تبیان، دستیار زندگی

طلوع ستاره

شب 29 رمضان سال 648 هجری1، در کوچه پس کوچه‏های شهر حله ـ همان شهری که حضرت علی علیه‏السلام هنگام عزیمت به صفین فرمودند: « این جا شهری به وجود می‏آید که آن را حِلّه سِیفیه می‏گویند و مردی از قبیله بنی‏اسد آن را بنا می‏کند و از این شهر مردمی پاک سرشت پدید می‏آیند، که در پیشگاه خدا مقرب هستند».2 در خانه‏ای گلین و با صفا که از درو دیوار آن عطر محبت مولا علی علیه‏السلام و فرزندان معصومش به مشام می‏رسید، نوزادی به دنیا آمد که نام مبارکش را «حسن» گذاردند. شادی و سرور سراسر خانه را فرا گرفته بود. فضای شهر حلّه به قدوم پربرکت فرزندی از سلاله پاک اهل‏بیت عصمت و طهارت، نورانی و عطرآگین شده بود. صبح گاهان، نسیم سحری رایحه دل‏انگیز تولدش را به مشام همگان رساند و حله را شور و سروری وصف‏ناپذیر تحفه آورد. او ستاره‏ای بود که بدرخشید و ماه مجلس شد.

پدر و مادر

پدر بزرگوارش علامه حلّی، شیخ یوسف سدیدالدین، دانش‏مند و فقیهی آگاه بود و مادرش بانوی نیکوکار و شایسته، دختر دانش‏مند نامدار، ابومعین حسن بن سعید و خواهر محقق حلی است. علامه حلی از طرف پدر به « آل مطهر» که خاندانی پاک و با تقوا و اهل فضل و دانش بودند و از طرف مادر به «آل سعید» که از دانش‏مندان بنام و دارای فضیلت‏های اخلاقی بودند، می‏رسید. خاندان علامه حلی، همه از تبار عالمان باتقوا و دانش‏مند بودند که در پاکی و طهارت روح و دست‏یابی به کمالات معنوی، موفق و کم نظیر بودند. آنان حاملان و وارثان علوم و معارف اهل‏بیت عصمت و طهارت علیهم‏السلام بودند و در میان مخلصان و دوست داران اهل‏بیت علیهم‏السلام شمرده می‏شدند.3

در محضر دانش‏مندان و عالمان

دانش‏مند فرزانه، علامه حلی، مقدمات علوم و مبادی اصول را در محضر پدر فاضل و فقیه و دانش‏مند خویش شروع کرد و به سبب کسب فضیلت‏ها و نیکی‏ها، در سنین کودکی به لقب زیبای «جمال‏الدین»، یعنی زینت و زیبایی دین، در بین خانواده دیگر مردمان مشهور شد.4 علاوه بر پدر که از دانش‏مندان و محققان زمان خود به خصوص در فقه و کلام بود، استادهای دیگر او محقق حلّی، دایی بزرگوارش است. خواجه نصیرالدین طوسی، سیّد رضی‏الدین علی‏بن‏طاووس، یحیی‏بن‏سعیدحلّی، ابن‏میثم‏بحرانی و برخی دیگر از دانش‏مندان مسلمان دیگر آموزگاران اویند.5

یگانه دهر

هنوز مدّت کوتاهی از تحصیل جمال‏الدین حسن، علامه حلّی، نگذشته بود که آوازه علم و دانشش در سراسر حلّه و شهرهای دیگر طنین افکند و در زمان کوتاه، توانست بر علومی؛ مانند فقه و اصول، کلام و فلسفه، منطق، ریاضیات، تفسیر و رجال تسلطی بی‏مانند یابد و نابغه دوران شود، به طوری که در بین دانش‏مندان و طالبان معارف اسلامی به « علامه» معروف شد. او هم چون خورشیدی فروزان می‏درخشید و دیگران از تلألؤ وجودش فیض می‏بردند. مشتاقان معارف علوم اسلامی سعی می‏کردند از مکان‏های مختلف، خود را به جلسه درس علامه رسانده و وجود تشنه خویش را با کسب معارف اهل‏بیت [علیهم‏السلام] از محضر عالم جلیل‏القدر و نابغه دوران سیراب گردانند. او هم چون ستاره‏ای در آسمان علم و فضیلت درخشید و یگانه دهر گردید.

مرجعیت

در سال 676 هجری با رحلت محقق حلی که مرجعیّت دینی مسلمانان را عهده‏دار بود، همه جا سخن از این بود که چه کسی این مسؤولیت بزرگ الهی را به عهده خواهد گرفت. در آن زمان، حوزه درس علامه حلی از شاگردان نمونه و برجسته محقق حلی به شمار می‏رفت، شلوغ‏ترین حوزه بود و بسیاری از عالمان و مجتهدان آن عصر که از شاگردان مرحوم محقق حلی بودند، در جلسه درس علامه نیز شرکت می‏کردند. به هر حال، دانش‏مندان و مجتهدان آن زمان فقط علّامه حلّی را که ویژگی‏ها و خصوصیات مرجعیّت را داشت، مرجع تقلید معرفی کردند و بدین ترتیب، او پس از رحلت محقق حلی، پیشوای دینی مسلمانان شد.

علامه، دانش‏مند خستگی ناپذیر

عهده داری مرجعیت تقلید مسلمانان، آن هم در سنین جوانی، حکایت از شخصیّت والای علامه حلّی دارد که توانسته بود فضیلت‏های اخلاقی و علوم مختلف دینی را با همّت و تلاش وافر خود کسب کند و از جهت علم و تقوا و خصوصیات اخلاقی و معنوی از سایر عالمان عصر خود پیشی گیرد. کوشش و تلاش خستگی‏ناپذیر علامه در کسب معارف اسلامی و در کنار آن پرداختن به تهذیب نفس از ویژگی‏های آشکار علامه است که می‏تواند در زمان ما الگوی بسیار مناسبی برای پویندگان طریقت و معرفت اهل‏بیت پیامبر اکرم صلی‏الله‏علیه‏و‏آله باشد.

شاگردان

شهر فقیه‏پرور و زیبای حلّه، به خود می‏بالید و افتخار می‏کرد که شخصیّتی هم‏چون علامه را در خود جای داده است و به شهر و مردم آن سامان و علما و دانش‏مندان عظمت و بزرگواری بخشید است. در همه جا، سخن از مجلس درس و مقام علمی و روح بزرگ علامه بود. یکی از دانش‏مندان مسلمان می‏گوید. «علّامه حلی، مانندی ندارد، نه پیش از زمان خودش و نه بعد از آن، کسی که در مجلس درس او 500 مجتهد تربیت شدند.» محمدبن‏حسن‏بن‏یوسف حلّی معروف به «فخرالمحققین» فرزند علامه، سیدعمیدالدین عبدالمطلب، قطب‏الدین رازی و بسیاری دیگر از شخصیت‏های بزرگ اسلامی، از کسانی هستند که افتخار شرکت از مجلس درس علامه را داشته‏اند و از انفاس پاک و قدسی آن عالم فرزانه خوشه‏ها چیده‏اند.6

علامه حلی از دیدگاه دانش‏مندان

علامه حلّی، از بزرگ‏ترین شخصیّت‏های جهان اسلام است که با نبوغ و نوآوری خود، بسیاری از علوم و فنون تحولی شگرف ایجاد نمود، و از هر راه که میسّر بود، با گفتار و کردار و اندیشه ژرف و توانا، شیوه‏ای نو و فکری جدید پدید آورد. به این جهت، در اندیشه و استعداد خلّاق و معلومات وسیع، در بیشتر علوم و فنون و معارف اسلامی کم نظیر بوده است. فقیه و محدث بزرگوار، شیخ یوسف بحرانی می‏نویسد: « این بزرگوار یگانه عصر و یکتای زمان خود بود 7 و چشم روزگار مانندش را به یاد ندارد.» 7 نیز دانش‏مند و شرح حال نویس بزرگ مرحوم خوانساری، او را چنین می‏ستاید: « تاریخ، شخصیتی مانند او را تا به حال ندیده است و بیان فضیلت‏های وی ممکن نیست؛ چگونه می‏توان شخصیّتی را توصیف کرد که در بزرگواری و فضیلت‏ها نظیری مانندش نبوده است.»8

پیش‏تاز عرصه تحقیق و تصنیف

تدریس و تحقیق، از فضیلت‏های مهم دانش‏مندان عرصه تحقیق است و علامه حلّی شخصیتی بود که در این دو جنبه از دیگر مجتهدان عصر خود پیشی گرفت و چنان که گفته شده است: پیش از 26 سالگی از تصنیف کتاب‏های حکمت و کلام، فراغت یافته و به تحریر فقه پرداخته است.9 در تألیف و تصنیف کتاب، در رشته‏های گوناگون و علوم مختلف کتاب‏های فراوانی دارد که اگر در مجموعه جمع آوری شود دایره‏المعارف و کتاب خانه‏ای بزرگ و غنی بالغ بر 500 جلد کتاب می‏شود. سید بحرالعلوم که خود از علمای بزرگ است، می‏گوید: « اگر به نوشته‏های علّامه ـ که در اکثر علوم و دانش‏ها کتاب‏های بزرگ و بسیار دقیق دارد ـ نظری افکند، پی خواهید برد که این مرد از طرف خداوند تأیید شده است، بلکه نشانه‏ای از نشانه‏های خداست. گفته‏اند، چنانچه نوشته‏های وی در ایام عمرش ـ از ولادت تا وفات ـ تقسیم شود، مهم هر روز یک دفترچه بزرگ می‏شود. » 10

تألیفات علامه

علامه حلّی تألیفات بسیار در مجلدات بزرگ و کوچک دارد. شهید مطهری در این باره می‏گوید: « او یکی از اعجوبه‏های روزگار است که در حدود 100 کتاب از آثار خطی یا چاپی او شناخته شده که بعضی از آن‏ها به تنهایی (مانند تذکره‏الفقها) کافی است که نبوغ او را نشان دهد. علامه کتب فراوانی در فقه دارد که غالب آن‏ها مانند کتب محقق حلی در زمان، بعد از او از طرف فقها شرح و حاشیه شده است.»11

عصر علامه، عصر توسعه فقه اهل‏بیت(ع)

پس از رحلت محقق حلّی و انتقال مرجعیّت و زعامت به علامه حلّی، او تلاش و کوشش خستگی ناپذیری در نشر علوم و معارف اهل‏بیت عصمت و طهارت علیهم‏السلام نمود و در فقه تحولی به وجود آورد و شیوه جدیدی را ارایه کرد که پیش از او سابقه نداشت. وی از اوّلین فقیهانی است که ریاضیات در فقه وارد کرد و تحوّلی در فقه استدلالی به وجود آورد. عصر علامه را باید عصر توسعه فقه اهل‏بیت علیهم‏السلام و عصر پیشرفت علم و دانش در گوشه و کنار جهان اسلام نامید؛12 زیرا علامه در عصری می‏زیسته که سلطه خلفای عباسی و مخالفان اهل‏بیت، با حمله مغول از میان رفته بود و مسلمانان از آزادی مذهب و بیان عقاید خود برخوردار بودند.13

تهذیب و تزکیه

علامه حلی، دانش‏مند خستگی‏ناپذیر عرصه علم و تحقیق، هرگز از تهذیب نفس و تقرب به درگاه باری تعالی غافل نشد. او همواره سعی کرد که خود را به فضیلت‏های اخلاقی و خوی پسندیده آراسته کند. وی در نزد استادان وارسته عصر خویش، اخلاق را کامل نمود و در نتیجه، نه فقط در مرتبه‏های علمی، در روزگار و عصر خود بی‏نظیر بوده، بلکه از لحاظ ملکات و فضایل اخلاقی و نفسانی نیز مانندی نداشته است. به این ترتیب، او علم و دین را در هم آمیخت و در خدمت به اسلام و مسلمین به کار برد. درود خدا بر روان پاکش باد.

تواضع علامه

عارف وارسته، علامه حلی، آیینه تمام نمای تواضع و فروتنی بود او که در سنّ جوانی مرجعیّت دینی مسلمانان را عهده دار شده بود، آن چنان نفس خود را پاک و مهذّب کرده بود که آثاری از عُجب و غرور، در وجودش دیده نمی‏شد. داستان تواضع علامه زبانزد عام و خاص بود. او نه فقط در محیط درسی، بلکه در برخورد با مردم عادی نیز، خلق زیبای خود را به نمایش می‏گذارد و کسی تصور نمی‏کرد که وی همان مرجع دینی و عالم و دانش‏مندی باشد که بسیاری از علوم را در دل جای داده است. علامه، با نهایت تواضع و فروتنی، در کنار کارهای علمی و مرجعیّت دینی، مستضعفان جامعه را فراموش نمی‏کرد.

شیدای ولایت

علامه حلّی از شخصیت‏هایی است که محبّت و عشق به اهل‏بیت عصمت و طهارت علیهم‏السلام با گوشت، پوست و استخوانش آمیخته شده بود و با شناخت کامل و اعتقاد عمیق قلبی، ولایت و سرپرستی آنان را اعلام می‏کرد. وی وقتی از دوستی و محبّت ائمه و از ارتباط با آنان سخن می‏گوید،14 می‏نویسد: بزرگ‏ترین سرچشمه درستی و محبّت اهل‏بیت عصمت و طهارت، طاعت و پذیرش حکومت و ولایت آنان، و حرکت و قیام بر همان شیوه‏ای است که آنان ترسیم کرده‏اند، عشق سرشار به اهل‏بیت علیه‏السلام سبب می‏شد که در درونش شعله و جوشش به وجود بیاورد و هر هفته روزهای پنج شنبه مسیر طولانی حلّه تا کربلا را پیاده و یا با وسایل مسافرتی آن روز طی کند و زیارت معشوق و محبوب دلش امام حسین علیه‏السلام مشرف شود.15

غروب خورشید فقاهت

در 21 محرم سال 726 هجری، زعیم بزرگ جهان اسلام، فقیه فرزانه، علّامه حلی دار فانی را وداع گفت و روح ملکوتی‏اش به سوی خدا پرواز کرد و به رضوان و لقای معبودش شتافت. پیکر مطهرش به نجف منتقل گردید و در جوار مولای متقیان حضرت علی علیه‏السلام در حرم مطهّر به خاک سپرده شد.16

پی‌نوشت‌ها:

1. فقهاى نامدار شیعه، عبدالرحیم عقیقى بخشاینى، ص 128.
2. مفاخر اسلام، على دوانى، ج 4، ص 242؛ ریحانه‏الادب، محمد على مدرس تبریزى.
3. دیدار با ابرار، محمد حسن امانى، ج 61، ص 13.
4. دیدار با ابرار، ص 25.
5. مفاخر اسلام، ص 243؛ ریحانه‏الادب، ص 176.
6. دیدار با ابرار، ص 52؛ مفاخر اسلام، ص 254؛ ریحانه‏الادب، ص 177.
7. مفاخر اسلام، ص 249.
8. دیدار با ابرار، ص 63.
9. ریحانه‏الادب، ص 173؛ معارف و معاریف، مصطفى حسینى، ج 7، ص 423.
10. دیدار با ابرار، ص 96؛ فقهاى نامدار شیعه، ص 133.
11. آشنایى با علوم اسلامى، مرتضى مطهرى، ج 3، ص 87.
12. دیدار با ابرار، ص 67.
13. مفاخر اسلام، ص 257.
14. دیدار با ابرار، ص 130.
15. همان، ص 133.
16. همان، ص 142؛ ریحانه‏الادب، ص 175.

منبع:www. irc.ir

حسن بن یوسف بن مطهر، معروف به علامه حلی، در شب 29 رمضان سال 648 ه . ق در شهر حله به دنیا آمد. پدرش، شیخ یوسف سدیدالدین حلی، در زمان خود یکی از دانشمندان بنام و فقیهی محقق و بزرگوار بود که در بعضی از دانش های اسلامی مقام استادی داشت. پس از درگذشت محقق حلی و انتقال مرجعیت و زعامت به علامه حلی، با تلاش خستگی ناپذیری، در نشر علوم و فقه اسلام بر اساس مذهب اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام کوشید و تحولی در فقه به وجود آورد و شیوه نویی ارائه کرد؛ به گونه ای که پیش از او، فقه جایگاهی این چنین نداشت و این به سبب شهامت، شجاعت علمی و اندیشه پویای وی بود. وی نخستین فقیهی است که ریاضیات را در فقه وارد کرد و تحولی در فقه استدلالی پدید آورد. عصر علامه را باید عصر توسعه فقه شیعه، حقانیت مذهب اهل بیت علیهم السلام و دوران پیشرفت علم و دانش در گوشه و کنار جهان اسلام نامید. سلطان محمد خدابنده (الجایتو) به دست علامه حلی به اسلام و تشیع گرایید. در این زمان، شهر حله به دلیل در امان ماندن از تهاجم مغول، پذیرای فقیهان و طلابی شد که از بغداد مهاجرت کرده بودند. بدین سان، مکتب حله نقش شگرفی در دگرگونی فقه و اصول امامیه ایفا کرد. در مکتب حله با پرچم داری مجتهدان اصولی، بسیاری از عناصر زنده ای که شیخ طوسی از گفتمان فقه سنی به فقه شیعه منتقل کرده بود، گردآوری و به صورت اصول و منطقی جدید مرتب شد. بدین ترتیب بار دیگر اجتهاد که از کالبد جامعه شیعه، رخت بربسته بود، به آن بازگردانده شد.1 این عالم ربانی و فقیه بزرگوار پس از یک عمر تلاش، در سال 726 ه . ق درگذشت.
او کتاب های چندی در زمینه فقه و اصول دارد که عبارتند از:
در فقه: منتهی المطلب؛ تلخیص المرام؛ غایه الاحکام؛ مختلف الشیعه؛ تبصرة المتعلمین؛ تذکرة الفقهاء.
در اصول: النکت البدیعه؛ غایه الوصول؛ مبادی الوصول الی علم الاصول؛ تهذیب الاصول؛ نهایه الوصول؛ نهج الوصول؛ منتهی الوصول.

دیدگاه های سیاسی علامه حلی

یک ـ ولایت

ایشان در زمینه ولایت می فرماید:
اجرای احکام انتظامی اسلام، در عصر حضور با امام معصوم یا منصوب از جانب او، و در عصر غیبت با فقهای شیعه می باشد و همچنین گرفتن و تقسیم زکات و خمس و تصدی منصب افتاء…2

دو ـ امامت

ایشان می فرماید:
الامامة رئاسة عامه فی امورالدین و الدنیا... نیابة عن النبی و هی واجبةٌ عقلاً لان الامامة لطف... و هو واجب...3
امامت، ریاست کلی در امور دین و دنیای مردم است... امامت نیابت از پیامبر است که عقلاً واجب است زیرا از مصادیق لطف شمرده می شود و لطف بر خداوند واجب است... .

سه ـ صفات حاکم اسلامی

علامه حلی در کتاب تذکره، شرایط حاکم اسلامی را چنین بر می شمارد:
1. مکلف باشد؛
2. مسلمان باشد؛
3. عادل باشد؛
4. آزاد باشد؛
5. مرد باشد؛
6. عالم باشد؛
7. شجاع باشد؛
8. در مسائل، صاحب نظر باشد و کفایت اداره امور را داشته باشد؛
9. گوش و چشم و زبانش سالم باشد تا بتواند امور را حل و فصل کند؛ (اینها شرایطی است که در آن اختلافی نیست و همگان پذیرفته اند.)
10. اعضای رئیسه بدنش مانند دست و پا و گوش سالم باشد؛
11. به دلایل عقلی و نقلی باید از همه مردم زمان خویش، برتر باشد تا از دیگران ممتاز گردد؛ زیرا از نظر شیعه برخلاف بسیاری از عالمان اهل تسنّن، جایز نیست که فرد مفضول یعنی کم فضیلت بر فاضل مقدم داشته شود.
افضلیت نیز بر اساس علم، زهد، پارسایی، شرافت خانوادگی، شجاعت و دیگر اخلاق پسندیده مشخص می شود.
12. از ارتکاب اعمال قبیح منزه باشد؛ زیرا که در صورت آلوده شدن به کارهای قبیح، مورد اهانت و انکار قرار می گیرد و جایگاه او در دل های مردم سست می شود و در نتیجه، فایده گماشتن او از میان می رود.
13. از دون همتی و رفتارهای ناپسند پاک باشد و از پستی خانوادگی از ناحیه پدر و آلودگی از ناحیه مادر مبرا باشد که عامه (اهل سنت) با همه اینها مخالفند.4

چهار ـ امور حسبیه

امور حسبیه از مسائلی است که تمام فقیهان آن را نوعی ولایت شمرده اند و از ضروری ترین وظایف و اختیارات فقیه دانسته اند. امور حسبیه، آن دسته از امور عام المنفعه است که برای حفظ مکتب و سرزمین های اسلامی باید به آن توجه جدی شود، مانند:
تصرف های ضروری در اموال صغار و تعیین قیم برای آنها، جهاد، امر به معروف و نهی از منکر، قضاوت، اجرای حدود و قصاص و برخی امور که همه فقها و از جمله علامه حلی5 از موارد ولایت فقیه دانسته اند و اثبات آن به اقامه دلیل نیازی ندارد. به هر حال، امور حسبیه از واجبات کفایی شمرده می شود و متصدی آن در عصر غیبت مجتهد جامع الشرایط است.

پی‌نوشت‌ها:

1. محمد حسن امانى، علامه حلى رایت ولایت، قم، سازمان تبلیغات، 1373، چ 1، صص 8 و 25.
2. همان، ص 522.
3. همان، ص 452.
4. همان، ص 447.
5. علامه حلى، تذکره، قم، بعثت، 1364، ج 1، ص 450.

منبع: www. irc.ir

جمال الدین حسن، فقیه بزرگ شیعه و از مفاخر علما در اصول، کلام، حدیث، تفسیر، منطق، فلسفه، ادبیات عرب، ریاضی، رجال و در تمام این علوم صاحب تالیفات است. در حدود یکصد کتاب از آثار او شناسایی شده که بعضی مانند تذکرة الفقهاء کافی است که نبوغ او را نشان دهد. علامه کتب زیادی دارد که غالب آنها در زمان های بعد، از طرف فقهاء شرح داده شده است.
پدرش سدید الدین یوسف ابن مطهر حلی، از دانشمندان و فقهای بزرگ و بسیار شجاع و با تدبیر، مادرش زنی فاضله و بلند مرتبه از خاندان بنی سعید، برادرش رضی الدین صاحب «العددالقویه لدفع المخاوف الیومه» که سیزده سال از علامه بزرگتر بود. خواهرش همسر مجدالدین ابوالفوارس که دو فرزند او از شاگردان علامه بودند. لقب او آیت الله، و جمال الدین فاضل بود و کنیه اش "ابومنصور" و "ابن مطهر" در سخنان بزرگان از او با لقب "علامه" و "علامه دهر" نام برده شده است. علامه حلی در 29 رمضان سال 648 هـ.ق، در شهر حله در حله سیفیه (محلی بین کربلا و نجف) به دنیا آمد. از همان کودکی در محضر پدر، علوم تفسیر، حدیث و صرف و نحو را یاد گرفت، آنگاه در خدمت دایی خود "نجم الدین حلی" معروف به محقق حلی به تحصیل علم پرداخت. او آنقدر هوش و استعداد سرشار و حدیث در کار و علاقه به تعلیم علوم مختلف نزد اساتید بزرگ از خود نشان داد که خیلی زود تمام مدارج علمی را طی کرد و آنطور که نقل کرده اند: هنوز به سن بلوغ نرسیده بود که به درجه اجتهاد رسید و در جوانی به تالیفات پرداخت. در سن 26 سالگی به نگارش فقه و اصول مشغول شد بطوری که آثارش امروزه جزء مهمترین کتب شیعه و مورد استفاده دانشمندان است. علامه حلی یکی از پرکارترین و موفق ترین فقهای نامدار شیعه از نظر تالیف به شمار می آید. طبق شمارشی که از تالیفات او به عمل آورده اند با تقسیم به روزهای عمر او، به هزار سطر در هر روز عمر او رسیده است. آنچه که باعث شد شهرت علامه، بیشتر شود، فتوائی بود که این دانشمند درباره بطلان طلاقی که الجایتو (سلطان محمد خدابنده، از پادشاهان مغول) همسر محبوبش را داده بود، خلاصه ماجرا اینست که "الجایتو" روزی از همسرش عصبانی می شود و او را در یک مجلس، سه طلاقه کرد و بعد از آن پشیمان شد و درباره حلال شدن همسرش سوال می کرد بنابر مذهب اهل تسنن فقهای اهل سنت گفتند هیچ راهی نیست. بالاخره بعضی او را از وجود فقیهی از حله با خبر کردند که او اینگونه طلاق را اصلا باطل می داند. سلطان با اینکه با اعتراض درباریان مواجه شد ولی به دنبال علامه حلی فرستاد. علامه برای او گفت که در مذهب ما (شیعه) سه طلاقه کردن در یک مجلس مردود است و این طلاق باطل است و دلایل حکم خود و حقانیت مذهب شیعه را اثبات کرد. الجایتو (سلطان محمد خدابنده) در این موقع بود که به مذهب شیعه گروید و دستور داد که بنام امامان دوازده گانه خطبه خواندند و سکه زدند. علامه و پسرش مدتی در مراغه اقامت داشت و در سلطانیه که مرکز حکومت (الجایتو) پادشاه مغول ایران بود، به بحث های کلامی با سایر علما پرداخت. او آنقدر حاضر جواب و مستدل حرف می زد که بر تمام رقیبان پیروز می شد.

عضویت ویژه علامه

این فقیه بزرگ را نقطه اوج در «عدم تعصب» ذکر کرده اند. زیرا معتقد بود که: تعصب داشتن گذشتگان، تنها و تنها مشکلات را بیشتر و پیچیده تر کرده است.

علامه حلی در بیان علما و دانشمندان فرق مختلف

"حافظ ابروی شافعی" می گوید که ایشان به هیچ وجه در مباحث، تعصب نداشت. "ابن حجر" او را به رهبر و مصنف شیعی تعبیر می کند و می گوید که آیتی از آیات الهی در هوش و ذکاوت اوست. "صفدی" علامه را دانشمندی شیعی میداند که در حال پیاده و سوار، تصنیف می کرد. "سید بحرالعلوم"، در وصف او می نویسد: که علامه از بنی آدم است که خداوند از هر خرمنی، بهره ای به او عطا کرده است. "جلال الدین محمد بلخی بهائی": او آیت خداوند در میان عالمیان بوده است. علامه دهر، مرحوم حلی، بعد از عمری تلاش پیوسته علمی و مذهبی، در شب شنبه 21 محرم سال 726 هـ.ق، در سن 78 سالگی در شهر حله، از دنیا رحلت کرد. پیکر مطهرش را به نجف اشرف منتقل کرده و در حجره سمت راست حرم امیرالمومنین علی (ع) در ایوان طلا، مدفون است.

اساتید

1.پدر بزرگوارش، سدید الدین یوسف (در علم تفسیر، حدیث، صرف و نحو)
2.خواجه نصیرالدین طوسی (در علم حکمت و فلسفه)
3.برهان الدین نسقی (در علم جدل)
4.دایی خود، محقق حلی، نجم الدین حلی
5.شمس الدین محمد کیشی (سبب آشنایی علامه با افکار ابن عربی شد)
6.غرالدین ابوالعباس واسطی ( سبب آشنایی او با کتب سهروردی (شیخ اشراق) شد
7.سید علی بن طاووس
8.تقی الدین صباغ کوفی (تفسیر زمخشری را به او آموخت)
9.ابن میثم بحرانی (شارح نهج البلاغه)
10.سید احمد بن موسی طاووس
11.جمال الدین ایاز نحوی (در علم صرف و نحو)
گفتنی است که علامه حلی نزد بسیاری از دانشمندان مذاهب مختلف، تحصیل علم کرده است.

شاگردان

شاگردان نامدار او، از مفاخر تاریخ اسلام و معارف شیعه هستند. از مهمترین آنها:
1.فرزندش، ابوطالب محمد (ملقب به فخرالمحققین)
2.جمال الدین ابوالفتوح بن علی آوی
3.سراج الدین حسن بن بهاءالدین سرابشنوی
4.سید محمد بن قاسم معیه
5.عمید الدین و ضیاءالدین اعرجی حسینی، خواهر زاده های علامه

تالیفات و آثار:

ایشان، در حوزه های متعدد علوم و فنون عقلی و نقلی، صاحب آثار گوناگون هستند که بعضی از آنها در چندین مجلد و بعضی شامل چند صفحه است. تالیفات ایشان، همیشه مورد توجه زیاد فقها و متکلمان و محدثان و مفسران است. خود ایشان، تالیفاتش را 64 عنوان ذکر کرده ولی بعضی ها 120 عنوان، 109 عنوان و 70 عنوان گفته اند که مهمترین آنها:
1.منتهی المطلب فی تحقیق المذهب (اولین و جامع ترین اثر در فقه استدلالی)
2.تبصرة المتعلمین فی احکام الدین
3.تحریر الاحکام الشرعیه علی مذاهب الامامیه
4.قواعدالاحکام فی معرفة الحلال و الحرام
5.کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد ( در کلام و عقاید)
6.منهاج الکرامه فی معرفة الامامه
7.نهج الحق و کشف الصدق
8.الباب الحادی عشر
9.النکت البدیعه فی تحریر الذریعه (در اصول فقه)
10.تهذیب طریق الوصول الی علم الاصول (اصول)
11.ایضاح المقاصد (در شرح کاتبی قزوینی)
12.الاسرار الخفیه فی العلوم العقلیه (در فلسفه و منطق)
منبع:دایرة المعارف طهور

بررسی رجالی تصحیحات علامه حلی، نسبت به اسانید و طرق

بررسی دقیق اصطلاح «صحیح» از دیدگاه علامه حلی

سؤالی که به ذهن خطور می‌کند، این است که: اگر چه واضع تقسیم‌بندی جدید احادیث به چهار دسته ی: صحیح، حسن، موثق و ضعیف، سید بن طاووس و شاگردش علامه حلی بوده‌اند، ولی آیا خود این بزرگواران در تألیفات خویش بر همین مشرب (طریقه ی متأخرین) سیر کرده‌اند و یا به دلیل این که فاصله ی زیادی از دوران متقدمین نگرفته بودند، لذا استفاده از اصطلاحات قدیمی همچنان مرسوم بوده و ایشان نیز در نوشته های خویش به کار می‌برده‌اند؟
برای مشخص شدن این مسأله ی مهم، نیاز به دقت در آثار علامه حلی (رجالی و غیر رجالی) و اصطیاد این معناست.
البته لازم به ذکر نیست که تمام این سؤالات از اینجا ناشی می‌گردد که آیا جناب علامه، تعریفی از حدیث «صحیح» طبق دیدگاه خویش
ارائه کرده است، یا این که این، مطلب مشهوری است که به ایشان منتسب است؟ اگر علامه حلی در یکی از کتب فعلی خود به این مطلب اشاره می‌کرد و مطلب را تثبیت می‌کرد، این اختلافات در بیان دیدگاه ایشان وجود نداشت!
گرچه برای تأیید این معنا می‌توان مؤیداتی از کتب فقهی علامه پیدا کرد که ایشان در آن کتب، صحیح را در معنای متأخریِ آن به کار برده باشند؛ یعنی سندی که تمامی راویانش عادل امامی باشند؛ از جمله: علامه حلی در ترجمه ی لیث بن البختری روایتی را از قول کشی نقل می‌کند با این سند: «عن حمدویه بن نصیر عن یعقوب بن یزید عن محمد بن أبی عمیر عن جمیل بن دراج» و در آخر می‌نویسد: «و هو عندی ثقه و الذی أعتمد علیه قبول روایته، للحدیث الصحیح الذی ذکرناه أولاً» (2) با نگاهی به وضعیت وثاقت راویان این سند، می‌یابیم که تمامی این افراد، عادل امامی هستند و این با معنای متأخریِ صحیح مطابق است؛ ولی به مواردی متعدد برمی‌خوریم که ایشان «حدیث صحیح» را در معنای قدمایی آن به کار برده‌اند و نه اصطلاح جدیدش؛ از جمله: علامه در مختلف الشیعه می‌نویسد:
احتج الشیخ علی الأول بما رواه إسماعیل الجعفی، عن الباقر (علیه السلام) ... وکذا فی روایه أبی الصباح الکنانی، عن الصادق (علیه السلام). و الجواب: بعد صحه السند أنهما یدلان علی الجواز و نحن نقول به. (3)
با مشاهده ی این روایات در کتب معتبر حدیثی می‌یابیم که اصل سند این دو روایت چنین است:
سند اول: الحسین ‌بن ‌سعید، عن أحمدبن‌عبد الله ‌القروی‌، عن ابان ‌بن ‌عثمان، عن إسماعیل‌ الجعفی، عن أبی‌جعفر (علیه السلام) ... (4).
سند دوم: محمد بن أحمد بن ‌یحیی، عن محمد بن ‌الفضیل، عن أبی ‌الصباح قال: سألت أبا عبدالله علیه السلام ... (5).
همان‌گونه که می‌بینیم، علامه در المختلف این دو روایت را صحیحه دانسته، در حالی که احمد بن عبدالله القروی در سند اول مجهول است و هیچ یکی از کتب رجالی نامی از وی نیاورده‌اند. در کتب حدیثی شیعه فقط سه روایت از او نقل شده است. در سند دوم، محمد بن الفضیل بن کثیر الصیرفی نه تنها توثیقی ندارد، بلکه شیخ طوسی تصریح به ضعف وی کرده و در دیگر کتب، رمی به غلو شده است. جالب اینجاست که خود علامه در الخلاصه نیز وی را تضعیف کرده است. پس با این حساب، هر دو روایت از منظر متأخران ضعیف است و نه صحیح !
دوباره در همان کتاب می‌خوانیم:
واحتجا بما رواه أبو بصیر قال: سألت أبا عبد الله (علیه السلام) عن الخروج إذا دخل رمضان ... والجواب: بعد صحه السند أنه محمول علی الاستحباب. (6)
سند روایت چنین است: الحسین بن سعید عن القاسم، عن علی، عن أبی بصیر قال: سألت أبا عبدالله (علیه السلام) ... (7)
در حالی که قاسم ـ که همان قاسم ‌بن ‌محمد الجوهری است ـ نه‌تنها توثیق صریحی ندارد، بلکه واقفی است و علامه نیز در الخلاصه به این مطلب اشاره کرده است. پس‌ روایت یا ضعیف است ‌و یا (در صورت توثیق قاسم از دیگر طرق) موثّق!
علامه در دیگر کتاب فقهی خود منتهی المطلب چنین می‌نگارد:
عن محمد بن مسلم، عن أبی (علیه السلام) ... لأنا نقول بعد تسلیم صحه السند: إنهما حدیثان ضعیفان، لعدم اعتضادهما بغیرهما، و بعمل الأصحاب، ومنافات باقی الروایات لهما.
سند روایت این چنین است: محمد بن علی بن محبوب [ضمیر]، عن أحمد بن الحسن، عن الحسین، عن فضاله، عن العلا، عن محمد بن مسلم، عن أبی جعفر (علیه السلام) ... (8)
گرچه این روایت، صحیح است، ولی همان‌گونه که می‌بینیم، علامه حلی به صرف این که روایت به وسیله ی دیگر روایات تأیید نشده و عمل اصحاب پشت آن نیست و منافات با باقی روایات باب دارد، آن را «ضعیف» شمرده است؛ یعنی صحیح و ضعیف را طبق مشرب قدما قلمداد کرده است.
و نیز، در تحریرالاحکام‌الشرعیه، می‌نویسد:
و فی ـ الصّحیح، عن عبد الرحمن بن الحجاج، عن الصادق (علیه السلام) تعوذوا باللَّه من غلبه الدین و غلبه الرّجال و بوار الإثم. (9)
حال آن‌ که در سند، شخص سهل بن زیاد قرار دارد (10) که علامه حلی، ضمن تضعیف وی، نامش را در خلاصه الاقوال در القسم ‌الثانی آورده است؛ همان بخشی که درباره‌اش چنین می‌نویسد: «و هذا القسم مختص بذکر الضعفاء و من أرد قوله أو أقف فیه» (ص 197). علامه در ترجمه ی سهل، تضعیفات معتنابهی از نجاشی، شیخ طوسی، ابن‌غضایری و دیگران آورده است. (11)
ولی با وجود تمام این مؤیدات، از این مطالب نمی‌توان چنین استفاده‌ای کرد که تصحیح علامه نسبت به طرقی که در الخلاصه ذکر کرده، با توجه به معنای قدمایی «حدیث صحیح» بوده و نه معنای متأخریِ آن! چرا که طبق ترجمه جناب علامه در الخلاصه نسبت به خود، ایشان کتب مذکور را سال‌ها قبل از کتاب الخلاصه تألیف کرده بودند. و لذا ممکن است که از زمان تألیف کتاب‌هایی چون منتهی‌المطلب، مختلف الشیعه و تحریرالأحکام، تا زمان تألیف خلاصهالاقوال، تغییر نظرهایی برایشان رخ داده و از نظرشان برگشته باشند، در آنها بر مشرب قدما سیر کرده، ولی در خلاصه‌الاقوال طریقه ی متأخرین را اختیار کرده باشند! (12)
اما با وجود این توجیه نیز نمی‌توان علامه را از این نسبت تبرئه کرد؛ چرا که با کنکاشی در نظریات دیگر دانشمندان شیعه، می‌یابیم که ایشان، سخن سابق را تأیید کرده‌اند و مشرب علامه را مشرب قُدمایی می‌دانند. مرحوم محمدتقی مجلسی (مجلسی‌اول) در شرح مشیخه التهذیب می‌گوید:
إن العلامه وإن ذکر القاعده فی تسمیه الأخبار بالصحیح والحسن والموثق، فکثیراً ما یقول و یصف علی قوانین القدماء، والأمر سهل. و اعترض علیه کثیراً بعضُ الفضلاء؛ لغفلته عن هذا المعنی، و لا مجال للحمل علی السهو؛ لأنه إنما یتأتی فیما کان مره أو مرتین مثلاً، وأما ما کان فی صفحه واحده عشر مرات مثلا، فلا یمکن أن یکون سهواً (13).
محقق کلباسی نیز در الرسائل الرجالیه نیز این اشکال را نقل کرده، ولی جوابی از آن نمی‌دهد. وی می‌نویسد:
علامه در اکثر موارد تصحیحاتش را بر مشرب قدما انجام می‌داد؛ یعنی صحیح را بر حدیثی اطلاق می‌کرد که اطمینان به صدورش از راه های گوناگونی که ذکر کردیم، ایجاد شود. لذا نمی‌توان از آن در اثبات عدالت راوی استفاده کرد.
ایشان در جای دیگر از کتاب، اشتباهات علامه را شاهدی بر اثبات این معنا می‌داند که علامه تصحیحاتش را بر طبق مشرب قدما انجام می‌داده است:
از دیگر ادله بر این که علامه طرق شیخین را از باب صحیح قدمایی تصحیح کرده، این است که در بیش از بیست جا از کتاب خلاصه‌الاقوال حکم به حَسَن بودن طریقی داده که دربردارنده ی ابراهیم بن هاشم القمی است. در حالی که در فائده ی هشتم کتابش حکم به صحت سه طریق داده که راوی مذکور (ابراهیم) را دربردارد. و همین است که موجب وهن و سستی در تصحیحات علاه در الخلاصه شده است؛ چرا که از این قبیل اشتباهات در آن زیاد به چشم می‌خورد. (14)
جهت تأیید دیدگاه علما در این خصوص، در این دو جمله ی علامه در الخلاصه بیاندیشید:
طریق ابنبابویه الی ... أبی مریم الأنصاری صحیح و إن کان فی طریقه أبان بن عثمان و هو فطحی (15).
«طریق ابن‌بابویه الی ... معاویه بن شریح و إلی سماعه، صحیح» در صورتی که می‌دانیم در طریق مذکور، «عثمان بن عیسی» قرار دارد که وی، واقفی و از سردمداران این جریان است. چطور می‌شود که شخصی غیر امامی در سندی قرار گیرد، ولی آن سند همچنان صحیح باشد؟!
این مطلب نشان‌گر آن است که علامه، همچنان «صحیح» را در معنای سابق خویش به کار می‌برده است.
این که با وجود راویان مجهول بسیار در طرق تصحیح شده، علامه، حکم به صحت آنها داده، دیگر مؤیدی است که می‌توان از آن برداشت کرد که ایشان، صحیح را در معنای قدمایی‌اش استعمال کرده است، نه معنای اصطلاحی‌اش.
سومین اشکالی که به این قاعده وارد می‌شود، این است که در میان این طرق، حتماً اشخاص مجهولی وجود دارند. پس با وجود این دسته، چگونه می‌توان حکم به وثاقت طریق کرد؟! در توضیح مطلب، می‌گوییم: چطور می‌شود گروهی از راویان، برای علمای متقدم ـ که به عصر ائمه و روات نزدیک‌تر بوده و امکان دست‌یابی به منابع روایی و رجالی اولیه برایشان میسر بود و هم در رجال، خبره‌تر بوده‌اند ـ مجهول بوده، ولی علامه حلی شرح حال آنها را دانسته، آنها را کاملاً شناخته است، به طوری که حکم به وثاقت ایشان می‌نماید؟! پس، این امر، خود نشان از آن دارد که علامه حلی، برای تصحیح این اسناد، از قراینی کمک گرفته است؛ قراینی که بدون نیاز به دانستن وثاقت تک تک راویان، اطمینان به صدور روایت از معصوم (علیهم السلام) را برایمان ایجاد نماید. این، همان معنای «صحیح قدمایی» است.
صاحب سماءالمقال نیز می‌گوید:
و یضعف حدیث تصحیح العلامه، بأن مقتضی صریح کلام العلامه، اختلاف حال رجال الطرق وأنهم بین مجاهیل وغیرهم، وأنه جری علی تصحیح طرق الشیخین فیما لم یکن رجال الطرق من المجاهیل، فکیف یصح الحکم بوثاقه رجال الطرق علی الإطلاق. (16)
یکی دیگر از علل ردّ توثیقات و تصحیحات علامه حلی، اشتباهات زیادی است که ایشان در ترجمه ی راویان مرتکب شده‌اند. و طبق قاعده ی «إذا جاء الاحتمال، بطل الاستدلال» دیگر نمی‌توان، بر نظریات علامه پافشاری کرد. پُر واضح است که کثرت تصانیف و اشتغالات بسیار، دقت در ایراد مطالب علمی را تا حدودی پایین می‌آورد. لذاست که در تعارض رأی مرحوم نجاشی و شیخ طوسی در توثیق یا تضعیف یک راوی، معمولاً سخن نجاشی مقدم می‌شود؛ چرا که تخصص وی، رجال بوده و شیخ، در تمامی وادی‌های علمی قلمزنی می‌کرده است.
علامه بهبهانی ضمن تعلیقاتش بر منهج ‌المقال در ترجمه ی «بُرَیدبن‌معاویه» چنین می‌نویسد:
أن العلامه کان قلیل التأمل؛ لکثره تصانیفه وسائر أشغاله، فلا وثوق بتوثیقاته فضلاً عن تصحیحاته. (17)
مرحوم کلباسی نیز در سماء المقال در خصوص اشتباهات علامه حلی در خلاصهالاقوال چنین می‌نویسد:
إنه قد وقع له فی الخلاصه، اشتباهات متوفره، ولاوجه لکثیر منها، إلا قله التأمل وشده العجله، کما هی طریقته المستقره فی مصنفاته المتکثره. در ادامه، به عنوان نمونه به یکی از اشتباهات غریب ایشان اشاره می‌کند، سپس می‌نویسد:
فوقع منه سهو فی سهو. وبالجمله: إنه قد وقع منه الاشتباه والاختلاف فی غیر مورد (18)
شیخ حسن (پسر شهید ثانی) یکی از موجبات وقوع اشتباهات در آرای علامه را تقلید فراوان و کمی مراجعه به اقوال بزرگان، دانسته است:
و هو من آثار التقلید، و قله المراجعه، نظرا إلی اضطراب کلماته فی مستند توثیقاته. فتاره: یوثق لتوثیق النجاشی، أو نظیره، وإن ضعفه ابن الغضائری. وأخری: یتوقف لکلام ابن الغضائری، وإن وثقه النجاشی (19).
سید تفرشی نیز در این مورد، به یکی از اشتباهات علامه در الخلاصه اشاره می‌کند؛ آنجا که می‌گوید:
علامه حلی ذیل ترجمه ی حذیفه ی بن منصور بن کثیر، با وجود این که نجاشی و شیخ مفید وی را صراحتاً توثیق کرده‌اند و کشی روایاتی در مدح وی آورده، می‌نویسد:
«والظاهر عندی التوقف فیه، لما قاله هذا الشیخ (ابن غضایری)، ولما نقل عنه أنه کان والیا من قِبَل بنی أمیه، و یبعد انفکاکه عن القبیح» و در توجیه تضعیفش به سخن ابن‌غضایری و این که از جانب بنی‌امیه والی یکی از شهرها بوده استناد کرده است.
سپس این چنین ادامه می‌دهد: در حالی که عبارت ابن‌غضایری چنین است: «حدیثه غیر نقی، یروی الصحیح والسقیم، وأمره ملتبس، ویخرج شاهدا» و همان‌گونه که مشخص است، این عبارت نصّ در تضعیف نیست. از دیگر سوی، نسبت ولایت از جانب بنی‌امیه، اگر ثابت شود، هیچ دلالتی بر عدم توثیق ندارد؛ چرا که جمعی از ثقات از جانب مخالفان، والی شهرها بوده‌اند. (20)
کلباسیِ پدر در رسائل الرسائل الرجالیه، برای اثبات این معنا، به ذکر نمونه‌ای اکتفا کرده است. وی می‌گوید:
از دیگر ادله بر این که علامه طرق شیخین را از باب صحیح قدمایی تصحیح کرده، این است که در بیش از بیست جا از کتاب خلاصهالاقوال حکم به حَسَن بودن طریقی داده که دربردارنده ی ابراهیم بن هاشم القمی است؛ در حالی که در فائده هشتم کتابش حکم به صحت سه طریق داده که راوی مذکور (ابراهیم) را دربردارد. و همین است که موجب وهن و سستی در تصحیحات علامه در الخلاصه شده است؛ چرا که از این قبیل اشتباهات در آن زیاد به چشم می‌خورد (21).
جالب است که در باره ی علامه چنین گفته شده:
وکأن تجدید النظر لم یکن من عادته، کما لایخفی علیالمتتبع (22).
بعد از ذکر این چهار اشکال، که نمی‌توان برای آنها پاسخی یافت، به ذکر پنج اشکال دیگر می‌پردازیم که ایرادات واردی نیست و از هر کدام به نحوی پاسخ داده شده است.
این اشکال از سوی فرزند شهید ثانی (محقق شیخ حسن) مطرح شده است، مبنی بر این که: از آنجا که علامه حلی به وسیله ی این تصحیح، به تنهایی، به توثیق و تعدیل یک راوی پرداخته است و در برخی موارد، کسی همراهی‌اش نکرده است، بنابراین، قولش برای کسی که تعدّد را در تعدیل، شرط بداند، حجت نیست؛ چرا که تعدیل، در واقع، شهادت بوده و تعدّد شاهد در شهادات، از مسلّمات است.
در پاسخ به این اشکال، باید گذرا به تفاوت مبنا در «حجیت قول رجالی» اشاره کرد. گرچه اقوال مختلفی در این بین مطرح شده است، ولی آنچه صواب است و به واقع، نزدیک‌تر، این است که حجیت این توثیقات را از باب «وثوق و اطمینان به اقوال ایشان» بدانیم، نه از باب «شهادات». مرحوم ابوالهدی کلباسی در پاسخ به این اشکال، چنین می‌گوید:
یظهر من المحقق الشیخ حسن، القول بالعدم لوجهین. أحدهما: و هو ممن یری الاکتفاء بتعدیل الواحد، فلا یعتبر تزکیته عند من یشترط التعدد ... و یضعّف بما ثبت من أن التوثیقات، من باب الظنون الاجتهادیه ولا مجال لکونها من باب الشهاده فیکتفی فیها بتزکیه العدل الواحد (23).
ششمین اشکال بر اعتبار «تصحیحات علامه» ایرادی است که مرحوم خویی و قبل از او، فاضل‌کاظمی صاحب تکملهالرجال وارد آورده است. علامه خویی قایل است که أعلام مذکور (متأخرین از جمله علامه حلی) اصاله العداله‌ای هستند و به صرف دست نیافتن به قدح راوی، حکم به وثاقت وی می‌کرده‌اند. ایشان می‌نویسد:
إن اعتماد ابن الولید أو غیره من الأعلام المتقدمین فضلاً عن المتأخرین علی روایه شخص و الحکم بصحتها لا یکشف عن وثاقه الراوی أو حسنه، و ذلک لاحتمال أن الحاکم بالصحه یعتمد علی أصاله العداله، و یری حجیه کل روایه یرویها مؤمن لم یظهر منه فسق، و هذا لا یفید من یعتبر وثاقه الراوی أو حسنه فی حجیه خبره. (24)
و نیز محقق‌کاظمی می‌نویسد: و أنت تعلم أنه لامستند له سوی حسنا لظنبا لمشایخ، وهذا القدر لایصلح مستندا شرعیا. (25)
در نقد و بررسی و جواب از این اشکال این گونه می‌گوییم:
یکی از مبانی رجالی علامه حلّی ـ که از برخی سخنان او در خلاصه الأقوال به دست می آید ـ این است که با احراز شهرت شخص و معروف بودن او نزد رجالیان از یک سو، و عدم نقل جرح و مذمّتی درباره ی او از سوی دیگر، به مقبول بودن و حجّت بودن روایت وی (در صورت نداشتن معارض) حکم می دهد. او در شرح حال احمد بن اسماعیل بن سمکه بن عبد اللّه، ضمن عباراتی که به شیوه ی معمول خود از نجاشی گرفته، می گوید:
من أهل قم کان من أهل الفضل و الأدب و العلم ... و له کتب عده لم یصنف مثلها و کان إسماعیل بن عبد الله من أصحاب محمدبن أبی عبدالله البرقی و ممن تأدب علیه ... هذا خلاصه ما وصل إلینا فی معناه و لم ینص علماؤنا علیه بتعدیل و لم یرو فیه جرح؛ فالأقوی قبول روایته مع سلامتها من المعارض
ولی اگر دقت بیشتری صرف نماییم، می‌یابیم که این مبنا، غیر از مبنای ساده ی «أصاله العداله» است که احیاناً به برخی از قدما هم نسبت می دهند. در این مبنا در واقع، شهرت داشتن و معروف بودن شخص در نزد آشنایان با رجال، تراجم و سند احادیث، نقش مهمّی دارد. اگر چنین شهرتی نباشد، به صِرف در دست نبودن جرحی درباره ی شخص، نمی توان به عدالت یا وثاقت او حکم داد. یک شاهد برای این که مبنای علامه حلّی در این موارد، همان اصاله العداله نیست، سخنی است که درباره ی برخی از راویان دیگر دارد. وی درباره ی حسن بن سیف بن سلیمان تمّار، چنین می نویسد:
قال ابن عقده: عن علی بن الحسن أنه ثقه قلیل الحدیث. و لم أقف علی مدح و لا جرح من طرقنا سوی هذا و الأولی التوقف فیما ینفرد به حتی تثبت عدالته.
در این جا اصل را بر عدم عدالت چنین شخصی قرار می دهد با وجودی که توثیق او را هم از ابن عقده به نقل از علی بن حسن بن فضّال
نقل می کند که البته ظاهراً به دلیل امامی نبودن این دو، به قول آنها اعتماد نمی کند. آنچه وضعیت این شخص را با راوی قبلی که اصل را بر عدالت او قرار داد، متفاوت می کند، همان شهرت داشتن و معروف بودن راوی قبلی است که این شخص، فاقد آن است.
و یا وقتی به بررسی شرح حال احمد بن الحسن بن اسماعیل بن شعیب می‌پردازد، با وجود این که نجاشی به توثیق وی پرداخته، ولی باز هم علامه به خاطر واقفی بودن وی، حکم به توقف در روایاتش می‌دهد. (26)

نگاه آماری

با نگاهی به توثیقات و تضعیفات علامه در الخلاصه، به مواردی برمی‌خوریم که شبهه ی «أصاله‌العداله‌ای» بودن علامه را کاملاً طرد می‌کند. گرچه ایشان در 22 مورد حکم به مقبول‌الروایه بودن یک راوی می‌دهد و می‌نویسد: «الاقوی یا الاقرب یا الارجح عندی قبول روایته» یا «الارجح قبول قوله» و یا «هذا الرجل عندی مقبول الروایه»، ولی اولاً در بسیاری از موارد به ذکر دلیل بر نظر خود اقدام ورزیده، مثلاً در ترجمه ی ابراهیم بن هاشم که می‌گوید:
«و الأرجح قبول قوله» قبلش این ادله را برای توثیقش متذکر می‌شود: «1. أصحابنا یقولون: إنه أول من نشر حدیث الکوفیین بقم، 2. هو تلمیذ یونس بن عبد الرحمن من أصحاب الرضا (علیه السلام) 3. لم أقف لأحد من أصحابنا علی قول فی القدح فیه و لا علی تعدیله بالتنصیص، 4. الروایات عنه کثیره.
ثانیاً از طرف مقابل، در 58 مورد حکم به توقف در روایات شخصی را صادر کرده است. با عباراتی چون: «الأولی عندی التوقف عن روایته» و «و الأقوی عندی التوقف فیما یرویه هؤلاء» و «الأولی التوقف فیما ینفرد به حتی تثبت عدالته» و یا «و الظاهر عندی: التوقف فیه» و همچنین در 11 مورد عدم اعتماد خویش را اعلام می‌دارد. با این امثال این عبارت: «لاأعتمد علی روایته». پس چگونه می‌توانیم قایل به اصاله‌العداله‌ای بودن علامه حلی
شویم؟!
هفتمین اشکال بر توثیقات و تصحیحات علامه، زیادیِ نقل اقوال نجاشی در ترجمه ی روات است. در حالی‌که نقل سخن دیگران نسبت به نجاشی بسیار کمتر است. چند تن از علمای شیعه به این اشکال اشاره کرده‌اند. شهید ثانی در حاشیه ی خلاصه الاقوال در ترجمه ی حجاج
بن رفاعه می‌نویسد:
أن المعلوم من طریقه المصنف أنه ینقل فی الخلاصه لفظ النجاشی فی جمیع الأبواب و یزید علیه مایقبل الزیاده (27)
1. و نیز علامه بحرالعلوم چنین می‌نگارد:
و قلّ ما یوجد فیه التصریح بالاستناد إلی غیر النجاشی من أصحاب الرجال، حتی الشیخ.
ویظهر منه تقدیمه علی غیره فی هذا الشأن وهو الظاهر من العلامه ـ رحمه الله ـ فإنه شدید التمسک به، کثیر الاتباع لکلامه، و عباراته فی الخلاصه، حیث یحکم و لا یحکی عن الغیر.
سپس در ترجمه ی راوی بخصوصی می‌نویسد: «هی عبارات النجاشی بعینها.» (28)
علامه محمدتقی مجلسی سخن صاحب معالم را این گونه نقل کرده است:
أنه لم یعتبر توثیق العلامه، و السید بن طاووس، والشهید الثانی بل أکثر الأصحاب؛ تمسکا بأنهم ناقلون عن القدماء. (29)
ناگفته پیداست که این اشکال، نمی‌تواند تصحیحات علامه را زیر سؤال ببرد، بلکه آنها را قوی‌تر می‌نمایاند. ولی سخن صاحب سماءالمقال را می‌توان به عنوان توضیحی بر این ایراد پذیرفت، آنجا که می‌نویسد:
و التحقیق أن یقال: إنه لا حاجه إلی توثیقاته غالباً. فلأن الظاهر أن أکثر کلماته فضلا عن توثیقاته، مأخوذ من النجاشی، فهو إما یذکر کلماته بعینها، أو مع زیاده و نقیصه (30).
تبعیت فراوان علامه حلی از استادش سید بن طاووس، آخرین اشکالی است که بزرگان بر جناب علامه وارد می‌آورند. ایشان قایل‌اند از آنجا که سید بن طاووس در آرای خود دچار اشتباهات زیادی شده، تبعیت علامه از جناب استاد، در واقع تکرار همان اشتباهات است.
گروهی از رجالیون، این دلیل را ذکر کرده و تصحیحات جناب علامه را زیر سؤال برده‌اند؛ مثلاً صاحب معالم که حکم به عدم اعتبار توثیقات علامه کرده است، دلیل حکم خود را «زیادی اشتباهات علامه در الخلاصه، کم مراجعه کردن در رجال (31) و اعتماد زیاد به کتاب ابن طاووس، در حالیکه آن، مشتمل بر اوهام و اغلاط است، اعلام کرده است. تبعیت علامه از نظریات سید بن طاووس سخنی است که شهید ثانی نیز در بعضی از تعلیقات خلاصه الاقوال، هنگام ترجمه ی ابراهیم ‌بن ‌محمد بن ‌فارس گفته است. ایشان می‌نویسد:
أن الغالب من طریقه العلامه فی الخلاصه متابعه السید جمال الدین بن طاووس، حتی شارکه فی کثیر من الأوهام. (32)
همچنین محقق شیخ‌حسن (پسر شهید ثانی) اشکال را این گونه وارد می‌کند:
أن العلامه، لا یعتمد علی توثیقه لما یعلم من حال الخلاصه، من أنه أخذها من کتاب ابن طاووس، وأوهام ابن طاووس کثیره.
ولی در طرف مقابل، مرحوم کلباسی در سماء المقال ضمن ردّ این اشکال مشهور، آن را بی‌اساس می‌خواند و می‌نویسد:
أن توثیقات ابن طاوس فی کتابه، قلیله، کما أن أوهام أنظاره بالإضافه إلی صحاح کلماته، قلیله، علی أن متابعته له، بالإضافه إلی متابعه غیره مثل النجاشی، قلیله، فمتابعته له قلیله فی قلیله (33).

سخن آخر

پس از نقل و نقد موارد مذکور، در جمع‌بندی اشکالات فوق، می‌توان برای نپذیرفتن تصحیحات علامه حلی و قول به عدم اعتبار آنها، به این ایرادات استناد کنیم:
1. مراد علامه از «صحیح» در تألیفاتشان، صحیح قُدمایی است نه متأخرین؛
2. اشتباهات فراوان علامه در توثیق؛
3. وجود اشخاص مجهول در اسناد.
تمام این اشکالات، بر فرض پذیرفتن حجیت توثیقات متأخرین است، و گرنه، اگر توثیقات ایشان را نپذیریم، دیگر صحبت به اعتبار تصحیحات وی نمی‌شود. چرا که اعتبار تصحیحات، فرع بر توثیقات است.
از دیگر سوی، وقتی به عبارات موافقان این مبنا نظری می‌اندازیم، درمی‌یابیم که اکثریت این گروه، هر کدام به نحوی شرط و یا شروطی را برای پذیرش این توثیق عام در نظر گرفته و اعلام کرده‌اند. این پیش‌شرط گذاشتن، در واقع، بازگشتش به نپذیرفتن است.
ولی با وجود این سخن باید گفت، از آنجا که علامه حلی در بسیاری از علوم اسلامی و از جمله علم رجال صاحب‌نظر بوده است، و از طرفی در توثیقات و تضعیفاتش نیز در بسیاری از موارد به ذکر دلیل خویش پرداخته، لذا می‌توان توثیق علامه را یکی از مؤیدات در توثیق راوی قلمداد کرد. ولی «تصحیحات» وی را نمی‌توان حتی به عنوان مؤید بر وثاقت راوی پنداشت.
کتابنامه:
ـ اصول علم الرجال، عبدالهادی فضلی، بیروت: مؤسسه ی أم القری 1416 ق.
ـ اصول علم الرجال بین النظریه و التطبیق، مسلم داوری، مؤلّف، 1416 ق.
ـ أمل الآمل، شیخ محمد بن حسن حر عاملی، تحقیق: سید احمدحسینی، [بی‌جا]: مکتبه الاندلس.
ـ بحوث فی علم الرجال، محمد آصف محسنی، قم: المطبعه سیدالشهداء 1403 ق.
ـ بحوث فی فقه الرجال، (محاضرات سیدعلی العلامه الفانی الاصفهانی) مکی عاملی، [بی‌جا]: مؤسسه العروه الوثقی، چاپ دوم.
ـ تحریر الأحکام الشرعیه علی مذهب الإمامیه، علامه حسن بن یوسف الحلی، قطع رحلی دو جلدی.
ـ تذکره الفقهاء، العلامه الحلی، قم: مؤسسه آل البیت، 1414 ق.
ـ تعلیقه علی خلاصه الأقوال، الشهید الثانی.
ـ تعلیقه علی منهج المقال، الوحید البهبهانی.
ـ تکمله الرجال، فاضل کاظمی.
ـ تنقیح المقال، علامه مامقانی، نسخه ی خطی سه جلدی.
ـ تهذیب الاحکام، شیخ طوسی، تهران: دارالکتب الاسلامیه 1365 ش.
ـ تهذیب المقال فی تنقیح کتاب رجال النجاشی، السید محمد علی الأبطحی، قم: چاپ دوم، 1417 ق.
ـ توضیح المقال فی علم الرجال، ملا علی کنی، تحقیق : محمد حسین مولوی، قسم الأبحاث التراثیه بدار الحدیث.
ـ جامع الرواه، محمدعلی اردبیلی، مکتبه المحمدی.
ـ جزوه تاریخ حدیث شیعه «2»، استاد سید محمد کاظم طباطبایی، دانشکده ی مجازی علوم حدیث.
ـ خاتمه المستدرک، المیرزا النوری، قم: مؤسسه آل البیت علیهم السلام لإحیاء التراث، چاپ اول.
ـ خلاصه الاقوال فی معرفه احوال الرجال، علامه حلی، قم: دار الذخائر 1411 ق.
ـ رجال ابن‌داوود، ابن داود حلی، تهران: انتشارات دانشگاه تهران، 1383 ق.
ـ رجال الخاقانی، الشیخ علی الخاقانی، تحقیق: سید محمدصادق بحرالعلوم، قم: مکتب الاعلام الاسلامی، چاپ دوم.
ـ رجال النجاشی، احمد بن علی النجاشی، قم: جامعه ی مدرسین 1407 ق.
ـ الرسائل الرجالیه، أبی المعالی محمد بن محمد ابراهیم الکلباسی.
ـ الرعایه فی علم الدرایه، الشهید الثانی زین‌الدین بن علی‌بن احمد جبعی عاملی، تحقیق: بقال، قم: مکتبه آیهالله مرعشی، 1408 ق.
ـ روضه‌المتقین فی شرح من ‌لا یحضره ‌الفقیه، علامه محمدتقی مجلسی، تهران: بنیاد فرهنگ اسلامی.
ـ سماء المقال فی علم الرجال، أبو الهدی الکلباسی، تحقیق: سید محمدحسینی قزوینی، قم: مؤسسه ولی العصر، چاپ اول.
ـ طرائف المقال فی معرفه طبقات الرجال، سید علی بروجردی، تحقیق: سید مهدی رجایی، قم: کتابخانه ی آیت‌الله مرعشی 1410 ق.
ـ عده الرجال، محسن اعرجی، قم: اسماعیلیان 1415 ق.
ـ العده فی اصول الفقه (عده الأصول)، الشیخ الطوسی، تحقیق: محمد رضا الأنصاری، چاپ اول، 1417 ق.
ـ فائق المقال فی الحدیث و الرجال، أحمد بن عبد الرضا البصری، تحقیق: قیصریه ها، قم: دارالحدیث، چاپ اول، 1422 ق.
ـ الفوائد الحائریه، الوحید البهبهانی، قم: مجمع الفکر الاسلامی.
ـ الفوائد الرجالیه، السید بحر العلوم، تحقیق و تعلیق : محمد صادق بحر العلوم، تهران: مکتبه الصادق.
ـ الفوائد الرجالیه، الشیخ مهدی الکجوری الشیرازی، تحقیق: رحمان‌ستایش، قم: دارالحدیث، 1423 ق.
ـ الفوائد الرجالیه، الوحید البهبهانی.
ـ کلیات فی علم رجال الحدیث، شیخ جعفر سبحانی، قم: مؤسسه النشر الاسلامی، 1414 ق.
ـ لؤلؤه البحرین فی الاجازات، یوسف بن احمد البحرانی، نجف: مطبعه النعمان.
ـ لسان المیزان، ابن حجر عسقلانی، بیروت: مؤسسه الاعلمی للمطبوعات، دوم، 1390 ق.
ـ مختلف الشیعه فی احکام الشریعه، العلامه الحلی، تحقیق: مؤسسه نشر الاسلامی، 1412 ق.
ـ المدخل الی علم الرجال و الدرایه، سید محمد حسینی قزوینی، قم: مؤسسه ی ولی عصر (علیه السلام).
ـ مشرق الشمسین، البهائی العاملی، قم: منشورات مکتبه بصیرتی، چاپ سنگی.
ـ معجم مصطلحات الرجال والدرایه، محمد رضا جدیدی نژاد، قم: مؤسسه ی دارالحدیث، 1380 ش.
ـ معجم رجال الحدیث، سید ابوالقاسم موسوی خویی، قم: مرکز نشر آثار شیعه 1410 ق.
ـ منتقی الجمان فی الاحادیث الصحاح و الحسان، الحسن بن زین الدین الشهید الثانی، تصحیح: علی اکبر غفاری، قم: جامعه ی مدرسین.

پی نوشت ها :

1) کارشناسی ارشد علوم حدیث.
2) خلاصه الاقوال، ص 137.
3) مختلف الشیعه فی احکام الشریعه، ج 2، ص 255.
4) تهذیب الاحکام، ج 3، ص 132، ح 20.
5) همان، حدیث 22.
6) مختلف الشیعه، ج 3، ص 481.
7) تهذیب الاحکام، ج 4، ص 253، ح 1.
8) التهذیب، ج 2، ص 62، ح 222.
9) تحریر الاحکام الشرعیه علی مذهب الامامیه، ج 1، ص 198.
10) سند روایت این گونه است: « عده من اصحابنا، عن سهل بن زیاد، عن ابن محبوب، عن عبدالرحمن بن الحجاج، عن ابی عبد الله (علیه السلام) ...» (الکافی، ج 5، ص 92).
11) خلاصه الاقوال، ص 288، الباب السابع فی الآحاد، رقم 2.
12) وقتی که علامه حلی در کتاب رجالی اش به ترجمه ی خود می پردازد، این گونه توضیح داده، این کتاب ها را برای خویش بر می شمرد: «الحسن بن یوسف بن علی بن مطهر، له کتب: کتاب منتهی المطلب فی تحقیق المذهب، ذکرنا فیه جمیع مذاهب المسلمین فی الفقه و رجحنا ما نعتقده بعد ابطال حجج من خلفنا فیه، یتم عملنا منه إلی هذا التاریخ و هو شهر ربیع الاخر سنه 693 ... کتاب تحریر الأحکام الشرعیه علی مذهب الإمامیه استخرجنا فیه فروعا لم نسبق إلیها مع اختصاره. کتاب مختلف الشیعه فی أحکام الشریعه ذکرنا فیه خلاف علمائنا خاصه و حجه کل شخص و الترجیح لما نصیر إلیه ...» (الخلاصه، ص 45، رقم 52). ایشان در ادامه، هفتاد کتاب برای خویش ذکر می کند. این، حاکی از آن است که کتاب حاضر از پختگی علمی برخوردار است و بعد از تألیف کتب بسیار (از جمله سه کتاب فوق)، به نگارش این اثر روی آورده است.
13) روضه المتقین، ج 14، ص 274.
14) الرسائل الرجالیه، ج 1، ص 352.
15) گر چه علامه حلی در این قسمت، نسبت فطحی بودن را به ابان بن عثمان داده است، ولی می بینیم که ایشان در ترجمه ی ابان، وی را ناووسیه دانسته است. آنجا که می گوید: «کان أبان من الناووسیه ... فالأقرب عندی قبول روایته و إن کان فاسد المذهب» با نگاهی به کتب رجالی درمی یابیم که هیچ کدام از رجالیون شیعه، نسبت فطحی بودن را به ابان بن عثمان نداده اند و تنها مرحوم کشّی است که در این عبارت، وی را ناووسی خوانده است: «کان أبان من أهل البصره و کان مولی بجیله و کان یسکن الکوفه و کان من الناووسیه» (رجال الکشی، ص 352) که به احتمال زیاد در این عبارت تصحیف رخ داده است. عدم ذکر چنین نسبتی از سوی رجالیون بزرگی چون نجاشی و شیخ طوسی، و همچنین روایات وی از امام کاظم (علیه السلام) مؤید این مطلب است.
16) المقال فی علم الرجال، ج 2، ص 417.
17) تعلیقات الوحید علی منهج المقال، ص 66.
18) سماء المقال، کلباسی، ص 231، المبحث الثالث: «ما وقع فی الخلاصه من الاشتباه».
19) این اریاد شیخ حسن، وارد نیست و قابل دفاع است. محقق کلباسی در این زمینه چنین می نویسد: «الظاهر أن الاختلاف، بواسطه اختلاف الموارد، و تعاضد أقوال الموثقین فی موضع دون آخر، فجری علی التقدیم تاره، وعدمه أخری، کما هو طریقه الاجتهاد، و ترجیح الأقوال، فتأمل» (سماء المقال فی علم الرجال، ج 1، ص 231).
20) نقد الرجال، ص 83.
21) الرسائل الرجالیه، ج 1، ص 352.
22) لؤلؤه البحرین، ص 226.
23) المقال فی علم الرجال، ج 1، ص 224 ـ 231.
24) معجم رجال الحدیث، خویی، ج 1، ص 71 (مقدمه ی کتاب).
25) تکمله الرجال، 1، ص 167، به نقل از خاتمه المستدرک، ج 4، ص 393.
26) «قال النجاشی: و هو علی کل وجه ثقه صحیح الحدیث معتمد علیه و عندی فیه توقف» (خلاصه الاقوال، ج 1، ص 201).
27) تعلیقه الشهید الثانی علی خلاصه الأقوال، ص 33.
28) الفوائد الرجالیه، ج 2، ص 45.
29) روضه المتقین، ج 14، ص 17.
30) المقال فی علم الرجال، ج 1، ص 224 ـ 231.
31) مراد از جمله ی «قله مراجعته فی الرجال» دو امر می‌تواند باشد: اول. تجدید نظر نکردن در نظرهای قبلی خود، دوم. عدم رجوع به کلمات صاحب‌نظران در رجال (الرسائل الرجالیه، ج 1، ص 218).
32) تعلیقه الشهید الثانی علی خلاصه الأقوال، ص 8.
33) المقال فی علم الرجال، ج 1، ص 224 ـ 231.

منبع: فصلنامه علمی- پژوهشی علوم حدیث شماره 54.

شناسنامه كتاب:
 

إیضاح مخالفه السنه لنصّ الکتاب و السنه، علامه حلّی، تحقیق بی بی سادات رضی بهابادی، تهران: کتابخانه مجلس شورای اسلامی، قم: دلیل ما، 1387 شمسی؛ 335ص.

معرفی كتاب:
 

علامه حلّی، (648-726 هـ ق.) مشهورتر از آن است که به معرفی نیاز داشته باشد. بزرگ مردی که به تربیت دهها دانشمند دیگر - به ویژه فرزندش فخر المحققین- همت گمارد. علاوه بر این، دهها اثر در زمینه های مختلف - به ویژه فقه و کلام- به جای نهاد. در شرح حال او، برخی از دانشمندان شرقی و غربی، تک نگاریهایی دارند، مانند: مکتبه العلامه الحلّی / سید عبدالعزیز طباطبایی؛ مقدمه جامع و مبسوط کتاب الالفین / سید محمدمهدی خرسان نجفی، اندیشه های کلامی علامه حلّی / زابینه اشمیتکه. و این غیر از دهها مورد منابع دیگر از دانشوران شیعه و سنی است که درباره او در ضمن کتابهای خود سخن گفته اند.
علامه حلّی در باب تفسیر نیز کتابهایی نوشته که تنها یکی از آنها به دست ما رسیده است: «إیضاح مخالفه السنه لنصّ الکتاب و السنه». از این کتاب تفسیر - که صبغه کلامی دارد- فقط بخشی از آن به دست ما رسیده که از آیه 212 سوره بقره آغاز می شود و به آخرین آیه سوره آل عمران پایان می پذیرد. مؤلف، خود، این بخش را جزء دوم کتابش دانسته که در جمعه 20 شوال 723 از تألیف آن فراغت یافته است. ضمناً وعده می دهد که جزء سوم این کتاب در باب سوره نساء خواهد بود. آیا ایشان بقیه این کتاب را ننوشته است یا نوشته و به دست ما نرسیده است؟ به قرینه سال تألیف این جزء - که واپسین سال حیات علامه و سه ماه قبل از رحلت اوست - احتمال اول، قوی تر به نظر می رسد. اما در مورد جزء اول کتاب (سوره حمد و آیات نخستین سوره بقره) جواب روشنی نداریم، چون نسخه ای از آن تا کنون دیده و شناخته نشده است.
در هر حال، این جزء - یعنی تنها بخش موجود از کتاب- برای نخستین بار چاپ شده و همت مصحّح آن را – که اکنون عضو هیئت علمی دانشگاه الزهراء است- باید ارج نهاد که به این خدمت، اهتمام ورزیده است. نیز در اینجا باید یاد شود از محقق فقید مرحوم استاد علی اکبر غفاری که به عنوان پایان نامه، راهنمایی این رساله را بر عهده گرفته و برگی درخشان در کارنامه باقیات صالحات خود ثبت کرده است.
مصحّح در مقدمه مبسوط خود، پس از توضیحی کوتاه در مورد زندگی نامه علامه حلّی و اشاره به منابع شرح حال ایشان (ص 9-14) به کتابهای تفسیری او اشاره می کند (ص 14- 17) آن گاه به ویژگیهای کتاب حاضر می پردازد: روش تفسیری، اثرپذیری این کتاب از تبیان شیخ طوسی و برخی لغزشهای جزئی. (17-23) پس از آن، توضیح می دهد که علامه حلی در این تفسیر، نقد دیدگاه های اشاعره را - که اکثر اهل تسنّن را تشکیل می دادند- مورد نظر دارد و مخالفت آنها با نصوص کتاب و سنت را روشن می سازد. (ص 23-24)
مصحّح برخی از عناوین این مخالفت را بدین گونه بر می شمارد:
صدور کذب از جانب خداوند (ص25)، فعل بنده (ص 27)، هدف افعال الاهی (ص 28)، استطاعت (ص 29)، نقش طاعت و گناه ( ص 29)، حسن و قبح (ص 31)، صفات الاهی ( ص 31)، اراده خدا (ص 22)، قدرت خدا (ص 32)، رزق ( ص 33)، توفیق (ص 33)، متعلق اراده الاهی ( ص 34)، عصمت امام (ص 35)، افضلیّت امام (ص 38)، ایمان (ص 39)، استبطاء نصرت الاهی از جانب رسول (ص 40)، کرامات اولیاء (ص 43).
این بخش - حدود بیست صفحه- را می توان دانشنامه ای کوچک از عقاید اشاعره و نقد آنها توسط علامه حلّی، یا به تعبیری، خلاصه و چکیده کتاب دانست.
پس از این، مصحّح، نسخه های خطی مورد استفاده خود، به ویژه نسخه کتابخانه مجلس را - که بخش عمده آن به خط مؤلف است- می شناساند (ص 44- 46)، و به کارهای خود در تحقیق و تصحیح کتاب می پردازد. (ص 44-46)
متن کتاب از صفحه 51 آغاز می شود که همراه با تعلیقات مصحّح در تکمیل مطالب کتاب و نیز اشاره به اختلاف نسخه ها در پاورقی، حدود 270 صفحه در بر دارد.
کتاب با آوردن نمونه نسخه های خطی، نمایه عام (اعلام و طوائف و مکانها)، و سرانجام، کتابشناسی منابع تحقیق و تصحیح و مقدمه، پایان می یابد.
در اینجا به چند نکته اشاره می شود که در تکمیل این اثر نفیس در چاپهای بعدی مفید خواهد بود: (2)
1. برخی از منابع مورد استفاده محقّق، در ضمن فهرست منابع نیامده است؛ مانند: هدیه العارفین / بغدادی؛ موسوعه طبقات الفقهاء / سبحانی؛ النجوم الزاهره / اتابکی و موارد دیگر.
2. در صفحه 10 اشاره شده که برای علامه حلّی، لقب «آیت الله» به طور مطلق به کار می رود. بد نبود که در اینجا، دو سه مدرک به عنوان نمونه یاد می شد.
3. در معرفی منابع (پایان کتاب)، نام مصحّحان منابع کهن یاد نشده؛ در حالی که فواید مترتب بر یادکردِ این نامها بر اهل پژوهش پوشیده نیست.
4. منابع زندگی نامه علامه حلّی که در صفحات 9 و 10 یاد شده، بهتر است که به جای ترتیب الفبایی، ترتیب زمانی داشته باشد.
5. برخی خطاهای مطبعی و ویرایشی در کتاب هست که باید در بازخوانی دقیق، تصحیح شود؛ از جمله: کلمه «فاء» که به شکل «فأ» آمده (ص 85 س 16)؛ حرف «ی» گاهی با دو نقطه در زیر آمده (مانند ص 137، پاورقی 1) و گاهی بدون این نقطه ها (مانند ص 84، پاورقی 2)، که باید یکدست شود.
6. شرح حال ابن عباس و قتاده (ص 55 پاورقی 2 و 3)، فقط از کتاب الاعلام زرکلی نقل شده که بهتر است به منابع کن استناد شود.
7. از آنجا که متن و حواشی کتاب به زبان عربی است، خوب بود مصحّح بزرگوار، تمام مقدمه خود را به عربی می آورد و چکیده آن را به فارسی، تا دو گروه از آن بهره کامل ببرند؛ هم کسانی که از متن عربی آن بهره می گیرند و هم کسانی که از ترجمه فارسی آن استفاده می کنند؛ یا به عکس این ترتیب، یعنی در کنار مقدمه مفصل فارسی (حدود پنجاه صفحه)، مختصری از آن به عربی درج شود تا خوانندگان عرب زبان نیز با این کتاب و ویژگیهای آن آشنا شوند.
8. با توجه به اینکه این کتاب را می توان یک دانشنامه علم کلام دانست، افزودن یک نمایه موضوعی - الفبایی، دست کم به زبان عربی، فایده آن را صد چندان می کند. غفلت از فوائد فراوانِ نمایه های موضوعی - الفبایی، کاربرد بسیاری از متون معتبر ما را- که مانند سرچشمه های جوشان علوم هستند- محدود می سازد؛ با آنکه تهیه نمایه، کاری چندان دشوار نیست. و با توجه به گسترش علم نمایه سازی، به راحتی، می توان فواید یک کتاب را مضاعف ساخت.
بیان نکات انتقادیِ یادشده، از ارزش و فایده کتاب نمی کاهد؛ چرا که این کتاب برای نخستین بار چاپ شده و اهتمام مصحّح و ناشر در این کار ابتکاری، بسیار ستودنی است.
از محسّنات کتاب می توان موارد زیر را یاد کرد:
1. چاپ چشم نواز و کم غلط که خواننده را به خواندنِ آن ترغیب می کند.
2. افزودن پاورقیهای توضیحی برای تکمیل کار مؤلف، به ویژه مواردی که ارتباط سخن مؤلف با کلام شیخ طوسی در تفسیر تبیان، روشن شده است؛ که بخش عمده آنها در صفحات 51 تا 80 آمده است.
این گفتار را با سخن کوتاه و ارزنده استاد رسول جعفریان پایان می دهم که - به عنوان ریاست کتابخانه مجلس- در مقدمه کوتاه خود نوشته است:
«کتاب حاضر یک اثر جاودانه از مردی فرهیخته است که به «دانش اختلاف» آگاهی دارد و از سر معرفت، به سراغ اندیشه های دیگران می رود. او می کوشد تا مبانی این اختلاف نظرها را در مقایسه با منابع دینی، به خصوص قرآن، نشان دهد. در این زمینه، در قرآن تأمل می کند و به سنجش آراء و افکار با قرآن می پردازد.
یکی از مهم ترین فواید این اثر برای جامعه علمی ما همین است که بداند دانشمندانش تا چه اندازه به نقطه نظرات مذاهب دیگر آگاهی داشته و چگونه همزمان، ضمن احترام به مذهب مخالف، نشان می دهد که برای او علم و دانش و استدلال از همه چیز مهم تر است. اینکه یک تمدن، مانند تمدن اسلامی، انسانهایی را پرورش دهد که تابع استدلال و دلیل باشند، نشانگر بلوغی است که در اساس آن تمدن وجود دارد. در عین حال، این تمدن اسلامی، وقتی راه به جایی خواهد بُرد که دست از اختلاف نظرهای بی اساس و اتهامات واهی بردارد و همزمان با مهر و عطوفت اسلامی، به بحث درباره مهم ترین معضلات علمی و دینی و اجتماعی خود بپردازد.»
علو درجات مؤلف علامّه، و توفیق روزافزون مصحّح و ناشر را از خدای متعال مسئلت می دارم.

پی نوشت ها :
 

1. عضو هیئت علمی دانشگاه قم.
2. در نگارش این نکات، از یادداشت کوتاه و محققانه جناب دکتر باقر قربانی زرین، بهره فراوان برده ام که لطف ایشان را سپاس می گزارم.
 

منبع: نشریه سفینه شماره 24

بذر تشیع

آن را که فضل و دانش و تقوا مسلم است
هر جا قدم نهد قدمش خیر مقدم است
حضور فقیه یگانه عصر علامه حلی در ایران و مرکز حکومت مغولان خیر و برکت بود و با زمینه هایی که حاکم مغول برای وی به وجود آورده بود کمال بهره را برد و به دفاع از امامت و ولایت ائمه معصومین علیهم السلام برخاست . از این رو بزرگترین جلسه مناظره با حضور اندیشمندان شیعی و علمای مذاهب مختلف برگزار شد. از طورف علمای اهل سنت خواجه نظام الدین عبدالملک مراغه ای که از علمای شافعی و داناترین آنها بود برگزیده شد. علامه حلی با وی در بحث امامت مناظره کرد و خلافت بلا فصل مولا علی علیه السلام بعد از رسالت پیامبر اسلام را ثابت نمود و با دلیلهای بسیار محکم برتری مذهب شیعه امامیه را چنان روشن ساخت که جای هیچ گونه تردید و شبهه ای برای حاضران باقی نماند.
پس از جلسات بحث و مناظره و اثبات حقانیت مذهب اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام اولجایتو مذهب اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام اولجایتو مذهب شیعه را انتخاب کرد و به لقب ((سلطان محمد خدابنده )) معروف گشت . پس از اعلان تشیع وی ، در سراسر ایران مذهب اهل بیت منتشر شد و سلطان به نام دوازده امام خطبه خواند و دستور داد در تمام شهرها به نام مقدس ائمه معصومین علیهم السلام سکه زنند و سر در مساجد و اماکن مشرفه به نام ائمه مزین گردد.12
یکی از دانشمندان می نویسد: اگر برای علامه حلی منقبت و فضیلتی غیر از شیعه شدن سلطان محمد به دست او نبود، همین برای برتری و افتخار علامه بر دانشمندان و فقها بس بود حال آنکه مناقب و خوبیهای وی شمارش یافتنی نیست و آثار ارزنده اش بی نهایت است .13

در ایران

آیه الله علامه حلی ، عارف و فقیه بر جسته شیعه ، در ایران باقی ماند و حدود یک دهم از عمر شریفش در این خطه گذشت . او در این مدت خدمات بسیار ارزنده ای نمود و در نشر علوم و معارف اهل بیت علیهم السلام کوشش فراوان نمود و شاگردان زیادی را تربیت کرد.
علامه چه در شهر سلطانیه و چه در مسافرتها به دیگر شهرهای ایران پیوسته ملازم با سلطان بود به پیشنهاد وی سلطان دستور داد مدرسه سیاری را از خیمه و چادر، دارای حجره و مدرس آماده کنند تا با کاروان حمل گردد و در هر منزلی که کاروان رحل اقامت کرد خیمه مدرسه در بالاترین و بهترین نقطه منزل بر پا شود.14
او علاوه بر تدریس و بحث و مناظره با دانشمندان اهل سنت و تربیت شاگردان ، به نوشتن کتابهای فقهی ، کلامی و اعتقادی مشغول بود، چنانکه در پایان بعضی از کتابهای خود نگاشته است : این نوشته در مدرسه سیار سلطانیه در کرمانشاهان به اتمام رسید. وی کتاب ارزشمند ((منهاج الکرامه )) را که در موضوع امامت است برای سلطان نوشت و در همان زمان پخش گردید.
علامه حلی پس از یک دهه تلاش و خدمات ارزنده فرهنگی و به اهتزاز در آوردن پرچم ولایت و عشق و محبت خاندان طهارت علهیم السلام در سراسر قلمرو مغولان در ایران ، در سال 716 ق . بعد از مرگ سلطان محمد خدابنده ، به وطن خویش سرزمین حله برگشت و در آنجا به تدریس و تالیف مشغول گردید و تا آخر عمر منصب مرجعیت و فتوا و زعامت شیعیان را به عهده داشت .15

گنجینه ماندگار

تدریس و تالیف هر یک فضیلت بسیار مهمی برای رادمردان عرصه دانش است و علامه شخصیتی بود که در این دو جنبه از دیگر محققان و دانشوران پیشی گرفت و سرآمد روزگار شد. چنانکه گفته اند: علامه حلی زمانی از نوشتن کتابهای حکمت و کلام فارغ شد و به تالیف کتابهای فقهی پرداخت که از عمر مبارکش بیش از 26 سال نگذشته بود.16
او در رشته های گوناگون علوم کتابهای زیادی دارد که اگر در مجموعه ای جمع آوری شود دایره المعارف و کتابخانه بسیار ارزشمندی خواهد شد. یکی از دانشمندان می نویسد: اگر به نوشته های علامه دقت کنید پی خواهید برد که این مرد از طرف خداوند تایید شده است ، بلکه نشانه ای از نشانه های خداست . چنانچه نوشته های وی بر ایام عمرش - از ولادت تا وفات - تقسیم شود سهم هر روز یک دفترچه بزرگ می شود.17

الف - آثار فقهی

منتهی المطلب فی تحقیق المذهب ، تلخیص المرام فی معرفه الاحکام ، غایه الاحکام فی تصحیح تلخیص المرام ، تحریر الاحکام الشرعیه علی مذهب الامامیه ، مختلف الشیعه فی احکام الشرعیه ، تبصره المتعلمین فی احکام الدین ، تذکره الفقها، ارشاد الاذهان فی احکام الایمان ، قواعد الاحکام فی معرفه الحلال و الحرام ، مدارک الاحکام ، نهایه الاحکام فی معرفه الاحکام ، المنهاج فی مناسک الحاج ، تسبیل الاذهان الی احکام الایمان ، تسلیک الافهام فی معرفه الاحکام ، تنقیح قواعد الدین ، تذهیب النفس فی معرفه المذاهب الخمس ، المعتمد فی الفقه ، رساله فی واجبات الحج و ارکانه و رساله فی واجبات الوضو و الصلوه .

ب - آثار اصولی

النکه البدیعه فی تحریر الذریعه ، غایه الوصول و ایضاح السبل ، مبادی الوصول الی یعلم الاصول ، تهذیب الوصول الی علم الاصول ، نهایه الوصول الی علم الاصول ، نه الوصول الی علم الاصول ، منتهی الوصول الی علمی الکلام و الاصول .

ج - آثار کلامی و اعتقادی

منهاج الیقین ، کشف المراد، انوار الملکوت فی شرح الیاقوت ، نظم البراهین فی اصول الدین ، معارج الفهم ، الابحاث المفیده فی تحصیل العقیده ، کشف الفوائد فی شرح قواعد العقائد، مقصد الواصلین ، تسلیک النفس الی حظیره القدس ، نهج المسترشدین ، مناهج الهدآیه و معارج الدرآیه ، منهاج الکرامه ، نهایه المرام ، نهج الحق و کشف الصدق ، الالفین ، باب حادی عشر، اربعون مساله ، رساله فی خلق الاعمال ، استقصا النظر، الخلاصه ، رساله السعدیه ، رساله واجب الاعتقاد، اثبات الرجعه ، الایمان ، رساله فی جواب سئوالین ، کشف الیقین فی فضائل امیر المومنین علیه السلام ، جواهر المطاب ، التناسب بین الاشعریه و فرق السوفسطائیه المبحاث السنیه و المعارضات النصریه ، مرثیه الحسین علیه السلام .

د - آثار حدیثی

استقصا الاعتبار فی تحقیق معانی الاخبار، مصابیح الانوار، الدرر و المرجان فی الاحادیث الصحاح و الحاسن ، نهج الوضاح فی الاحادیث الصحاح ، جامع الاخبار، شرح الکلمات الخمس لامیرالمومنین علیه السلام ، مختصر شرح نهج البلاغه ، شرح حدیث قدسی .

ه - آثار رجالی

خلاصه الاقوال فی معرفه الرجال ، کشف المقال فی معرفه الرجال ، ایضاح الاشتباه .

و - آثار تفسیری

نهج الایمان فی تفسیر القرآن ، القول الوجیز فی تفسیر الکتاب العزیز و ایضاح مخالفه السنه .

ز - آثار فلسفی و منطقی

القواعد و المقاصد، الاسرار الخفیه ، کاشف الاستار، الدر المکنون ، المقامات ، حل المشکلات ، ایضاح التلبیس ، الجوهر النضید، ایضاح المقاصد، نهج العرفان ، کشف الخفا من کتاب الشفا، مراصد التدقیق و مقاصد التحقیق ، المحاکمات بین شراح الاشارت ، ایضاح المعضلات من شرح الاشارات ، نور المشرق فی علم المنطق ، الاشارات الی معانی الاشارات ، بسط الاشارت ، تحریر الابحاث فی معرفه العلوم الثلاثه ، تحصیل الملخص ، التعلیم التام ، شرح القانون ، شرح حکمه الاشراق ، القواعد الجلیه .

ح - آثار ارزنده در زمینه دعا

الادعیه الفاخره المنقوله عن الائمه الطاهره و منهاج الصلاح فی اختصار المصباح .

ط - آثار ادبی

کشف المکنون من کتاب القانون ، بسط الکافیه ، المقاصد الوافیه بفوائد القانون و الکافیه ، المطالب العلیه ، لب الحمکه ، و اشعار در موضوعات مختلف و قصیده ای بلند درباره دانش و مال .

ی - دیگر آثار

آداب البحث ، جوابات المسائل المهنائیه الاولی ، جوابات المسائل المهنائیه الثانیه ، جواب السوال عن حکمه النسخ ، اجازه نقل حدیث به بنی زهره حلبی ، لاجازه نقل حدیث به قطب الدین رازی در ورامین ، اجازه نقل حدیث به مولا تاج الدین رازی در سلطانیه ، دو جازه نقل حدیث به سید مهنا بن سنان مدنی در حله ، اجازات متعدد به شاگردان و دیگر فقها، وصیتنامه ، الغریه ، مسائل سید علاالدین .

علامه و ابن تیمیه

شیخ تقی الدین سبکی معروف به (( ابن تیمیه )) از دانشمندان متعصب اهل سنت و معاصر با علامه حلی است که بیشتر شخصیتهای علمی به فساد عقیده وی اعتراف دارند و بلکه می گویند کافر و مرتد است ، تا جایی که در زمان حیاتش به علت داشتن نظرات انحرافی به زندان افتاده است و دانشمندان شیعه و سنی کتابهای زیادی در زمان وی بود بعد از آن بر رد او نوشته اند.
بعد از اینکه علامه حلی کتاب ((منهاج الکرامه )) را در اثبات امامت نوشت ابن تیمیه به علت عناد و لجاجتی که با علامه داشت کتابی به نام ((منهاج السنه )) به خیال خام خویش به عنوان رد بر شیعه و بویژه رد بر کتاب منهاج الکرامه ) نوشت .
وقتی کتاب منهاج السنه به دست علامه رسید این بزرگوار با آن همه تهاجمات و بی ادبیها و توهینهای ابن تیمیه اشعاری نوشت و برایش فرستاد که ترجمه شعرها چنین است :
- اگر آنچه را سایر مردم می دانستند تو هم می دانستی با دانشمندان دوست می گشتی .
- ولی جهل و نادانی را شیوه خود ساختی و گفتی :
- هر کس بر خلاف هوای نفس تو می رود دانشمند نیست.18
ابن حجر عقلانی - دانشمند سنی - چنین اعتراف می کند: ((علامه نامش مشهور و اخلاقی نیک دارد. وقتی کتاب ابن تیمیه به او رسید گفت : لو کان یفهم ما اقول اجبته؛ یعنی : اگر ابن تیمیه آنچه را که من گفتم می دانست جوابش را می دادم .))19

فضیلتهای درخشان

انسانهای نمونه دارای یک بعد و ارزش خاص نیستند، بلکه ارزشهای گوناگون را در خود جمع کرده اند. علامهه حلی از شخصیتهایی است که از هر نظر مصداق انسان کامل است و دارای ابعاد گوناگون و فضیلتهای درخشان . او در تمام دانشها علامه بود و گوی سبقت را از دیگران ربود و ارزشهای ممتازی را که دیگران داشتند به تنهایی داشت . وی با اندیشه و فکر مواج خویش علاوه بر تحولی که در فقه ایجاد کرد و در عصر خویش مسیر اندیشه فقها را متوجه مبانی فقه و معارف اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام نمود در فنون و دانشهای دیگر چون حدیث تحول بنیادی به وجود آورد و دریچه ای به روی محققان در طول تاریخ گشود که مشعل پر فروغی فرا راه آنان شد.
عارف فرزانه و اسوه ایمان و تقوا علامه حلی با آن همه تلاش فرهنگی و تدریس و نوشتن کتابهای ارزنده ، از یاد خدا و تقرب به درگاه حق غافل نبود و موفقیت در عرصه دانش و خدمات ارزشمند و پر بار را در سایه ارتباط معنوی و تقوای الهی می دانست . او را از زاهدترین و با تقواترین مردم معرفی کرده اند که سه یا چهار بار نمازهای تمام عمر خویش را قضا نمود. نها به این اکتفا نکرد بلکه سفارش کرد تمام نمازها و روزه هایش را بعد از رحلتش به جا آورند و با اینکه به حج هم مشرف شده بود وصیت کرد از طرف او حج انجام دهند.20
علامه حلی پرچم ولایت را بر افراشت و با تمام وجود از ولایت و رهبری صحیح دفاع کرد. این عشق سرشار به خاندان طهارت علهیم السلام با گوشت ، پوست و استخوانش آمیخته بود و آنجا که در ارتباط با آنان قلم بر صفحه کاغد می گذاشت با اخلاص برخاسته از اعماق جانش چنین می نگاشت : بزرگترین سرچشمه دوستی و محبت اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام اطاعت و پذیرش حکومت و ولایت آنهاست و قیام بر همان شیوه ای که آنان ترسیم کردند... .
سفارش می کنم که به محبت و عشق ورزی به فرزندان فاطمه زهرا علیهاالسلام . چون آنان شفاعت کنندگان ما هستند در روزی که مال و فرزندان برای ما سودی نخواهند داشت ... از چیزهایی که خداوند بر ما احسان کرد اینکه در بین ما آل علی علیه السلام را قرار داده است . خداوندا، ما را بر دوستی و محبت آنان محشور کن و از کسانی قرار ده که حق جدشان پیامبر و نسلش را ادا کرده اند.21
علامه به پیروی از مولا و مقتدایش امیرالمومنین علیه السلام نواحی وسیعی را با مال و دست خود آباد کرد و برای استفاده مردم وقف نمود و این یکی از فضیلتهای او بود که در زندگی کمتر دانشمند و فقیهی به چشم می خورد. یکی از دانشمندان می نویسد: برای وی آبادیهای زیادی بود که خود نهرهای آب آنها را حفر و با پول و ثروتش زنده کرد. این آبادیها به کسی تعلق نداشت و در زمان حیاتش آنان را وقف کرد.22

در خدمت امام زمان علیه السلام

شب جمعه که فرا می رسید بوی تربت مقدس ابا عبدالله الحسین علیه السلام و عشق زیارت حضرتش ، علامه را بی تاب می کرد و از حله به کربلا می کشاند. از این رو هر هفته روزهای پنجشنبه به زیارت مولا و آقایش می شتافت . در یکی از هفته ها که به تنهایی در حال حرکت بود شخصی همراه وی به راه افتاد و با یکدیگر مشغول صحبت شدند. در ضمن صحبت برای علامه معلوم شد که این شخص مرد فاضلی است و تبحر خاصی در علوم دارد. از این نظر مشکلاتی را که در علوم مختلف برایش پیش آمده بود از آن شخص پرسید و او به همه پاسخ گفت تا اینکه بحث در یک مساله فقهی واقع شد و آن شخص فتوایی داد که علامه منکر آن شد و گفت : دلیل و حدیثی بر طبق این فتوا نداریم ! آن شخص گفت : شیخ طوسی در کتاب تهذیب ، در فلان صفحه و سطر حدیثی را در این باره ذکر کرده است ! علامه در حیرت شد که راستی این شخص کیست ! از او پرسید آیا در این زمان که غیبت کبراست می توان حضرت صاحب الامر (عج ) را دید؟ در این هنگام عصا از دست علامه افتاد و آن شخص خم شد و عصا را از زمین برداشت و در دست علامه گذاشت و فرمود: چگونه صاحب الزمان را نمی توان دید و حال آنکه دست او در دست تو است ! علامه بی اختیار خود را در مقابل پای آن حضرت انداخت و بیهوش شد!
وقتی به هوش آمد کسی را ندید. پس از بازگشت به حله به کتاب تهذیب مراجعه کرد و آن حدیث را در همان صفحه و سطر که آن حضرت فرموده بود پیدا کرد و به خط خود در حاشیه آن نوشت : این حدیثی است که حضرت صاحب الامر (عج ) به آن خبر داد و به آن راهنمایی کرد. یکی از دانشمندان می نویسد:
من آن کتاب را دیدم و در حاشیه آن حدیث ، خط علامه حلی را نیز مشاهده کردم .23

غروب ستاره حله

پایان زندگی هر کس به مرگ اوست جز مرد حق که مرگ وی آغاز دفتر است محرم سال 726 ق . برای شیعیان و پیروان راستین اسلام فراموش نشدنی است . عزا و ماتم آنان افزون است . بویژه حله این سرزمین مردان پاک سرشت و عاشقان اهل بیت علیهم السلام شور و ماتم بیشتری دارد.
عجب تقارن و اتفاقی ! پاسدار بزرگ اسلام و فقیه شیعه ، علامه حلی ، ولادتش در ماه پربرکت و با فضیلت رمضان واقع شد و زندگی اش با خیر و برکت فراوان گردید و بعد از گذشت 78 سال عمر پر بار، پرواز روحش با عشق و محبتی که به اهل بیت نبوت و رابطه ناگسستنی با ولایت داشت ، در ماه شهادت به وقوع پیوست وبه روح مطهر سالار شهیدان امام حسین علیه السلام پیوند خورد.
آری ، در 21 محرم این سال مرجع تقلید شیعه ، فقیه و عارف فرزانه ، ستاره پرفروغ آسمان علم و فقاهت ، آیه الله علامه حلی دار فانی را وداع گفت و روح ملکوتی اش به سوی خدا پرواز کرد و به رضوان و لقای معبودش شتافت . غم و اندوه بر چهره همه سایه افکند. بغض ، گلوها را فشرد و چشمها را از فرط ریزش اشک داغ ، همچون آتش گذاخته سوزاند. از حضور و ازدحام مردم مصیبت زده محشری بپا شد و در فضای آکنده از غم و آه ، پیکر پاک ستاره تابناک شیعی بر دوش هزاران عاشق و شیفتگان راهش از حله به نجف تشییع گردید و در جوار بارگاه ملکوتی مولای متقیان علی علیه السلام در حرم مطهر به خاک سپرده شد.
از ایوان طلای امیرالمومنین علیه السلام دری به رواق علوی گشوده است . پس از ورود به سمت راست ، حجره ای کوچک دارای پنجره فولادی ، مخصوص قبر شریف علامه حلی است . زائرین بارگاه علوی در مقابل این حجره توقفی کرده ، مرقد شریفش را زیارت می کنند و از روح بلندش مدد می جویند.

پی‌نوشت‌ها:

12. اعیان الشیعه ، ج 5، ص 399؛ مجالس المومنین ، ج 1، ص 571.
13. لولوه البحرین ، ص 226.
14. روضات الجنات ، ج 2، ص 282.
15. اعیان الشیعه ، ج 5، ص 398.
16. همان ، ص 404.
17. مقدمه کشف الیقین .
18. اعیان الشیعه ، ج 5، ص 398.
19. همان .
20. ریاض العلماء، میرزا عبدالله فندی ج 3، ص 365، قم 1401 ق .
21. بحار، ج 107، ص 62، ارشاد الاذهان ، ج 1، ص 176.
22. ارشاد الاذهان ، ج 1، ص 177.
23. قصص العلماء، ص 395.

منبع:www.hawzah.net