به حفظ آن مى كند.

با همین دقت و نگاه دقیق به تبلیغات غربى درجهت طغیان و سرپیچى و استقلال زن مسلمان و زن غیرغربى به صورت عام به همان شیوه غربى و غافلگیركننده كه با دو مثال بیان شد, هر انسانى وادار به اعتراف به این مطلب مى شود كه هدف از این تبلیغات, اغفال گرى زن و فروپاشى حیات خانواده و جامعه است.

چنان كه در غرب نیز چنین است.

سخن آخر در باب اشتغال زنان

كاركردن زن با حفظ حجاب هیچ ناسازگارى ندارد و این دو ضدین نیستند19.

ممكن است زنى هم با حجاب باشد و هم كارمند, و یا كارمند باشد و بى حجاب.

چنان كه ممكن است پاى بند به حجاب باشد, وكارنكند و یا هم بى حجاب باشد وهم بیكار.

تلاش در ربط دادن هر یك از این دو موضوع به دیگرى یا یكى را دلیل و لازمه دیگرى دانستن, فریبكارى آشكار و روشن است, بنابراین باید گفت:

ییك. حجاب با كاركردن زن در عرصه هاى كارى زیربه عنوان نمونه ـ و نه ذكر همه زمینه ها ـ هیچ ناسازگارى ندارد.

1. پزشكى, در رشته زنان و یا كودكان. 2. تدریس. 3. كاركردن درهنرهاى تجسمى, تزیینى و یا صنایع دستى. 4. فعالیت در عرصه هاى علمى, ادبى, پژوهشهاى تاریخى و سیاسى و….

هرگاه زن به این كارها علاقه داشته باشد و یا از خود ابتكارى نشان دهد و یا نقطه ضعفى را پوشش داده و جبران كند, در فضاهاى علمى و اخلاقى و دور از مشاغل بى ضابطه و قانون, نمى توان او را از فعالیت در این موارد نهى كرد.

دو. تا زمانى كه كسى عهده دار هزینه زن نباشد و یا درآمد او كفاف گذران زندگى اش را نكند هیچ ایرادى بر اشتغال زن نیست, البته تا آن گاه كه زیانى بزرگ تر ازنیاز مادى را در پى نداشته باشد.

اما اگر مردى باشد كه عهده دار هزینه باشد و زن با كاركردن فرصت شغلى را از یك مرد بگیرد, باید دید از میان جامعه هاى زیر كدام یك بهتر است:

ـ جامعه اى كه در آن زن در خانه مى نشیند و مرد تمام طول روز را به كار مى پردازد.

ـ جامعه اى كه در آن مرد و زن نیمى از طول روز را كار مى كنند درحالى كه عده اى از مردان بیكار هستند.

ـ جامعه اى كه زن در آن تمام روز را كار مى كند و در این بین مردان از بیكارى به جرم و خیانت و خلاف قانون دست مى زنند.

سه. حجاب با كار زن در زمینه هاى عرضه لباس, تبلیغات, پیش خدمتى در رستورانها, مراكز تفریح و خوشگذرانى و مراكزى كه در پى عرضه و گسترش زیبایى زن هستند ناسازگار است.

چهار. هر كارى كه زن به جاى تربیت فرزندان و استحكام بخشى بنیان خانواده برمى گزیند, زیانهایى به بار مى آورد كه خانواده و جامعه تاوان آن را مى پردازند.

پیامدهاى منفى این خسارتها در خانواده ها و جامعه هاى گوناگون, متفاوت است.

اما درهر صورت این نسل جدید است كه بیشترین تاوان را مى پردازد با آن كه گناه را او مرتكب نشده است.

باید نسبت به هر دعوتى هشیار باشیم, آن را بفهمیم و امور را با هم در نیامیزیم.

هر فراخوانى درخور كنكاش نیست, باید در باورها, اصول ارزشى و یا اندیشه ها و مفاهیم وارداتى اندیشید. خداوند متعال مى فرماید:

(فبشّر عبادِ. الذین یستمعون القول فیتّبعون أحسنه أولئك الذین هداهم الله و أولئك هم أولوا الألباب)زمر/16ـ17

به آن بندگانم كه سخنان را شنیده و سپس از بهترینش پیروى مى كنند بشارت بده. ایشانند كه خدایشان هدایت كرد و ایشانند صاحبان خرد.

راهكارهاى ترویج پدیده حجاب در پرتو دستاوردهاى جدید

نخستین چیزى كه در برابر مجموعه اى از مشكلات به ذهن انسان خطور مى كند, این است كه ابتدا باید این مشكلات را درجه بندى كرد و خطرناك ترین را شناخت, سپس به طور جداگانه شروع به حل هر یك از مشكلات كرد.

و گاه ایجاب مى كند كه راه حل كلى اندیشیده شود و بى درنگ اقداماتى انجام شود و پس از حل یك مشكل, به مشكلات كوچك تر پرداخته شود.

نگارنده نمى تواند مشكل بى حجابى را در ردیف مشكلات درجه اول امت اسلامى قرار دهد, ولى بر این باور است كه استمرار بى حجابى به گسترش آن مى انجامد و سرانجامى وحشتناك همانند غرب را در پى دارد;

رواج و گسترش الكل, مواد مخدر, بى بند وبارى, خشونت, جرم و جنایت و بیماریهاى خطرناك و… در جامعه اسلامى.

امروزه بازگشت به حجاب اسلامى و رسیدن به آن به عنوان یك هدف, برچند محور پیشنهادى استوار است كه ترتیب زمانى ندارند, بلكه همه موارد در حل مشكل بى حجابى در یك ردیف قرار دارند:

1. محور بررسى هاى تئوریك و آمارى;
2. محور تبلیغات;
3. محور تربیت;
4. محور عمل.
یك. در سطح نظرى

به پاداشتن مراكز تحقیقاتى اسلامى با جدیدترین امكانات پژوهشى در عرصه اطلاعات یا دستگاه ها و تجهیزات وكادرها و طرحهایى كه مهم ترین آنها عبارتند از:

الف. گردآورى و بررسى هر آنچه مربوط به شؤون زن در روزگار كنونى است.

ب. گردآورى همه مدارك مربوط به زن مسلمان از آغاز پیدایش پدیده غربزدگى تاكنون, اعم از كتابها, مجلات, مقالات, تبلیغات و نمایشنامه ها و فیلم ها.

ج. معرفى شخصیتهاى بزرگ از زنان مسلمان وغیرمسلمان و مقایسه آنها با یكدیگر و انتشار نتایج این سنجش (كه برترى زن مسلمان را به اثبات خواهد رساند).

د. بررسى انواع و روشهاى تبلیغى درباره زنان از هرگونه منبع و مركزى كه عرضه شده باشد, و همچنین نقد و ارزیابى آن و سپس اعلام نقاط قوت و ضعف آن, به جاى آن كه امت اسلامى در برابر این فراخوان ها تنها گذاشته شوند.

هـ. پس از نتیجه گیرى از پژوهشهاى یادشده, خط مشى هایى تعیین شود در جهت عكس برنامه هایى كه براى تضعیف حجاب ازآغاز تهاجم فكرى و فرهنگى و نظامى و اقتصادى در كشورهاى ما اجرا شده است.

دو. در عرصه تبلیغات

الف. آگاهى یافتن از هر طرح و برنامه اى كه مربوط به زن است پس از بررسى و نقد این دستاوردها و در نهایت به كارگیرى هرگونه ابزار تبلیغاتى ممكن براى طرح اندیشه هاى پاك اسلامى در مورد حجاب.

ب. تأسیس مراكز تبلیغاتى اسلامى مجهز به جدیدترین امكانات تبلیغاتى و به كارگیرى همه شیوه هاى تبلیغاتى, روزنامه ها, مجلات, نوار كاست, ویدئو, فیلم, كتاب, قصه, شب شعر و… كه موجب استحكام فرهنگ اسلامى و حجاب شود.

سه. در محور تربیت و پرورش

الف. باید نسل گذشته را كه عهده دار تربیت نسل آینده است مخاطب قرار داد و به ضرورت حجاب فراخواند, زیرا بى اعتقادى نسل گذشته كه مربیان نسل جدیدند, به حجاب به این نسل نیز منتقل مى شود.

ب. واداركردن مردان به اهمیت دادن به مسأله حجاب.

ج. بازگشایى مهد كودك هایى كه كودكان را بر خلاف تربیت غربى پرورش دهند.

د. گشایش مدرسه هایى با فضاى اسلامى مناسب و شیوه هاى تدریس معتبر.

هـ. فراگیرى علوم انسانى واجتماعى از سوى زنان مسلمان تا همچون نمادى بلورین در برابر زن غرب زده مطرح باشند كه اندیشه هاى غربى را با عنوان لائیك و بى دینى مطرح مى كند.

و. آشنا كردن زن مسلمان با زندگى بسیارى از زنان سرشناس غرب كه به تنهایى و در انزواى از جامعه زندگى كردند20.

آیا زن مسلمان مى پذیرد كه چنین زن گوشه گیر و منزوى الگوى او شود؟ یا اینكه زن مسلمان موفقیت را كنار زندگى طبیعى ترجیح مى دهد, نه موفقیتى كه به قیمت انزوا و گوشه گیرى در زندگى بشرى وى تمام شود.

چهار. در مرحله عمل

الف. بایستى دختران مسلمان را درگذران اوقات فراغت و تفریح, راهنمایى كرد.

زیرا دختران غربى براى آسایش, لذت بردن و خوشگذرانى امكانات فراوانى را در اختیار دارند. اما دختر مسلمان مى خواهد پایبند به حجاب اسلامى باشد و آن را كنار نگذارد و نمى خواهد اوقات فراغت خود را در جاهایى بگذراند كه درهاى غربزدگى بر روى او گشوده و آماده است.

ب. بایستى به زن فهماند كه زنان ممتاز و با حجاب و نمونه در فعالیتهاى علمى, فرهنگى, سیاسى و اقتصادى وجود دارند و بداند كه حجاب با یك زندگى موفق و پیروزمند منافاتى ندارد.

ج. مطرح كردن حجاب به عنوان پیش درآمد روابط جنسى در ازدواج, و این چیزى است كه طبع و فطرت آدمى مى پسندد و اینكه بسیارى از تبلیغات و جنبشهاى دینى و اجتماعى در تاریخ بوده اند كه به خاطر دعوت به بى بندوبارى سقوط كرده و از بین رفته اند; و بى حجابى مقدمه تاریخى بى بندوبارى است; یعنى اینكه پایان راهى كه نقطه آغاز آن بى حجابى است, بى بندوبارى خواهد بود.

د. مطرح كردن حجاب به عنوان شعار و رمز تولدهاى مشروع كه این نیز مورد پذیرش طبیعت و فطرت انسانهاست. هیچ زن و مردى نمى یابیم كه به سلامت نسل خود اهمیت ندهد, بجز كسانى كه اختلال روانى دارند.

هـ. طرح حجاب به عنوان عامل از بین رفتن پدیده سقط جنین.

و. مطرح كردن حجاب به عنوان عنصر اهمیت دهنده به خانواده و فرزندان از راه بى اعتنایى به ظواهر و صرف نظر كردن از هزینه هایى كه از درآمد خانواده صرف خرید لباسهاى جدید و مد روز مى شود.

ز. بررسى و آگاه سازى مردم نسبت به پیامدهاى ناخوشایند بى توجهى به حجاب.

بى اعتنایى به حجاب عواقب وحشتناك پنهانى به دنبال دارد و زنان را به حال و روز كنونى زنان غربى دچار مى كند.

تا زمانى كه زن,جوانى و زیبایى داشته باشد كه بتوان ازآن بهره گرفت و كام جویى كرد; زندگى رؤیایى دارد, اما وقتى اینها از دست رفت راهى جز تنهایى و افسردگى نخواهد داشت. آیا حال و روز زن غربى چیزى جز این است؟

زن غربى تبلور لذت و خوشى و درآمدهاى اقتصادى است, ولى با از دست دادن آنچه گفته شد به گورستان تنهایى وبى توجهى تبدیل مى شود; خداوند مى فرماید:

(قل سیروا فى الأرض فانظروا كیف كان عاقبة المكذّبین)انعام/11

بگو در زمین گردش كنید و بنگرید كه عاقبت دروغ انگاران چگونه بوده است.

آینده حجاب

براى اینكه تأثیر رواج حجاب را در جهان دریابیم, بایستى جوامع بشرى را به دو بخش تقسیم كنیم:

ـ جامعه اى كه حجاب در آن رواج دارد و بى حجابى در آن غیر قانونى به شمار مى رود.

ـ جامعه اى كه بى حجابى در آن رواج دارد; كه این جامعه خود دو گونه است:

جامعه اى كه هنوز به همه پیامدهاى شوم بى حجابى دچار نشده است.

جامعه اى كه غرق در بى بندوبارى و لاابالى گرى شده است.

بنابراین در واقع سه نوع جامعه وجود خواهد داشت:

ییك. نخستین جامعه اى كه مى توان تصور كرد و در آینده دید ویژگیهاى زیر را خواهد داشت:

الف. زن كه از احترام بسیار بالایى برخوردار است, زیرا مرد براى رسیدن به او جز از راه هاى شرعى و آشكارا نمى تواند وارد شود.

ب. پنهان شدن یك پدیده; نابودسازى لوازم آرایشى كه زن غربى براى رسیدن به آن شور و شوق فراوان دارد, در حالى كه هیچ نتیجه اقتصادى براى جامعه و خانواده به دنبال ندارد.

ج. پنهان شدن نمادهاى ظاهرى زنان به گونه اى كه تنها توانایى هاى معنوى و علمى شناخته شوند.

د. گسترش پدیده ازدواجهاى زودهنگام و پایان دادن به ازدواجهاى دیرهنگام و تجردهاى همیشگى.

دو. دراین گونه جوامع, حجاب جامعه را از وضعیتى كه غرب به آن گرفتار آمده دور مى كند و رسیدن به دستاوردهاى ارزشمند پاى بندى به حجاب را براى جامعه تضمین مى كند.

سه. اما در قسم اخیر خیانتها در زندگى هاى زناشویى و روابط پنهان و آشكار پیش از ازدواج پنهان خواهند ماند و در سایه آن سقط جنین, بیماریهایى جنسى و طلاقهاى معلول بدبینى شوهران آشكار نخواهد شد, تا اینكه جامعه به حالت مثبت و بهترى كه یادكردیم, تحوّل یابد.

سخن پایانى

مرد باید بداند كه موفقیتهایى را كه به دست مى آورد مدیون زنان پاك و وفادار است. حال چه آن زن, مادر باشد یاهمسرش.

اگر چه این نقش آفرینى در كسب موفقیت مردان و صفحات تاریخ پنهان باشد.

زن بایستى سیره و منش زنان برجسته و در مسیر نبوت و عصمت از زمان حضرت آدم تا عصر غیبت كبرى را بررسى كرده و آن را با وضع كنونى زنان از زمان شكوفایى تمدن بشرى تا امروزه مقایسه كند و سپس رفتار خود را بر اساس دستاورد این بررسى تنظیم كند.

كشورهاى اسلامى باید از تمام تمدن و فرهنگ اسلامى, دانشها و هنرها و صنایع و آداب و… حمایت و پشتیبانى كنند و دست از حمایت تبلیغات معارض با فرهنگ و تمدن اسلامى بردارند.

بر عالمان اسلامى به ویژه متخصصان علوم انسانى لازم است, براى فهم اسلام حقیقى در چنین زمانى كه غرب چهره خانواده و زن را در اسلام با تبلیغات فاسد, زشت و تیره كرده, تصویرى حقیقى و شفاف از زن مسلمان ارائه دهند.

بایستى جامعه اسلامى در تمام جوانب زندگى حتى پوشش و اثاث منزل و شیوه گذران اوقات فراغت ودیگر امور به اصالتهاى اسلامى خویش بازگردد.

پی نوشت ها:

1. بنگرید به: آرنولد ژوزف تواین بى, مختصر دراسة التاریخ, چاپ قاهره, 1996 میلادى, 1/14.
2. منبع معینى را نمى توان براى خواننده تعیین كرد, بنابراین مى توان آن را دیدگاه شخصى نویسنده قلمداد كرد, ولى این دیدگاه شخصى, فرایند مطالعات طولانى و گوناگون درباره مسائل تمدن و جامعه مدنى است… بنابر این مى توانم بگویم این دیدگاه ها و تعریفها انتزاع شده از دیدگاه هاى متخصصان مسائل تمدن و فرهنگ و جامعه مدنى است و پى آیند مطالبى است كه در كتابهاى خود آورده اند.
3. بنگرید به: آرنولد ژوزف تواین بى, مختصر دراسة التاریخ, چاپ قاهره, 1996 میلادى, 1/14.
4. همان.
5. محمدى رى شهرى, محمد, میزان الحكمة, 9/95, دفترتبلیغات اسلامى, قم, 1404 هـ.ق, 1362هـ.ش; به عنوان بحث فلسفى در: تفسیر المیزان, 2/260 تا 278, اثر علامه طباطبایى, با نقل به مضمون.
6. فضـل اللـه, محمـدحسیـن, مـن وحـى القـرآن, بیـروت, دارالـزهـراء, 1403هـ, 1983م, 7/153ـ154. سید فضل الله سخنى دراین باره دارد كه لطیف و طولانى است و درخور بررسى كه شایسته است در منبع مطالعه شود, و ما تنها یك نكته از آن را آوردیم.
7. موهنداس گاندى در كتابى كه به عربى با دو نام ترجمه شده است: این است مذهب من و (تمدن آنها و رهایى ما) از این موضوع سخن دارد كه قابل توجه است. افزون بر دیدگاه هاى بسیارى كه به آیین هندو مرتبط مى شود, همچنین دیدگاه هایى دارد در زمینه گاوپرستى كه با مذاق خواننده برخورد خواهد داشت, ولى او به خوبى مى داند كه چگونه از فرهنگ و تمدن و گاوها و دیگر معبودهاى خود دفاع كند; چنان كه مى داند چگونه تمدن غربى را رسوا سازد.
8. مى توان افزود: آیا ذهنى كه مى اندیشد مسلمان است یا نه, و اگر ذهن یك زن است آیا او با حجاب است یا نه؟ آیا قلمى كه در جهت مصالح نیروهاى استكبارى مى نگارد مسلمان است یا نه, و اگر نویسنده زن است آیا با حجاب است یا نه.
9. از تبلیغ در بندهاى پیاپى سخن گفتیم, ولى به دو جهت به هیچ منبعى استشهاد نكردیم:
ییك. زیرا این كار بسیار آسان است متون و رسانه هاى تبلیغاتى در دسترس همه ما هست.
دو. زیرا در رسانه هاى تبلیغاتى ازاین دست گزارشها فراوان پخش مى كنند.
10. این نكته را با این مضمون و تحلیل از دهه ها پیش مى بینیم و مى شنویم, به ویژه هرگاه در رسانه ها و اجلاس ها و كنگره ها سخن درباره زن است.
11. مغالطه یعنى (غلط و تعهد در غلط اندازی… كه اگر ضعف در شناسایى و آگاهى و ذهن نباشد پیش نمى آید), شیخ محمد رضا مظفر, المنطق, 3/240.
12. جزمیت یا دگماتیسم در توصیف دیدگاه هاى تعصب آمیزى كه بر پایه دلیل استوار نیست به كار مى رود و بیشتر در توصیف باورهاى اهل ایمان, ولى نگارنده آن را در باره دعوت بدون دلیل كه بر آن باورهایى بى چون و چرا استوار مى شود به كار مى برد. ر.ك به: (المعنى الأكبر) قاموس انگلیسى ـ عربى, ذیل واژه dogm, صفحه 355ـ356, تصنیف حسن سعید الكرمى, مكتبة لبنان, 1978; همچنین نهج البلاغه و تعلیم الفلسفة, محمدتقى مصباح, دارالتعارف للمطبوعات, 1411ق, 1990م, 1/56, آنجا كه مى گوید: جزمیت یعنى ادعاهاى غیرتحقیقى.
13. درست مانند اینكه مى گوییم هر ناطق, انسان است و هر انسان, ناطق است… كه براى آن درمنطق مانند ریاضى علامت (=) مى گذاریم. و تعریف دو مفهوم مساوى این است كه (دو مفهوم كه همه افرادشان مشترك است. از اینجا مى فهمیم كه اینها مى خواهند بگویند: هر زن آزاد كار مى كند و هر زنى كه كار مى كند آزاد است. لازمه این سخن آن است كه زنى كه كار نمى كند ذلیل و پیرو است, و زن ذلیل و پیرو آن زنى است كه كار نمى كند. دراین باره ر.ك. به: شیخ محمدرضا مظفر, المنطق, 1/66ـ67,
14. به این معنى محال است كه (س) راست باشد و (ص) دروغ. و با این حال (س) در خود (ص) را داشته باشد. این سخن كه هرگاه استقلال اقتصادى زن تحقق یابد آزادى او محقق شده نمونه چنین گزاره اى است, بنابر این هر گاه آن نباشد این هم نیست.
براى تحقیق درباره كلمه لازم (تلازم) ر.ك به: الموسوعة الفلسفیة, گروهى از دانشمندان و آكادمیك هاى شوروى, صفحه 410, دارالطلیعة للطباعة و النشر, بیروت, 1981م.
15. متخالفَیْن, متغایرین اند و مى توانند در یك فرد جمع شوند اگر از قبیل صفات باشند, مانند سیاهى و شیرینى, شجاعت و كرم, سفیدى و حرارت… المنطق, شیخ محمدرضا مظفر, 1/46.
16. اینها پرسشهاى فراوانى هستند كه قابل ارجاع به موضوعاتى مانند شناخت خدا, شناخت هدف, شناخت راه برتر زندگى انسانى اند و پاسخ این پرسشها نیز ناممكن یا دشوار نیست, افزون بر اینكه توان پاسخ دادن به این پرسشها زندگى را معنایى دیگر مى بخشد… و هر انسانى فرصتهاى خالى پس از ساعات تحصیل و كار براى این منظور دارد. بنابراین هر كسى مى تواند در این زمینه به پژوهش بپردازد به جاى آن كه وقت خود را هدر دهد… و دیگر اینكه این پرسشها برخاسته از فطرت است كه یك انسان معمولى براى پاسخ آنها انگیزه دارد.
17. با مراجعه به ابواب مكاسب و معاملات و مكاسب محرمه (معاملات ممنوع) و دیگر بابهاى مربوطه در رساله هاى عملى كه در دسترس همه هست, با چیزى به نام معاملات زنان, معاملات مردان… یا عقود مردان و عقود زنان بر نمى خوریم….
18. سید محمدحسین فضل الله, من وحى القرآن, 7/147.
19. ضدین دو امر وجودى كه از پى یكدیگر بر یك موضوع عارض مى شوند نه با هم, و یكى از آنها متوقف بر تعقل دیگرى نیست, مانند گرمى و سردى, سیاهى و سفید, والایى و پستى, ترس و بى باكى, سنگینى و سبكی… بنابراین حجاب و كاركردن چنان كه پیش از این گفتیم ضد یكدیگر نیستند, بلكه قابل اجتماع باهم اند و مخالف با یكدیگر.
20. در اینجا نمونه اى نیاوردیم ,ولى مى توان به شرح حال این زنان موفق اما غیر معمولى و عجیب و غریب با مراجعه به بیوگرافى زنان غربى كه نشریات غرب راه منتشر مى كنند یا كتابهاى خاص این موضوع یا كتابهاى مشاهیر ادب و هنر… دست یافت. در این منابع چیزهایى دیده مى شود كه شرم را جریحه دار كرده مردان را نیز شرمنده مى سازد و سنگ را به گریه وا مى دارد. اینان در واقع فروپاشى انسانیت را در پس پرده موفقیت زن پنهان مى كنند.