تبیان، دستیار زندگی

پادشاهان آل بویه پادشاهان آل بویه قدیمی ترین پادشاهان دفن شده در حائر حسین هستند. بسیاری از این امیران شیعه در توسعه، بازسازی و تزیین حرم امام حسین(علیه السلام) و دیگر امامان شیعه نقش مؤثری داشتند. چند تن از آنان در داخل بقعه ای در صحن كوچك خاك شده اند. در زمان های پیشین، بقعه ای بر فراز قبر آنان وجود داشت كه در میان مردم به بقعه آل بویه شهرت داشت. در 1268 ق عبدالرسول خالصی به دستور رییس اوقاف وقت عراق این بقعه و آثار تاریخی آن را تخریب كرد.
پادشاهان و رجال قاجار
مظفرالدین شاه قاجار وی از پادشاهان قاجار است كه فرمان مشروطیت را در 1324 ق صادر كرد و در همان سال از دنیا رفت. بر اساس وصیت اش او را در كربلا به خاك سپردند. قبر مظفرالدین شاه داخل رواق فقیهان یا رواق پادشاهان است و روی آن با موزائیك فرش شده است.
محمد علی شاه محمد علی شاه فرزند مظفرالدین شاه از پادشاهان دوره قاجار و از مخالفان مشروطه است كه به سبب به توپ بستن مجلس شورای ملی شهرت دارد. وی در 1341 ق از دنیا رفت و در كنار قبر پدرش دفن شد. این قبر نیز با موزائیك فرش شده و اثری از خود قبر نیست.
احمد شاه احمد شاه فرزند محمد علی شاه و آخرین پادشاه سلسله قاجار است كه در دوران وی كودتای 1299 رضا خان به وقوع پیوست. او در 1348 ق از دنیا رفت و در كنار قبر پدرش به خاك سپرده شد. روی قبر وی را با موزائیك فرش كرده اند.
امیر كبیر میرزا تقی خان هزاوه ای مشهور به امیر كبیر، صدر اعظم معروف و شهیر عصر ناصرالدین شاه است كه به دستور وی در 1298 ق در حمام فین كاشان به قتل رسید و در رواق پادشاهان به خاك سپرده شد. در كنار قبر وی فرزندش ساعد الملك و برادرش میزا حسین خان دفن شده اند.
سلطان حمزه میرزا صفوی حمزه میرزا فرزند شاه اسماعیل صفوی از شاعران و ادیبان عصر صفوی بود. وی در 997 ق در اردبیل از دنیا رفت و در داخل حرم امام و در رواق پادشاهان به خاك سپرده شد. حمزه میرزا دیوان شعر و كتابی در سلسله انساب و شرح حال شاعران و عالمان از خود به یادگار گذاشت.
میرزا شفیع خان مازندرانی صدر اعظم وی از نخست وزیران یا صدر اعظم های عصر قاجار است كه در 1224 ق درگذشت و در رواق پادشاهان دفن شد.
میرزا موسی وزیر میرزا موسی خان وزیر طهران از حكم رانان عصر ناصری در ایوانی در سمت جنوبی صحن به خاك سپرده شده است.
معیر الممالك دوستعلی خان معیر الممالك، رییس ضراب خانه و امور دارایی عصر ناصری، در داخل رواق دفن است. قبر او در اتاقی كوچك و آینه كاری شده قرار دارد.
حاجی میرزا آغاسی از وزیران عصر محمد شاه قاجار است. او را در رواق پادشاهان به خاك سپردند.
ظل السلطان ظل السلطان فرزند ناصرالدین شاه و حاكم اصفهان در عصر ناصری و مظفری است. قبر وی در رواق پادشاهان قرار دارد.

زاهدالدین شاه
شاهزاده هندی، برادر محمد نجف میرزا، به همراه چند تن از شاهزاده های هندی معاصر هند در رواق جنوبی دفن شده و مقبره كوچك آنان با آینه تذهیب شده است. معروف ترین آن شاهزاده ها، غیر از زاهدالدین شاه، سلطان برهان نظام شاه پسر سلطان احمد هندی است كه در 961 ق در هند از دنیا رفت.

 

از دیر باز به سبب قداست این مكان، در داخل و خارج حرم، ده ها تن از عالمان و روحانیان و سادات به خاك سپرده شدند كه برخی ازآنان قبر و نشان مشخصی دارند از جمله:
ابو احمد حسین بن محمد(304 ق ـ 400 ق) نسب او با سه نسل به امام موسی كاظم(علیه السلام) می رسد. وی پدر گرامی سید مرتضی و سید رضی است. وفاتش در بغداد اتفاق افتاد و پس از دفن در منزلش به كربلا منتقل، در حرم مطهر، كنار جدش ابراهیم اصغر بن كاظم(علیه السلام) خاك شد.
سید رضی(358 ق ـ 406 ق) سید رضی مشهور به شریف رضی فرزند ابواحمد حسین، برادر بزرگوار سید مرتضی و از عالمان و متكلمان بزرگ شیعه در قرن چهارم هجری است. علت عمده اشتهار سید رضی، جمع آوری نهج البلاغه است. او تألیف زیادی در باب كلام و علوم اسلامی دارد كه الخصائص معروف ترین آن ها است. این بزرگوار ابتدا در منزلش در بغداد دفن و سپس به كربلا منتقل و در كنار پدر و برادرش در نزدیكی قبر سید ابراهیم مجاب در رواق غربی حرم دفن است.
شریف مرتضی علم الهدی(355ق ـ 436ق) علی بن حسین موسوی، مشهور به سید مرتضی یا شریف مرتضی، از عالمان و فقیهان بزرگ شیعه در قرن چهارم هجری و صاحب تألیفات زیادی است. وی در 359 ق به دنیا آمد و در 436 ق در بغداد فوت كرد و در منزلش دفن شد سپس او را به كربلا منتقل و در كنار مرقد پدر و برادرش شریف رضی، در نزدیكی قبر سید ابراهیم مجاب در شمال غربی رواق غربی حرم مطهر، به خاك سپرده شد. در زمان های اخیر سنگ قبرهای او، پدر و برادرش برداشته شده و محو گردیده است. كنار قبر این سه بزرگوار، جدشان، ابراهیم اصغر فرزند امام كاظم(علیه السلام) ملقب به مرتضی، دفن است.
علامه وحید بهبهانی(1118 ق ـ 1205 ق) شیخ محمد باقر بن محمد اكمل مشهور به وحید بهبهانی، از عالمان اصولی و رجال شناسان بزرگ شیعه در قرن دوازدهم هجری است كه در رواق شرقی حرم دفن شده است. او در كربلا رهبری و مرجعیت شیعیان را بر عهده داشت. سید مهدی بحرالعلوم و سید علی صاحب ریاض و شیخ جعفر آل كاشف الغطاء از شاگردان او بودند.
مجاهد(1180 ـ 1242 ق) سید محمد مجاهد فرزند سید علی طباطبایی صاحب ریاض و نوه دختری مرحوم علامه بهبهانی، صاحب كتاب مفاتیح و مناهل است. او به سبب مجاهداتش با روس ها، كه خود در میدان جنگ حاضر می شد، به محمد مجاهد معروف شد. قبرش در بین آستان امام حسین(علیه السلام) و ابو الفضل(علیه السلام) در بازار باب الحریص در دو طبقه ساخته شده و دارای گنبد و ضریح فولادی بود اما در توسعه كنونی از میان رفته است.
میرزا محمد تقی شیرازی(ف 1338 ق) شیخ محمد تقی شیرازی از مراجع بزرگ شیعه واز رهبران قیام مردم عراق علیه سلطه انگلستان(1920 م) است كه با مجاهدت های خود، سلطه و نفوذ انگلیس را در عراق از بین برد. او را درضلع جنوب شرقی صحن در مقبره اختصاصی خود دفن كردند. در 1263ق، هنگام توسعه صحن، بقعه ای به نام « ایوان شیرازی » به مساحت دویست متر در كنار آن قبر بنا شد كه محل تدریس و تحصیل طلبه ها شده بود ولی به دستور رژیم بعث تعطیل شد.
ابن فهد حلی(758 ق ـ 841 ق) قبر شیخ احمد بن محمد بن فهد، فقیه بزرگ امامیه، در غرب خیابان باب القبله، یعنی سمت قبله صحن، داخل مسجدی قرار دارد كه به نام او معروف است. وی خانه اش را برای زائران به عنوان منزل گاهی وقف كرده بود و پس از مرگش او را در همان خانه خود به خاك سپردند. شاه عباس در 1033 ق باغ جنوب قبر ابن فهد را به صورت مسجدی در آورد و آن را كاشی كاری كرد و گنبدی روی قبر وی برپا ساخت. این قبر اكنون در نزدیكی خیمه گاه قرار دارد.

منبع :  عتبات عالیات عراق؛ دكتر اصغر قائدان       

حرم امام حسین(علیه السلام) ، که به همراه حرم ابوالفضل العباس(علیه السلام) و فضاهای پیرامون این دو جایگاه، هسته مرکزی شهر را تشکیل می دهند. حرم مطهر بیش از دو متر از سطح شهر پایین تر است؛ از این رو تعداد زیادی پله زائران را از دروازه ها به درون صحن هدایت می کند. ساختمان کنونی حرم از ساخته های دوره صفوی و عثمانی و قاجار است. حرم مطهر از گنبدی بزرگ و مطلاّ تشکیل شده که بر روی گنبد خانه ای وسیع و چندین رواق و یک مسجد بزرگ و صحنی فراخ است که تمامی این مجموعه را در بر می گیرد. گنبد طلا از ساخته های دوران صفویه است و طلاکاری آن به دستور آغامحمدخان قاجارانجام گرفته است. در زیر گنبد، ضریح نقره ای و بزرگ و چند ضلعی قرار دارد که قسمت عمده فضای گنبدخانه را اشغال کرده و درون آن قبر مطهر امام حسین(علیه السلام) و دو فرزندش علی اصغر و علی اکبر جای دارد. در سمت شرق ضریح مطهر حضرت، فضایی است که در جنوب آن پنجره ای نقره ای قرار دارد. اینجا آرامگاه قسمت اعظم شهیدان واقعه کربلا است که همگی آنان پیرامون آن پنجره و فضاهای اطراف پراکنده و مدفون هستند.
قتلگاه : جایگاهی است در نزدیکی آرامگاه حبیب بن مظاهر اسدی که بنابر گفته روایات، امام حسین(علیه السلام) در آنجا به شهادت رسید و بعدها به جایگاه کنونی منتقل شد و دفن گردیده اند.
تلّ زینبیّه : در فاصله 20 متری از سمت غرب صحن مطهّر، تپه ای به ارتفاع 5 متر وجود دارد که امروزه بر روی آن اتاقی ساخته شده است، این تپّه به نام «تلّ زینبیّه» یا تپّه حضرت زینب(علیها السلام) مشهور است و بنا به نقل مورّخان، تپّه ای بوده است که در روز عاشورا حضرت زینب بر روی آن می رفته و از سیر وقایع جنگ آگاهی می یافته اند.
حرم منوّر و پاک ابوالفضل العباس(علیه السلام) : این حرم در فاصله 350 متری شمال شرقی حرم امام حسین(علیه السلام)قرار گرفته و دارای قبّه و بارگاه شکوهمندی است که جسد پاک این سردار رشید و یار وفادار امام حسین(علیه السلام) را در بَرگرفته است. ساختمان دارای گنبدی طلایی است که بر روی گنبد خانه ای کوچکتر از حرم امام حسین(علیه السلام) قرار دارد. گِرداگرد قبر مطهّر را چهار رواق و صحن فراخ و وسیعی به همراه ایوان زیبا در برگرفته است. ضریح زیبای آن حضرت به دستور مرحوم آیة الله العظمی حکیم در سال 1965 میلادی در اصفهان ساخته شد.
آرامگاه حبیب بن مظاهر اسدی : او یکی از شهدای روز عاشورا است که در سن 80 سالگی به یاری امام حسین(علیه السلام) شتافت و شهید گردید و در فاصله 10 متری از ضریح مطهر و در رواق جنوب غربی مدفون است و دارای ضریح کوچکی است.
آرامگاه سید ابراهیم مجاب : وی امام زاده والا مقام و عظیم الشأن و دارای نسل مبارکی است. او ابراهیم فرزند محمّد العابد فرزند امام موسی بن جعفر(علیه السلام) است که در این بقعه مطهّر دفن شده است و بنا به نوشته مورّخان، بسیاری از سادات و بزرگان پیرامون او مدفونند. آرامگاه او در رواق حرم مطهّر و در گوشه شمال غربی آن است.
مشاهیر مدفون در حرم : در سرتاسر صحن و حجره های گرداگرد آن و رواقها، بسیاری از بزرگان در طول تاریخ دفن شده اند، برخی از این حجره ها به نام شخصیتی که در داخل آن دفن شده، مشهور است؛ همچون آخرین مقبره ای که در جنوب سمت مشرق قرار دارد و مدفن بسیاری از علمای دین می باشد که مشهورترین آنها مرحوم آیة الله میرزا محمّد تقی شیرازی است که در سال 1920میلادی، رهبری انقلاب مردم بر ضدّ دولت انگلیس را بر عهده داشت. از دیگر مشاهیر مدفون در این بقعه مطهر، میرزا محمّد تقی خان امیر کبیر است که پس از به قتل رسیدنش در کاشان، به کربلا منتقل و در مقبره ای در رواق شرقی حرم مطهر دفن گردید، همچنین قاجاریه نیز در رواق شمالی، دارای مقبره ای هستند که جمعی از آنان در آنجا مدفونند.

منبع :  اماکن زیارتی و سیاحتی عراق؛ محمّد رضا قمی      

تاریخ‌پژوهان دربارة چگونگی دفن شهدای کربلا اختلاف دارند. برخی باور دارند که اجساد شهدا را بنی اسد دفن کردند. شیخ مفید می‌نویسد: «... گروهی از بنی اسد که در غاضریه بودند، نزد اجساد مطهر امام حسین(ع) و یارانش آمده و بر آنان نماز گذارده و آنان را دفن کردند، بدین ترتیب که حسین(ع) در همین جایی است که اکنون قبر شریف اوست و فرزندش علی‌اصغر کنار پای حضرت است. برای شهیدان (از خاندان و یاران آن بزرگوار که اطرافش به زمین افتاده بودند) گودالی در پایین پای حسین(ع) کنده و همگی را گردآورده و در آنجا دفن کردند، و عباس بن علی(ع) را در همان‌جا که کشته شده بود، سر راه غاضریه (جایی که اکنون قبر اوست) دفن نمودند».(1) بر اساس این دیدگاه امام سجاد(ع) اجساد شهدا را دفن نکرده است. افزون بر آن اهل بیت(ع) هنوز به سوی کوفه و شام حرکت نکرده بودند. برخی باور دارند که امام سجاد(ع) و بنی اسد اجساد شهدا را دفن کرده‌اند. بنی اسد فردای عاشورا پس از رفتن سپاه عمر سعد، عده‌ای از آنان برای دفن شهدای کربلا آمدند،(2) و چون اجساد را نمی‌شناختند، متحیّر بودند. در آن هنگام حضرت سجاد(ع) آمد و پیکر اهل بیت و اصحاب را یک به یک به آنان شناساندند و آنان در دفن شهدا، حضرت را یاری کردند و برای خویش افتخار آفریدند.(3) طرفداران این مبنا باور دارند که در روز یازدهم محرم در هنگام حرکت اهل بیت به سوی کوفه بدن شهدا دفن شده بودند. اینان در برابر این پرسش که چگونه امام سجاد(ع) که اسیر بود، اجساد را دفن کرده‌اند، می‌گوید: امام سجاد(ع) با بهره‌گیری از امدادهای غیبی به طور معجزآسا شهدا را دفن نموده است. مرحوم مجلسی می‌گوید: از برخی راویان نقل شده که نزد امام رضا(ع) بودم. علی بن ابی حمزه وابن سراج و ابن مکاره وارد شدند. پس از سخنانی که میان آنان و امام دربارة امامتش گذشت، علی بن ابی حمزه گفت:" از پدرانت برای ما روایت شده که عهده‌دار امر دفن امام، جز امام نمی‌شود". از امام پرسید: پس بگو حسین بن علی(ع) امام بود یا نه؟ گفت: امام بود. پرسید چه کسی عهده‌دار کار او شد؟ گفت: علی بن الحسین(ع). پرسید او کجا بود؟ او که دست ابن زیاد اسیر بود! گفت: بی‌آنکه بفمند بیرون آمد و پدرش را دفن کرد و برگشت. امام رضا(ع) فرمود: خدایی که می‌تواند امام سجاد(ع) را به کوفه ببرد تا پدرش را دفن کند، می‌تواند صاحب امر امامت را به بغداد برساند تا عهده‌دار کفن و دفن پدرش شود و برگردد، در حالی که نه در زندان است نه اسیر.(4) مقرم نیز می‌گوید: چون امام سجاد(ع) آمد، بنی اسد را دید که کنار کشتگان گرد آمده‌اند و سرگردانند؛ نمی‌دانند چه کنند و کشته‌ها را نمی‌شناسند، چون بین بدن‌ها و سرهای مقدس جدایی انداخته بودند و گاهی از بستگان آنان می‌پرسیدند. امام سجاد به آنان خبر داد که برای دفن این اجساد پاک آمده است. آنان را با نام و مشخصات معرفی کرد. هاشمیان را از دیگران شناساندند. ناله و شیون برخاست و اشک‌ها جاری شد و زنان بنی اسد مو پریشان کردند و سیلی به صورت زدند و بلند گریه کردند. به محل قبر آمد، کمی از خاک‌ها را کنار زد. قبر حاضر و آماده و صندوقی شکافته آشکار شد. حضرت دستان خود را زیر کمر امام حسین(ع) گشود و گفت: بسم الله و بالله وعلى ملّة رسول الله، صدق الله ورسوله،‌ ماشاء ولا حول ولا قوة إلاّ بالله العظیم. امام به تنهایی بی‌آنکه بنی اسد در این کار همراهی‌اش کنند پیکر مطهر را وارد قبر کرد و به آنان گفت: همراه من کسی هست که یاری می‌کند. چون او را در قبر نهاد، ‌صورت بر آن رگ‌های بریده نهاد و گفت: خوشا سرزمینی که پیکر پاک تو را در بر گرفت! دنیا پس از تو تاریک است و آخرت با فروغ جمالت روشن است. اما شبِ بیداری و غم است و اندوهگین همیشگی، تا آنکه خداوند برای خاندان تو سرای آخرت را برگزیند که تو در آنی. سلام و رحمت و برکات الهی بر تو باد از من، ای فرزند رسول خدا! و بر قبر نوشت: این قبر حسین بن علی بن ابی طالب است که او را لب تشنه و غریب شهید کردند. آنگاه به طرف عمویش عباس رفت و او را در همان حال دید که فرشتگان آسمان‌ها را دهشت زده، و حوریان بهشتی را گریان ساخته بود. خود را روی بدن مقدس او انداخت و رگ‌های بریده‌اش را می‌بوسید و می‌گفت: پس از تو خاک بر سر دنیا! ای قمر بنی‌هاشم! از من سلام بر تو باد، ای شهید خدایی! رحمت و برکات الهی بر تو باد! برای او نیز قبری گشود و به تنهایی او را وارد قبر کرد، همان گونه که برای پدرش کرد و به بنی اسد فرمود: با من کسانی‌اند که یاری‌ام می‌کنند. آری، برای بنی اسد مجالی گذاشت تا در دفن شهدای دیگر مشارکت کنند. دو جا برای آنان تعیین کرد و فرمود دو گودال کندند؛ در اوّلی بنی‌هاشم را و در دیگری اصحاب را قرار دادند. اما حر ریاحی را قبیله‌اش بردند، به جایی که هم اینک قبر اوست. گویند: مادرش حاضر بود. چون دید که اجساد دیگر را چه می‌کنند (دفن همه در یک جا) حر را به این مکان برد.(5)

         پی‌نوشتها
        1. ارشاد مفید، ص 118.
        2. مروج الذهب، ج 3، ص 63.
        3. جواد محدثی، فرهنگ عاشورا، ص 77. 4
        4. بحار الانوار، ج 42، ص 187.
        5. مقتل الحسین، مقرم، ص 469.

 نوفل لوشاتو شاهد اشك امام در شهادت امام حسین (ع)

آقاى على دوانى مى‏گوید:
پسر بزرگم از خانم دكتر مهین ت استاد و صاحب نظر درهنر، نقل‏مى‏كرد كه ایشان زمانى كه حضرت امام به پاریس هجرت كرده بودند، ایشان به پاریس رفته و در بیت امام خدمت مى‏كرد. وقتى مرتب ‏اخبار وحشتناك 17 شهریور تهران را به امام مى‏دادند كه چه‏كرده‏اند و چقدر كشته شده‏اند، امام عكس العملى از تأثر وهیجان ‏نشان نمى‏داد، و هیچ تأثرى در قیافه‏شان دیده نشد، حتى وقتى‏خود این خانم مى‏گریستند، امام او را دلدارى مى‏داده و مى‏گفتند:
«چرا گریه مى ‏كنى، صبر داشته باش.» ولى چندى بعد روزى در یكى ازمجالس امام، شخصى برخاست و شروع به ذكر مصیبت كرد; همین كه‏گفت: «السلام علیك یا ابا عبد الله!» فورا رنگ صورت امام تغییركرد و دیدم كه به پهناى صورتشان اشك مى‏ریزند.
 
منبع: مجله در سوگ عاشورا

 گریه امام براى على‏اكبر(ع)

آقاى على دوانى مى ‏گوید:
آقاى حاج سیدمحمد كوثرى، ذاكر معروف قم، از دوستان صمیمى كه‏از سالها قبل در قم روضه‏خوان خاص امام بود و در سنوات اخیر هم‏ایام عاشورا در حضور جمع در حسینیه جماران به یاد ایامى كه‏امام در قم اقامت داشتند و ایشان ذاكر خاص امام بود و ذكرمصیبت وى مطلوب امام بود، نقل مى‏كرد كه پس از شهادت مرحوم حاج‏آقامصطفى، فرزند ارشد امام، وارد نجف اشرف شدم. رفقا گفتند:خوب به موقع آمدى، امام را دریاب كه هرچه ما كردیم در مصبیت‏حاج آقا مصطفى گریه كنند، از عهده اش برنیامده‏ایم. مگر توكارى‏بكنى.
من خدمت امام رسیده و عرض كردم: اجازه مى‏دهید ذكر مصیبتى ‏بكنم؟ امام اجازه دادند. هرچه نام حاج آقامصطفى را بردم تا با آهنگ حزین امام را منقلب كنم كه در عزاى پسراشك بریزد، امام‏تغییر حال پیدا نكردند و همچنان ساكت و آرام بودند؛ ولى همین‏كه نام حضرت على‏اكبر(ع) را بردم هنگامه شد، امام چنان گریستندكه قابل وصف نیست.  
منبع: مجله در سوگ عاشورا