ماه مبارك رمضان با كوله‌باری از فضیلت و بركت از راه رسید. از بركت‌های این ماه، فریضه روزه گرفتن است كه باعث انقلاب روحی و تحول درونی روزه‌داران میشود.روزه گرفتن در ماه مبارك رمضان، صرفا ادای تكلیف نیست، بلكه اثرات مثبت روحی، روانی، بهداشتی و جسمی فراوانی دارد كه افراد از آن بهره‌مند میشوند. روزه‌داری اگر با اصول درست تغذیه انجام شود، پس از پایان ماه مبارك رمضان باعث كاهش میزان كلسترول، كاهش وزن، بهبود فشارخون، كاهش اضطراب و افسردگی خواهد شد. اما الگوی نادرست تغذیه در این ماه به دلیل زمان زیادی كه معده خالی از مواد غذایی است، میتواند مشكلات متعددی به علت گرسنگی و تشنگی و پس از آن پرخوری ایجاد كند. به عنوان مثال، سوءهاضمه، سردرد، احساس بی‌حالی و كسالت پس از افطار، از جمله نشانه‌های شیوه تغذیه نادرست در ایام روزه‌داری است. كارشناسان بهداشتی معتقدند كه برنامه غذایی رمضان باید متنوع و متعادل باشد، به طوری كه تمامی مواد غذایی موردنیاز حفظ سلامت و انرژی بدن، در آن گنجانده شده باشد. نان، غلات، میوه‌ها و سبزیجات، گوشت و حبوبات، تخم‌مرغ و لبنیات از جمله این مواد غذایی هستند كه باید در 3 وعده غذایی شامل سحر، افطار و شام مصرف شوند. آنان می‌گویند اگر یك فرد تمامی مواد غذایی موردنیاز بدن خود را از آشامیدنی‌ها گرفته تا لبنیات و پروتئین‌ها، بلافاصله در لحظه افطار مصرف كند، دستگاه گوارش خود را از حالت تعادل خارج می‌سازد و به بیماریهای دستگاه گوارش مبتلا خواهد شد، به همین دلیل باید به هنگام سحر، افطار و شام وعده‌های غذایی به صورت كم حجم و مفید مصرف شود، این در حالی است كه تامین نشدن نیازهای اساسی غذایی، از مقاومت بدن انسان می‌كاهد و آنان را در معرض ابتلا به بیماریهای گوناگون قرار میدهد. فواید روزه‌داری دكتر هوشنگ فرحی، استاد دانشگاه تهران میگوید: اگرچه در طول سال چربی‌ها در نقاط خاصی از بدن جمع میشوند، اما به هنگام روزه‌داری این چربی‌ها به صورت یكنواخت می‌سوزند. البته ممكن است در ساعات اولیه روزه‌داری، مقدار قندخون كاهش پیدا كند. اما بدن به سرعت قند ذخیره‌ای یعنی <گلیكوژن> كبد و عضلات را آزاد می‌كند و مانع كاهش شدید قندخون میشود. او می‌افزاید: خوراك اصلی سلولهای مغز، گلوكز یا قندخون است. در طول روزه‌داری بدن سعی می‌كند گلوكز كافی برای مصرف مغز را نگه دارد و بیشتر از سوخت چربی‌ها استفاده كند. بعضی از تحقیقات نشان میدهد به هنگام روزه‌داری كلسترول خوب خون، یعنی HDL افزایش و كلسترول بد خون یعنیLDL، كاهش می‌یابد. او یادآوری می‌كند: در كوتاه‌ترین روزها، روزه‌داران 11 ساعت و در درازترین روزها 17 ساعت از خوردن و آشامیدن امساك می‌كنند و اگر برنامه‌ریزی صحیح تغذیه‌ای داشته باشند، به سادگی می‌توانند رمضان و روزه‌داری خوبی را پشت سر بگذارند. دكتر علی هدایت، پزشك خانواده نیز میگوید: جسم به هنگام روزه به جای غذا از مواد داخلی استفاده و آنها را مصرف می‌كند و به این وسیله خود را به وسیله روزه، پاكیزه می‌سازد. اكثر بیماریهای حاد و مزمن را میتوان به وسیله روزه‌داری بهبود بخشید یا از شدت آنها كاست. بهترین درمان بیولوژیكی این است كه به وسیله دفع مواد مضر، سلامت فرد را تامین كنیم. به محض اینكه نیروهای نوسازی موجود زنده، به هنگام روزه فعال و آزاد بشوند، تصفیه مواد زاید حاصل از متابولیسم ایجاد میشود. مشاهدات علمی تفاوت بین روزه‌داری و گرسنگی را نشان میدهد كه نوعی داوطلبی واقعی توام با آسایش درونی، لازمه روزه درمانی است. وضع فكر بیمار، در هدایت اعمال متابولیك تمامی بدن تاثیر اساسی دارد و روزه‌داری سبب افزایش قدرت انقباضی قلب و دفع چربیهای زاید میشود. دكتر سعید اصلانی - روان‌پزشك در مورد فواید روزه‌داری به گزارشگر اطلاعات میگوید: با روزه گرفتن، به توانایی‌های ما افزوده میشود. یعنی مجموعه‌ای از اصول بهداشت روانی در روزه آموزش داده شده و یك تمرین مكرر در مدت 30 روز برای ما در نظر گرفته شده است، مانند تمرین عزم و اراده و تصمیم‌گیری، تمرین صبر، شناخت زمان و مدیریت آن، شناخت طبیعت و فصل‌شناسی و تطبیق آن با خود، به تاخیر انداختن ارضای حوایج طبیعی و یك سری آموزش‌های دیگر. او با اشاره به اینكه روزه گرفتن باعث بالا رفتن قدرت تصمیم‌گیری و عزم و اراده انسان میشود، می افزاید: برای هر كاری مقدماتی لازم است و روزه هم، همین گونه است. اگر اراده كردی و نیت روزه داشتی، حق نداری رفیق نیمه‌راه باشی و تا آخر راه یعنی افطار باید پای تصمیم‌ات بمانی(به غیر از موارد پزشكی). این تمرین به خصوص برای كسانی كه دارای اختلال شخصیت هستند و در تصمیم‌گیری‌ها مرددند، یا تصمیم‌هایشان را به طور مكرر عوض می‌كنند، لازم است. البته باید تمرین را درست اجرا كنند، تا به مهارت‌های لازم برسند. او یادآوری می‌كند: افرادی كه اعتماد به نفس ندارند، همیشه شروع هر كاری برایشان سخت است و این بهترین فرصت برای كسب اعتماد به نفس است. خالق ما دستور داده است روزه بگیرید، من جوانب را سنجیده‌ام و اجازه نمی‌دهم آسیبی به شما برسد. در ماه مبارك رمضان ما با اراده خود و با اینكه همه خوراكی‌ها را داریم، از خوردن و آشامیدن امتناع می‌كنیم و از سوی دیگر مانند پارسایان از گناهان می‌ترسیم و از زشتی دروغ و غیبت جدا می‌شویم و بیشتر به تامل در قرآن میپردازیم. او در مورد كسانی كه به دلیل بیماری قادر نیستند روزه بگیرند، می‌افزاید: روزه و ماه رمضان برای همه ماست. درست است كه عده‌ای به دلیل مصرف دارو یا نیاز مبرم به آشامیدن و خوردن روزه نمی‌گیرند، اما این حس خوب روانی ربطی به منع خوردن و آشامیدن ندارد، وظیفه ما حفظ نعمت سلامت است و باید خوشحال باشیم كه این وظیفه را در ماه مبارك رمضان به نحو احسن انجام می‌دهیم. روزه‌های كوتاه مدت دكتر هدایت میگوید: اگر كسی میخواهد برای یك تا سه روز، روزه بگیرد بهتر است به شیوه‌ای عمل كند تا به سلامت او لطمه‌ای وارد نشود. در صورت باردار بودن یا شیردهی، مادر بهتر است از روزه پرهیز كند و اگر قصد امتحان روزه طولانی و بیش از 3 روز است، بهتر است این كار زیر نظر پزشك انجام شود و در صورت عدم تمایل به داشتن پزشك ناظر، در مراحل اولیه میتواند از متخصصان و كارشناسان تغذیه و رژیم غذایی بهره گیرد. او می‌افزاید: بیماران قبل از اقدام به روزه باید سابقه پزشكی‌شان كاملا مورد مطالعه قرار گیرد. از آنان معاینه به عمل آید و آزمایش‌هایی انجام دهند تا مطمئن شوند بدن آنان برای روزه آماده است. در این صورت فرد میتواند با خوردن غذاهای گیاهی سبك، میوه‌های خام و سبزیجات پخته شده، خود را برای روزه آماده كند. بعد از روزه، فرد باید آب زیاد مصرف كند و پس از داشتن روزه طولانی، از آشامیدن آب‌میوه‌های اسیدی بپرهیزد و همچنین بهتر است از چای گیاهی استفاده كند. طریقه شكستن روزه هم بسیار مهم است، زیرا همان طور كه روزه باید با غذایی سبك آغاز شود، با غذایی سبك نیز باید شكسته شود. برای شكستن روزه بهتر است از میوه و سبزی استفاده كرد. خوردن غذای زیاد ممكن است در به كار انداختن سیستم بدن، مشكل ایجاد كند. دكتر هدایت یادآوری می‌كند: در ابتدای روزه، فرد احساس می‌كند انرژی‌اش را از دست میدهد و یا ممكن است گرسنگی‌اش منجر به سردرد، سرگیجه، تهوع و تحریك‌پذیری سریع شود. با گذشت زمان، فرد آرامش بیشتری می‌یابد و حتی حسی از یك نوع سلامت خاص را تجربه می‌كند. به هنگام روزه، سیستم خواب بدن نیز ممكن است مختل شود. اما واضح است كه خواب سبك شب، میتواند نوید چرت خوب روزانه را بدهد، علاوه بر آن، در این زمان، زبان <پرزدار> و یا به عبارتی باردار است و همین امر باعث می شود سیستم تنفسی با مشكل مواجه شود. برای تخفیف بروز این علایم، بهتر است فرد دهان خود را با آب خالی یا آب لیمو شستشو دهد و در صورت احساس هر نوع سرگیجه، تهوع شدید، درد دست و پا و اختلالات بینایی و شنوایی، بهتر است با پزشك معالج تماس بگیرد. او میگوید: هیچ‌گاه نباید انتظار داشت كه روزه‌دار تمامی كارهای معمول و روزمره خود را در طول مدت روزه داشته باشد، اگر در روزهای آخر هفته روزه می‌گیرد،بهتر است در خانه بماند و از ورزش‌هایی مانند پیاده‌روی‌های كوتاه و ورزش‌های كششی بهره گیرد. بهترین حالت گذراندن وقت در زمان روزه‌داری، عبارت است از عبادت، خواندن كتاب و خواب نیم‌روز. چه كسانی نباید روزه بگیرند؟ دكتر كیمیاگر متخصص تغذیه در مورد اینكه چه كسانی نباید روزه بگیرند، میگوید: بیماران دیابتی نوع یك كه انسولین مصرف می‌كنند، افرادی كه در ساعات خاص دارو مصرف می‌كنند، زنان شیرده، زنان باردار پس از 4 ماهگی،كسانی كه دارای مشكلات اعصاب و روان هستند، سالمندان ناتوان وكسانی كه نباید خون و ادرار آنان غلیظ شود، از جمله افرادی هستند كه از روزه گرفتن منع شده‌اند. او می‌افزاید: زنان شیردهی كه شیرخوار آنان تغذیه كمكی دارد، می‌توانند با خوردن آب كافی و تامین نیاز بدن خود، روزه بگیرند. همچنین بیماران دیابتی نوع 2 كه قندخون آنان كنترل شده است، مادران بارداری كه از برنامه‌غذایی خوبی برخوردار بوده‌اند پس از 4 ماهگی و سالمندانی كه توان لازم را دارند، می‌توانند روزه بگیرند این متخصص تغذیه با بیان اینكه بازده كاری افرادی كه سحری نمی‌خورند از ساعت 11 صبح به بعد پایین می‌آید، یادآوری می‌كند: سردرد و سرگیجه روزه‌داران به دلیل افت قندخون است، این افراد باید حجم غذای خود را به هنگام سحر بیشتر و از مواد قندی بیشتری استفاده كنند. اما اگر این سردرد و سرگیجه به حدی است كه مخل كار و آموختن افراد و پرخاشگری آنها میشود، باید به پزشك مراجعه كنند. او درباره علت گرگرفتگی عده‌ای قبل از خوردن افطاری یادآوری می‌كند: هورمون انسولین و قندخون روزه‌دار، كم و تجزیه چربی‌ها بیشتر میشود. افرادی كه قبل از افطار دچار گرگرفتگی میشوند، باید سوخت و ساز متابولیسم چربی خود را بررسی كنند، شاید یكی از علتهای این امر نخوردن سحری باشد. دكتر فرحی نیز میگوید: تصمیم‌گیری برای این كه فردی كه بیماری خاصی دارد آیا میتواند روزه بگیرد یا نه، برعهده پزشك است و پزشك باید با آگاهی كامل از وضعیت كنونی بیمار و اطلاعات علمی در مورد بیماری و ارتباط آن با نخوردن غذا و آب برای مدتی، تصمیم خاصی اتخاذ كند، از بررسی مدارك علمی موجود چنین استنباط میشود كه به جز در فوریت‌ها و موارد اورژانس، به دلیل قوه بدنی و یا شدت بیماری و یا انجام اعمال مناسب تشخیصی و درمانی كه روزه گرفتن ممكن است مضر باشد، در بسیاری موارد روزه گرفتن توصیه میشود، در مواردی متاسفانه از روی ناآگاهی انجام ندادن فریضه روزه توصیه میشود، در حالی كه روزه گرفتن امكان‌پذیر بوده است. او می‌افزاید: بسیار دیده شده است در فرد بیمار میزان قند، اوره، اسید اوریك و یا چربی زیاد و یا فرد دچار بیماریهایی نظیر امراض قلبی، روانی، غدد مترشحه و اعصاب بوده و تحت كنترل بوده است و به وی گفته میشود كه از روزه گرفتن بپرهیزد. حال آنكه این افراد ممكن است بدون شبهه به انجام فریضه روزه بپردازند. به عنوان مثال، بیماران دیابتی چاق به ویژه آنان كه دارو مصرف می‌كنند، از روزه‌داری فایده می‌برند، ولی بیمارانی كه انسولین دریافت می‌كنند، بهتر است از روزه‌داری اجتناب ورزند. او یادآوری می‌كند: روزه‌دارانی كه به علت بیماری مجبور به مصرف دارو هستند، باید با پزشك معالج خود مشورت كنند. پزشكان تاكید می‌كنند در زمان روزه‌داری هیچ‌گاه وعده‌های دارویی را خودسرانه حذف نكنند، تا اختلالی در روند درمان پیش نیاید. مصرف بسیاری از داروها را میتوان پس از مشورت با پزشك، به زمان سحری یا افطار موكول كرد. اثربخشی بسیاری از داروها، ارتباط مستقیمی با مصرف به موقع آنها در زمان معین دارد و براساس توصیه وزارت بهداشت و درمان، روزه‌دارانی كه مبتلا به بیماریهای مزمن فشارخون، چربی، دیابت، بیماریهای قلبی عروقی و بیماریهای كلیوی هستند حتما باید با پزشك معالج درباره رژیم غذایی و دارویی خود مشورت كنند. روزه‌داران باید توجه كنند كه قطع ناگهانی برخی داروها، بسیار خطرناك است. توصیه‌های لازم دكتر مسعود كیمیاگر - متخصص تغذیه درباره برنامه غذایی منظم ماه مبارك رمضان میگوید: باید توجه داشت كه در ماه مبارك رمضان در مجموع نسبت به ماههای دیگر باید 30 درصد كمتر غذا بخوریم، تا فواید روزه و قصد اصلی آن محقق شود. از این طریق هم احساس گرسنگان به ما دست میدهد و هم وعده غذایی كه از آن پرهیز می‌كنیم، در اختیار نیازمندان قرار می‌گیرد. كمتر غذا خوردن موجب میشود تا ماده غذایی بیشتری برای سایر افراد فراهم و فشار به محیط‌زیست كمتر شود. او با تاكید بر این كه غذای ماه رمضان حتما باید در دو وعده افطاری و سحری خورده شود، می‌افزاید: افطار و شام را نیز باهم در یك وعده غذایی قرار دهید، و به دلیل اینكه افطار خیلی گرسنه‌اید، بهتر است حجم غذایی كه می‌خورید، كاهش دهید. او یادآوری می‌كند: حتما روزه خود را با یك غذای مایع ولرم و گرم مانند چای، شیر، آب‌جوش، سوپ یا آش باز كنید، البته به شرطی كه غلظت آش مانند سوپ بوده و سفت نباشد. كیمیاگر میگوید: نوجوانان و جوانان هرگز بدون سحری روزه نگیرند و سحر را همانند صبحانه‌ای كامل یا ناهاری متوسط بخورید و برای اینكه در طول روز كمتر احساس تشنگی كنید، حتما در سحری از سبزیجات، كاهو، كلم، گوجه، خیار و نان سبوسدار بیشتر استفاده كنید و در عوض پلو، ماكارونی و مواد نشاسته‌ای كمتری بخورید و حتما میوه را نیز در برنامه غذایی سحر خود بگنجانید. دكتر فرحی نیز میگوید: روزه‌داران باید در این زمان مقدار دریافت غذای بدن خود را نسبت به سایر ایام سال كاهش دهند. كاهش حدود 20 درصد از كالری مصرفی برای بیشتر مردم به هنگام روزه‌داری، سودمند است. البته این مقدار كاهش برای نوجوانان در حال رشد توصیه نمیشود. بهتر است هنگام افطار جدا از باز كردن روزه با آب سرد، آن هم به مقدار زیاد پرهیز كنید. همچنین از آنجا كه آشامیدن آب بین غذا و به مقدار زیاد موجب رقیق شدن شیره گوارش و اختلال در هضم غذا میشود، باید از این موضوع نیز به شدت پرهیز كرد.
«روزه» یكی از برنامه های تربیتی و تكامل دهنده انسان و ضامن سعادت دنیا و آخرت و سلامت جسم و روح آدمی است. روزه رمز تقوا و پرهیزكاری ؛ تهذیب نفس و پالایش درون؛ تمرین صبر، خودداری و ایستادگی در برابر تمایلات اهریمنی نفس سركش؛ و مبارزه با شیطان است. روزه مكتب انسان ساز، آرامش دهنده روح و روان، تربیت دهنده نیروهای درونی، و زیبا كننده چهره شخصیت انسان در پرتو وصل به نیروی لایزال الهی است و جان انسان را در مسیر نسیم های رحمت الهی قرار می دهد. روزه خانه تكانی دل از گناه و آلودگی، صفای باطن، و شكوفا كننده نهال ایمان در بوستان جان است. باید آن را یك موهبت الهی دانست كه اثراتش در رشد و بالندگی، تربیت روح، اصلاح رفتار و اعتلای بهداشت روانی وصف ناشدنی است. آنچه پیش رو دارید، تنها بخشی از آثار و فواید تربیتی شگفت انگیز روزه است، كه از نظر خوانندگان گرامی می گذرد. دست یابی به ملكه تقوا مهمترین فایده و اثر روزه كه قرآن كریم به آن تصریح دارد، «تقوا» و پرهیزكاری است. چنانكه می فرماید: « یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا كُتِبَ عَلَیْكُمُ الصِّیَامُ كَمَا كُتِبَ عَلَى الَّذِینَ مِنْ قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ (1) ای كسانی كه ایمان آورده اید، روزه بر شما واجب شد، همانگونه كه بر آنها كه پیش از شما بودند واجب شد، باشد كه تقوا پیشه كنید.» تقوا حالت، ملكه و صفت ثابتی است كه آدمی را از كمین گاه های شیطان و نفس اماره می رهاند و از آلودگی به گناهان و رذایل اخلاقی بازمی دارد. در واقع تقوا برای انسان به حصار و سپری می ماند كه از حملات وسوسه های شیطانی و كشش ها و تمایلات نفسانی در امان می دارد. از این رو است كه قرآن كریم ما را در آیات زیادی به این گوهر گرانبها توصیه می كند:« فاتقوا الله مااستطعتم؛ (2) تا می توانید تقوای الهی پیشه كنید.» تقوا سرآمد همه خصلت های اخلاقی «التقی رئیس الاخلاق»؛ (3) سرچشمه همه كارها و نیكی ها، و كنترل كننده و رهنمون كننده افكار و رفتارهای انسانی است. چنانكه پیامبر اعظم (صلی الله علیه وآله) می فرماید:«علیك بتقوی الله، فانه راس الامر كله؛ (4) بر تو باد تقوای الهی، چرا كه سرچشمه همه چیز است.» علامه طباطبایی در مورد فایده و ضرورت تقوا می گوید:«داشتن تقوا چیزی است كه كسی در آن شك ندارد، چرا كه هر انسانی با فطرت خود درك می كند، كه اگر بخواهد به عالم پاكی و بلندی متصل شود، و به مقام بلند كمال و روحانیت ارتقاء یابد، اولین چیزی كه لازم است بدان ملتزم شود این است كه از افسار گسیختگی خود جلوگیری كند، و بدون هیچ قید و شرطی سرگرم لذت های جسمی و شهوات بدنی نباشد، و خود را بزرگتر از آن بداند كه زندگی مادی را هدف بپندارد. و سخن كوتاه آنكه از هر چیزی كه او را از پروردگار تبارك و تعالی مشغول سازد، بپرهیزد.» (5) تقوا پلكان بزرگ تكامل است؛ و هدف از انجام همه عبادات- همچون روزه- صعود به قله بلند واستوار این ارزش بزرگ الهی می باشد. این گوهر كمیاب چیزی نیست كه به راحتی به دست آید، بلكه باید برای كسب آن رنج كشید؛ ازگناهان خویشتن داری كرد؛ دائم با تمایلات نفسانی نبرد نمود؛ و یك لحظه از وسوسه های شیطانی غفلت ننمود. تهذیب نفس و پالایش درون یكی ازعبادت های مهمی كه انسان را در خودسازی و تزكیه و تهذیب نفس یاری می دهد، «روزه» است. روزه باعث می شود كه آدمی بر نفس سركش خویش لگام زند، با شهوات و هوا و هوس هایش مبارزه كند، و تمایلات و خواهش های نامشروع و نامعقول نفس را تحت كنترل درآورد: چنانكه امام صادق (علیه السّلام) فرمود: روزه خواهشهای نفسانی را ناتوان می كند (6) نفس اماره و سركش، انسان را همواره به بدی ها و گناهان امر می كند، «ان النفس بالسوء(7) ازاین رو، قرآن كریم یادآور می شود كه مراقب خود باشید، «علیكم انفسكم «(8) آدمی تا زمانی كه اسیر هوا و هوس ها و دلبستگی های نفسانی است، هرگز روی سعادت و رستگاری را نخواهد دید و در اثر رذایل اخلاقی و بیماری ها و ناهنجاری های روحی چون خودپرستی، تكبر، ریاست طلبی، كینه، حسد، ریا، غیبت و ... به پست ترین مرتبه های انسانی سقوط می كند، تا جایی كه از حیوان هم پست تر می شود. اما با تزكیه و تهذیب نفس، خودسازی و مبارزه با نفس اماره است كه انسان به كمال و رستگاری، و هدف خود از زندگی دست می یابد. ذات اقدس الله كمال روح را در تزكیه آن می داند:«قد افلح من زكها¤ و قد خاب من دسها؛ (9) هر كس نفس خود را تزكیه كرد رستگار شد؛ و آن كس كه نفس خویش را با معصیت و گناه آلوده ساخته، نومید ومحروم گشته است.» «فلاح» در حقیقت جامع همه كمالات انسانی است، و راه رسیدن به آن از دیدگاه قرآن كریم، تزكیه و تربیت نفس است. تزكیه به معنی تطهیر، پالایش و پاكسازی از آلودگی كه سبب رشد و شكوفایی استعدادها و كمالات انسانی می شود. برای اثبات این مسئله سرنوشت ساز، تنها در آغاز سوره شمس به یازده موضوع مهم ازعالم خلقت و ذات پاك خداوند قسم یاد شده، و بیشترین سوگندهای قرآن را به طور جمعی در خود جای داده است. (10) در مكتب تربیتی روزه، برای كاملتر شدن و تاثیر افزونتر آن در نظام روحی- روانی شخص،توصیه اكید بر امساك و روزه داری اندیشه و فكر، تمام حواس پنجگانه واعضا و جوارح بدن ازآلودگی های اخلاقی وگناهان شده است. امام علی (علیه السلام) می فرماید: «صوم الجسد الامساك عن الاغذیه ... و صوم النفس امساك الحواس الخمس عن سائر المئاثم و خلو القلب من جمیع اسباب الشر؛ (11) روزه جسم، خودداری ازغذا و روزه روح، خودداری حواس پنج گانه ازگناهان، و خالی بودن قلب ازهمه عوامل بدی است.» حتی در بعضی از روایت ها روزه بدون این شرایط بی تاثیر شمرده شده است. چنانكه حضرت فاطمه زهرا (علیها السلام) می فرماید: «روزه داری كه زبان و چشم و گوش و جوارح خود را حفظ نكند، روزه اش به چه كارش خواهد آمد». (12) آزادی از قید و بند شهوات و تعدیل غریزه جنسی روزه، انسان را از قید و بند شهوت ها، عادت ها و هوا و هوس ها آزاد می سازد، وبه سوی رشد و بالندگی و ملكوت اعلی پرواز می دهد. واقعیت این است كه نوع انسان ها آزاد نیستند؛ بلكه در بند وثیقه اند و خودشان با سوء اختیار خود، دست و بال خود را بسته اند. قرآن كریم می فرماید: «كل نفس بما كسبت رهینه، (13) هركسی در گرو دستاورد خویش است.» از نظر امام علی(علیه السّلام) آزاد كسی است كه شهوت ها را ترك كند؛ «من ترك الشهوات كان حرا.» (14) روزه ماه رمضان از برنامه هایی است كه انسان را به خود باز می گرداند، و ضمیرش را آگاه و شعورش را بیدار می سازد. روزه دار سحر از میان بستر خواب برای خوردن سحری و راز و نیاز برمی خیزد، و از قید خواب و عادت به استراحت آزاد می شود. در تمام طول روزخود را از سیطره و تسلط جسم و غرایز حیوانی و عادت به خوردن و آشامیدن بیرون می كشد، و طلسم هوا و هوس را می شكند. در میان شهوات، این شهوت شكم و شهوت جنسی است كه خانمان سوزند. به فرموده امام باقر(علیه السّلام) «هنگامی كه شكم سیر شود، طغیان می كند.» (15) امام رضا(علیه السّلام) نیز در بیان حكمت های روزه، این مژده را می دهد كه: «روزه موجب شكسته شدن شهوات می شود.» (16) با جستجو در آیات و روایات درمی یابیم كه یكی از ابزارهای مهم شیطان «شهوت جنسی» است.(17) بیشترین فشار غریزه جنسی با فرارسیدن بلوغ نوجوانان و جوانان همراه است، كه شهوت جنسی آنها شعله ور می شود، و حال آن كه شرایط ازدواج و ارضای صحیح این غریزه فراهم نشده است. قرآن مجید ضمن ستایش از كسانی كه دامن خویش را از آلودگی بازداشته، جز با همسر و كنیز خویش درنمی آمیزند؛ كسانی را كه این حدود را رعایت نمی كنند، نكوهش كرده، آنان را تجاوزكار می خواند. (18) و توصیه می كند كه جوانان خود را به ازدواج در بیاورید؛ و به كسانی كه وسیله زناشویی نمی یابند، امر می كند كه باید عفت ورزند تا خدا آنان را از فضل خویش بی نیاز سازد.(19) عفت در مقابل شهوت است. شهوت به هرگونه خواهش نفسانی و میل و رغبت به لذات مادی اطلاق می گردد. ولی عفت یك صفت درونی است كه از تمایلات و شهوات نفسانی حفظ می كند. روزه یك وسیله بسیار مطمئن برای عفت و پاكدامنی است. از این رو، پیامبر اعظم (صلی الله علیه و آله) توصیه می كند: «ای گروه جوانان، هركس از شما كه توانایی ازدواج را دارد، ازدواج كند؛ و هركس كه برایش مقدور نیست، بسیار روزه بگیرد، چرا كه روزه از نیروی شهوت می كاهد.» (20) تقویت اراده، و نیرومندی و تلطیف روح یكی از مشكلات انسان های عصر نوین كاستی نیروی اراده و كمبود اعتماد به نفس و عزت نفس است، كه باعث بروز خیلی از مشكلات و اختلالات روحی و روانی شده، و مانع پیشرفت و بالندگی، و لذت بردن آنها از زندگی شده است. چنین افرادی نمی توانند از پس مشكلات زندگی خود برآمده و آنها را حل كنند، و در نهایت ناامید و مأیوس شده و افسرده می شوند. دین مبین اسلام با برنامه های تربیتی غنی خود، مانع بروز چنین مشكلاتی می شود. روزه بهترین وسیله تقویت اراده و افزایش عزت نفس و اعتماد به نفس است. شخص روزه داری كه یك ماه بر گرسنگی و تشنگی فایق آمده و تمایلات شهوانی خود را تحت كنترل درمی آورد، در واقع نیرویی به دست می آورد كه در سایر ایام نیز بر مشكلات و فشارهای درونی و بیرونی غلبه كرده و می تواند با اراده ای پولادین رو به سوی پیشرفت و تكامل گام برداشته و قله های خوشبختی و سعادت را فتح كند. این همه احساسات، غرایز و تمایلات گوناگون و متضاد درونی، اگر به گونه معقول ارضا و اشباع نشوند و به طور صحیح رهبری و تعدیل نگردند، وجود انسان را از توفان های وحشت و اضطراب پرمی كنند. انسان برای تسلط بر چنین وضعیتی محتاج یك نیروی روحی و روانی قوی است. دراین میان روزه با تربیت و تقویت روح، نیروهای روانی را توانمند كرده و برای این پیكار درونی آماده می سازد و با رفع اضطراب و فشارهای روانی، روح را آرامش خاص می بخشد. حضرت علی(علیه السّلام) می فرماید: «روزه آرام بخش دلها است.»(21) خداوند متعال در قرآن كریم، هدف بسیاری از احكام را تحصیل طهارت روح می داند.(22) و دستور می دهد كه از آلودگی هجرت كنید تا به طهارت معنوی دست یابید. «والرجز فاهجر»(23) گناه چرك است، و زنگار و حجابی بر روی قلب، كه روزه گرفتن حالتی را در آدمی پدید می آورد كه تیرگی حاصل از گناه را می زداید. لذا قرآن (نساء92.، مائده89. و 95) كفاره برخی از گناهان را روزه داری قرار داده است. در ایام روزه داری به دلیل امساك از خوردن و آشامیدن و نیز كنترل تمامی گذرگاه های ورود اطلاعات به ذهن، روح و روان، بیشتر فراغت یافته، فعالیتشان برای پرداختن به امور مادی و دنیوی كاهش می یابد، و امكان پرداختن به امور معنوی بیشتر می شود؛ در نتیجه روح از لطافت و صفای بیشتری برخوردار می گردد. لذا امام صادق(علیه السّلام) می فرماید: «روزه موجب صفای دل و پاكی اعضا و جوارح می شود.»(24) روح در فضای معنوی ماه مبارك رمضان كه با بوی خوش راز و نیاز و بندگی در درگاه الهی عطرآگین شده، به پرواز درمی آید. سحرگاهان خواندن دعای پررمز و راز سحر و ابوحمزه ثمالی لطافت خاصی به روح آدمی بخشیده و انسان را در عالم ملكوتی و روحانی سیر می دهد و به افق بالاتر می برد. افزایش صبر و تحمل یكی دیگر از مشكلاتی كه دامنگیر خیلی از افراد می باشد، پایین بود ظرفیت صبر و تحمل است. به عنوان نمونه، تجربه نشان داده است كه علت بروز خیلی از مشكلات خانوادگی، مشاجره های زناشویی و خستگی آنها از زندگی، سطح تحمل و شكیبایی كم آنها است. گاه در میان بهترین و سالم ترین دوستان و خانواده ها نیز مشكلات و مسایلی پیش می آید كه ناگهان سطح برانگیختگی و پرخاشگری را در افراد بالا می برد، و منجر به رفتارها و گفتارها و دست كم برداشت های غیردوستانه می شود كه گرچه ممكن است بزرگ و اساسی به نظر بیایند، ولی با اندك تحملی قابل كنترل و مهار می باشند. سوءتفاهم ها و اصطكاك منافع در روابط اجتماعی امری اجتناب ناپذیر است و داشتن صبر و تحمل در مواجهه با رفتار، گفتار و افكار دیگران از جمله پایه های اساسی یك رابطه اجتماعی مثبت و سازنده است. واقعیت این است كه زندگی دنیوی پر از پستی ها و بلندی ها است. هیچ انسانی نیست كه بی عیب و نقص باشد و با سختی ها و ناملایمات روبرو نشود. خود خدا در قرآن می فرماید: «لقد خلقنا الانسان فی كبد؛(25) ما انسان را در رنج و سختی آفریدیم.» انسان در اثر این سختی ها است كه آبدیده و آزموده می شود. خوشبختی و سعادت خریدنی نیست؛ بلكه یافتنی است، آدمی با بردباری و سعی و تلاش خویش به رشد و بالندگی، و سعادت و خوشبختی می رسد.(26) روزه یك ورزش روحی است كه انسان را به صبر و مقاومت و ترك لذتها تمرین می دهد، تا در كوره حوادث بتواند مقاوم باشد. از این رو، در آیات و روایات از روزه به صبر و از ماه رمضان به ماه صبر تعبیر شده است. امام رضا(علیه السّلام) در تفسیر آیه كریمه «واستعینوا بالصبر و الصلوه ؛ (72) از صبر و نماز یاری بجویید.» می فرماید: «از صبر و نماز یاری بجویید و صبر یعنی روزه».(82) و از پیامبر اكرم(صلّی الله علیه و آله و سلّم) روایت شده كه ماه رمضان را چنین توصیف می كرد: «ماه رمضان ماه صبر است و پاداش صبر، بهشت است.»(92) پرورش وجدان وجدان نیروی آسمانی و قوه ملكوتی در نهاد انسان است كه او را به كارهای نیك تشویق می كند، و از كارهای زشت باز می دارد. در اثر این نیرو، وقتی انسان كار نیكی به جا آورد شاد و خوشحال می شود و احساس راحتی و آرامش می كند و هرگاه عمل ناپسند و گناهی از او سر زند، این نیرو او را توبیخ و سرزنش می كند، و از كرده خود پشیمان می شود. قرآن كریم چنین حالت وجدانی را «نفس لوامه» می نامد، و در سوره قیامت به آن سوگند یاد می كند، كه نشانه عظمت آن است؛ «ولا اقسم بالنفس اللوامه؛ سوگند به نفس سرزنشگر.» نفس لوامه دومین مرحله از نفس است كه انسان پس از تعلیم، تربیت و مجاهدت، به آن ارتقا می یابد. در این مرحله ممكن است آدمی بر اثر طغیان غرایز گاه مرتكب خلاف هایی بشود، اما فورا پشیمان می گردد و به ملامت و سرزنش خویش می پردازد. این وجدان هنگام وسوسه های شیطانی نیز به كمك مردم پرهیزكار برمی خیزد و آنها را از خطر سقوط در گناه نجات می دهد.(03) روزه از عباداتی است كه با خلوص و پاكی نیت و پیروی از وجدان دینی انجام می شود، و ریاكاری و اغراض باطل در آن كمتر وارد می شود. زیرا روزه صبر است و امساك از مفطرات؛ و این خویشتن داری و مصابرت را كسی كه نیت پاك و شوق به اطاعت فرمان خدا و پاسخ به ندای وجدان نداشته باشد انجام نمی دهد، و درخلوت از خوردن و آشامیدن پرهیز نخواهد كرد. این است معنی فرمایش امیرالمؤمنین (علیه السّلام)«خداوند روزه را برای آزمون اخلاص بنده واجب كرد.(13) تغییر رفتار وكردار روزه داری درتغییر رفتار و احیای شخصیت سالم انسان موثر است. این اثر خود به دو صورت اثر بازداری از رفتارهای منفی و نابهنجار، و اثر واداری به رفتارهای مثبت، بهنجار وخداپسند می باشد. با این همه آثاری كه روزه دار - همچون دست یابی به تقوا، تهذیب نفس، تقویت نیروهای روحی و روانی، پرورش وجدان، افزایش سطح صبر و...-، طبیعی است كه رفتارهای منفی و نابهنجار تغییر یافته، و در جهت بهنجار و مثبت قرار خواهد گرفت. چرا كه هرگونه تغییری در افكار، انگیزه ها و تمایلات انسان، مستقیما در رفتارش نمایان می شود. روزه داری در طول سی روز ماه رمضان تأثیر عمیقی در فرد گذاشته، ضریب عفت و پاكدامنی، و رفتارهای خداپسند را بالا می برد؛ و حتی شخصیت او را نیز تربیت و ترمیم می كند. از این رو است كه امام صادق(علیه السّلام) درمورد آثار روزه می فرماید:«روزه موجب پاكی اعضا و جوارح، بازسازی ظاهر و باطن، شكرگزاری بر نعمت های الهی، احسان به فقرا، تضرع و خشوع وگریه زیاد و... می شود.» (23) اصولا هرگونه عادات، اعتقادات، روحیات(انگیزه ها و هیجانات) و روشی كه به انسان جهت می دهد، شاكله و شخصیت انسان محسوب می شود. انسان هنگامی كه عملی را تكرار می كند، نخست «حالت»، سپس «عادت» و بعد تدریجاً تبدیل به «ملكه» می شود. همین ملكات است كه به اعمال انسان شكل می دهد و خط او را درزندگی مشخص می سازد. «قل كل یعمل علی شاكلته»، (33) بگو هر كس طبق شخصیت و خلق و خوی خود عمل می كند.»(43) آیات دیگر قرآن (53) نیز دلالت می كنند كه خلق و خوی انسان قابل تغییر است؛ و سرنوشت هیچ كس تغییر نمی كند، مگر اینكه خودش را تغییر دهد.(63) پس با این همه آثار مثبتی كه روزه بر رفتار و كردار انسان می گذارد، و فضای معنوی كه ماه مبارك رمضان دارد، تعجب برانگیز نیست كه هر ساله طبق آمارهای رسمی نهادهای انتظامی و قضایی، میزان تخلفات و جرایم مختلف در طول ماه رمضان كاهش چشمگیری پیدا می كند. امید است همواره از بركات معنوی این ماه بهره مند شویم.
این مقاله به بررسی آثار معنوی و مادی روزه پرداخته و آن را از چهار بعد تحلیل كرده است: بعد روحانی كه همان تحصیل تقوا و اخلاص است، بعد اخروی كه یاد قیامت و مواقف دشوار آن است، بعد اجتماعی كه یاد گرسنگان و دستگیری از تهیدستان و عدالت اجتماعی بین اغنیا و فقرا است، بعد جسمانی كه مربوط به سلامتی جسم است. مقدمه: خداوند حكیم انسان را آزاد و مختار آفریده، اختیار انتخاب خیر و شر را به او واگذار كرده و راه حق و باطل را به وسیله انبیاء برای او تعیین و روشن نموده است . كسانی كه شرایط صحیح زندگی الهام گرفته از فرامین حق تعالی را پذیرفتهاند، در واقع به ندای فطرت و وجدان خویش پاسخ مثبت داده و از مكتب اصیل انبیا تبعیت نمودهاند و خود را از آزادی مطلق كه خوی و سرشت بهایم و انعام است، برحذر داشته و مفتخر به شرف و فضیلت تكالیف الهی میگردند و پای عهدنامه "الم اعهد الیكم یا بنی آدم ان لاتعبدوا الشیطان انه لكم عدوّ مبین و ان اعبدونی هذا صراط مستقیم "1 را امضا كرده و به آن وفا دار میباشند. از آیات و روایات استفاده میشود كه انسانهای آزاده فقط بندگانی هستند كه خداپرست و مكلف به تكالیف آسمانیاند، و بقیه از فضیلت و شرافت انسانیت محروم میباشند. یكی از برنامه‌های مترقی و متعالی دین مبین اسلام كه ضامن سعادت دنیا و آخرت و تزكیه نفس و اخلاق و بهداشت جسم میباشد، روزه است. روزه یك موهبت بزرگ الهی است كه خداوند بر بندگان خویش منّت نهاد و روزه را به عنوان یك فریضه بر آن واجب نمود. روزه عامل بازدارنده از گناه و سركوب كننده نفس عصیانگر است. روزه در اصلاح نفس و تربیت آن و كنترل هواهای نفسانی و غرایز حیوانی نقش اساسی و تعیین كنندهای دارد. با نزدیك شدن ماه مبارك رمضان مسلمانان به تكاپو میافتند و خود را برای انجام این فریضه الهی و این مهمانی خدا آماده می‌كنند و همه دوست دارند كه نهایت استفاده را از این ماه پرفیض و بركت ببرند. به جهت آگاهی و توجه بیشتر، با استفاده از آیات و روایات نورانی اهل بیت ـ علیهم السلام ـ فلسفه وجوب روزه از چهار بُعد به شرح ذیل مورد بحث و بررسی قرار داده میشود. 1ـ بُعد معنوی و روحانی: طبق آنچه از آیات و روایات استفاده میشود، بعد معنوی و روحانی و اخلاقیِ فلسفه وجوب روزه از دو جهت قابل بحث و تحقیق است: الف) تقوا: تقوا در اسلام به عنوان ارزش اصیل اخلاقی و هدف تشریع احكام معرفی شده است. هدف تشریع بعضی عبادتها، بلكه اصل عبادت این بوده كه مردم با انجام آن اعمال باتقوا شوند. خداوند در قرآن كریم میفرماید: "یا ایها الذین آمنوا كتب علیكم الصیام كما كتب علی الذین من قبلكم لعلكم تتقون "2 ای كسانی كه ایمان آوردهاید، روزه بر شما واجب شده، چنانكه بر كسانی كه قبل از شما بودند واجب شد، شاید پرهیزگار شوید. این آیه شریفه، فلسفه این عبادت انسان ساز را در یك جمله كوتاه اما بسیار پرمحتوا با "لعلّكم تتقون " بیان می‌كند. روزه، عامل مؤثری در پرورش روح تقوا و پرهیزگاری در تمام زمینهها و همه ابعاد زندگی انسان است. روزه ابعاد گوناگونی دارد كه از همه مهمتر، بُعد معنوی و اخلاقی و تربیتی آن است. روزه روح و اراده انسان را قوی و غرایز او را تعدیل می‌كند. روزه دار باید در حال روزه با وجود گرسنگی و تشنگی از غذا و آب و همچنین لذت جنسی چشم بپوشد، و عملاً ثابت كند كه او همچون حیوان دربند اصطبل و علف نیست، بلكه او میتواند زمام نفس سركش را به دست گیرد، و بر هوسها و شهوات خود مسلّط گردد. در حقیقت، بزرگترین فلسفه روزه همین اثر معنوی و روحانی آن است. انسانهایی كه انواع غذاها و نوشیدنیها را در اختیار دارند، و هر لحظه تشنه و گرسنه به سراغ آنها می‌روند. مانند درختانی هستند كه در پناه دیوارهای باغ بر لب نهرها میرویند، این درختان نازپرورده، بسیار كم مقاومت و كم دوام اند، اگر چند روزی آب از پای آنها قطع شود، پژمرده میشوند و میخشكند؛ اما درختانی كه از لابلای صخرهها در دل كوهها و بیابانها میرویندو نوازشگر شاخه هایشان از همان طفولیت طوفانهای سخت، و آفتاب سوزان، و سرمای زمستان است، و با انواع محرومیتها دست به گریبانند، محكم و بادوام و پراستقامت و سخت كوش و سخت جانند! روزه نیز با روح و جان انسان همین عمل را انجام میدهد، و با محدودیتهای موقت به او مقاومت و قدرت اراده و توان مبارزه با حوادث سخت میبخشد، و چون غرایز سركشی را كنترل می‌كند، بر قلب انسان نور و صفا میپاشد.3 روزه عبادت بسیار مهم و ارزشمندی است كه اگر با آداب و شرایط مخصوص و با همان كیفیت كه شارع مقدس اسلام خواسته انجام گیرد، در خودسازی و تزكیه و تذهیب نفس تأثیر فراوانی دارد. روزه در مرحله تخلیه نفس از گناهان و اخلاق زشت و آماده ساختن آن برای تكامل و رشد معنوی و انسانی نقش اساسی دارد. روزه دار به وسیله ترك گناهان، نفس اماره را مهار و كنترل نموده و در اختیار خویش قرار میدهد. ایام روزه داری یك دوران تمرین ترك گناه و ریاضت نفس است؛ دوران جهاد با نفس و تمرین خود نگهداری است. در این دوران، انسان علاو بر اینكه نفس را از گناهان و آلودگیها پاك می‌سازد، از لذائذ مشروع مانند خوردن و آشامیدن نیز چشم پوشی مینماید و بدین وسیله، به نفس خویش صفا و نورانیت میدهد؛ زیرا گرسنگی موجب صفای باطن و توجّه به خدا میگردد. انسان در حال گرسنگی غالبا از حال خوشی برخوردار است كه در حال پُر بودن معده آن حال را ندارد. اسلام پرخوری را مذمت نموده و انسان را به كم خوری توصیه مینماید، زیرا انسان با شكم پر نوعا حال دعا و مناجات را ندارد و در حال گرسنگی، بهتر میتواند لذت عبادت و مناجات را بچشد. قال رسول الله ـ صلی الله علیه و آله: "لا تشبعوا فیطفی نور المعرفة من قلوبكم "4 پرخوری نكنید كه نور معرفت در قلب شما خاموش میگردد. قال علی ـ علیه السلام ـ: "نعم العون علی اسر النفس و كسر عادتها التجوّع "5 گرسنگی بهترین كمك به نفس و شكستن عادتهای او میباشد. امیرالمؤمنین علی ـ علیه السلام ـ روایت كرده كه خداوند متعال در شب معراج به رسول خدا(صلّی الله علیه و آله و سلّم) فرمود: یا احمد، كاش شیرینی گرسنگی و سكوت و خلوت و آثار آنها را میچشیدی. رسول خدا(صلّی الله علیه و آله و سلّم) عرض كرد: پروردگارا! فایده گرسنگی چیست؟ فرمود: حكمت و حفظ قلب و تقرب به من و حزن دایم و كم خرجی و گفتار حق و بیباكی از اینكه در گشایش باشد یا در سختی.6 علاّمه طباطبایی در ذیل تفسیر آیه شریفه ".. لعلّكم تتّقون " میفرماید: تعالیم عالیه اسلام و بیانات وافیه، چنین افاده میكندكه ساحت قدس پروردگار منزّه از این است كه احتیاج و نیاز به چیزی داشته باشد، و از هر گونه نقص و نیازی مبرّا است. پس عبادات، اثرش تنها متوجه بنده خواهد شد، نه خدا، چنانكه گناهان نیز چنیناند. خداوند در قرآن كریم میفرماید: "ان احسنتم احسنتم لانفسكم و ان أسأتم فلها "7 اگر نیكی كردید به خود نیكی كردهاید و اگر بدی كنید باز به خود كردهاید. پس آثار اطاعت یا معصیت، عاید خود انسان میشود كه شأنی جز نیاز و تهیدستی ندارد: "یا ایها الناس انتم الفقراء الی الله و الله هو الغنی "8 ای مردم، شما نیازمند به خدایید و خدا بینیاز است. و در خصوص روزه میفرماید: "لعلّكم تتّقون " یعنی تشریع این حكم، برای این است كه شما پرهیزگار شوید، نه اینكه پروردگار به روزه گرفتن شما نیازمند باشد. اما اینكه از روزه امید یافتن تقوا میتوان داشت جای شك نیست، چون انسان این مطلب را در فطرت خود می‌یابد كه اگر كسی بخواهد با عالم طهارت و قدس ارتباط پیدا كند و به مرتبه كمال و روحانیت برسد ودرجات ارتقاء معنوی را بپیماید، اول چیزی كه بر او لازم است این است كه از بیبند وباری و شهوترانی بپرهیزد، و جلوی نفس سركش را بگیرد و نگذارد كه در زمین طبع و طبیعت افسار گسیخته به هر سو كه میخواهد برود و در هر جا كه میخواهد بماند واز دلبستگی و فرو رفتن در مظاهر حیات مادی خود را منزه كند. و خلاصه از هر چیز كه او را از خدا باز می‌دارد، دوری گزیند، این تقوا از راه خودداری از شهوات و دوری از هواهای نفسانی به دست می‌آید، و آنچه با حال عموم مردم مناسب است این است كه در امور مورد نیاز همگان، مانند خوردن و آشامیدن و تمایل جنسی از شهوتهای مشروع هم خودداری كنند، تا به واسطه این تمرین، اراده شان تقویت شود و بتوانند از شهوتهای نامشروع نیز خودداری نمایند و به سوی پروردگار تقرب بجویند، زیرا كسی كه در امور مشروع و مباح دعوت خدا را اجابت كرد، در امور غیر مشروع و حرام بهتر اطاعت و فرمانبرداری مینماید. "9 كسی كه ماه رمضان را روزه می‌گیرد و در این یك ماه از ارتكاب گناه و اخلاق زشت اجتناب می‌كند، میتواند بعد از ماه مبارك رمضان نیز همین حال ترك گناه را ادامه دهد. روزه عبادتی است كه در آن به واسطه ترك لذایذ مشروع و ترك گناهان، قلب روزه دار صیقلی و پاك میشود و از فكر و ذكر غیر خدا فارغ میگردد. بدین وسیله، انسان برای استفاضه اشرافات و افاضات ذات ربوبی و لقاء الله استعداد پیدا می‌كند. در چنین حالی مشمول الطاف و عنایات خداوندی قرار میگیردو با جذبههای الهی به قرب حق نائل میگردد. به همین جهت، در احادیث آمده كه نفس كشیدن و خواب روزه دار ثواب عبادت دارد. مهمترین فلسفه روزه كه از احكام اسلام است، رسیدن به تقوا است. دستیابی به سجایای اخلاقی و خصلتهای انسانی مستلزم برپا داشتن این حكم واجب الهی است، زیرا گرسنگی ـ صرف نظر از عبادت بودن روزه ـ انسان را از تمایلات و جاذبههایی كه او را به سركشی و بیراهه میكشد، باز می‌دارد و خُلق و خوی انسانی را در او زنده می‌كند. بدین ترتیب تقوا برترین ویژگی انسان خودساخته است. امیرالمؤمنین علی ـ علیه السلام ـ در مورد تقوا چنین میفرماید: "فانّ تقوی الله دواء داء قلوبكم و بصر عمی افئدتكم و شفاء مرض اجسادكم و صلاح فساد صدوركم و طهور دنس انفسكم و جلاء غشاء ابصاركم و امن جأشكم و ضیاء سواد ظلمتكم "10 همانا كه تقوا داروی شفابخش بیماری قلبهای شما و روشنگر كوری دلها و شفابخش بیماری بدنها و اصلاح كننده فساد سینهها و پاك كننده آلودگیهای نفس و جلا دهنده پردههای دیدگان و آرامش بخش اضطرابهای درونی و روشن كننده تاریكیهای شما میباشد. ب) آزمایش اخلاص بندگان: اخلاص از عالیترین مراحل تكامل معنوی است. در اثر اخلاص، قلب مركز تابش نور الهی میگردد و حكمت و دانش از قلب بر زبان جاری میشود. قال علی ـ علیه السلام ـ : "فرض الله الصیام ابتلاءً لاخلاص الخلق "11 خداوند روزه را واجب كرد تا به وسیله آن اخلاص مردم را بیازماید. و در خطبه حضرت زهرا ـ سلام الله علیها ـ درباره امر فدك میفرماید: "... فرض الله الصیام تثبیتا للاخلاص "12 خداوند روزه را برای تثبیت اخلاص واجب كرد. از این روایات استفاده میشود كه روزه با اخلاص رابطه خاصی دارد. اینكه وجوب روزه به خاطر اخلاص بندگان باشد، حاكی از اهمیت داشتن اخلاص است. انسانی كه از تمایلات نفسانی پرهیز می‌كند و در زمان خاصی خودش را ملزم به رعایت دستورات فقهی و اخلاقی می‌كند، آن هم در مدت یك ماه، اگر اعمالش همراه با اخلاص نباشد، آن ارزش معنوی خاص را نخواهد داشت. بنابراین انسانی كه سختیها و مشكلات روزه را تحمل می‌كند، باید اخلاص داشته باشد، یعنی اعمالش فقط برای رضای خداوند باشد. در روایات داریم كه عمل بدون اخلاص فاقد ارزش است، حتی روزهای كه آن قدر اهمیت و فضیلت دارد كه مطلوب خدا است و خداوند خودش میفرماید: من پاداش آن را میدهم "الصوم لی و انا اجزی به "13 قال علی ـ علیه السلام ـ: "الاخلاص ثمرة العبادة "14 اخلاص ثمره عبادت میباشد. عبادتی مورد قبول خداوند واقع میشود و سبب قرب و كمال میگردد كه از هرگونه ریا و خود خواهی و خودنمایی به دور باشد و فقط و فقط برای خدا انجام گیرد. ملاك و معیار قبولی و ارزش عمل به اخلاص است. هرچه اخلاص بیشتر باشد، عمل نیز كاملتر خواهد بود. در واقع، شرط رسیدن به تقوا كه فلسفه روزه بود، اخلاص است. اگر كسی توانست در عبادت ماه رمضان اخلاص داشته باشد، مهمان واقعی حق تعالی شده وبه مقام قرب الهی و مقامات معنوی و اخلاقی نایل گردیده است. 2ـ بُعد اخروی: یادآور قیامت دومین بعد فلسفه وجوب روزه كه قابل بحث است، بعد اخروی آن است كه همان یادآوری روز قیامت است؛ یعنی انسانی كه در این دنیا روزه می‌گیرد و گرسنگی و تشنگی را تحمل مینماید، گرسنگی و تشنگی روز قیامت را، به یاد میآورد. و همین توجه، در رفتار، منش و اعمال او اثر بسزایی میگذارد. اگر انسان اعمالش را با توجه انجام دهد و خود را موعظه كند كه حسابرسی دقیقی در پیش دارد، متواضعتر و متخلقتر خواهد شد و از اجر و ثواب بیشتری برخوردار خواهد گردید. قال الرضا ـ علیه السلام: "فان قال: فلم امروا بالصوم؟ قیل لكی یعرفوا الم الجوع والعطش، فلیستدلوا علی فقر الآخرة، ولیكون الصائم خاشعا ذلیلاً مستكینا مأجورا محتسبا عارفا صابرا علی ما اصابه من الجوع والعطش، فیستوجب الثواب مع ما فیه من الانكسار عن الشهوات ولیكون ذلك واعظا لهم فی العاجل، و رائضا لهم علی اداء ما كلفهم و ذلیلاً لهم فی الاجل و لیعرفوا شدة مبلغ ذلك علی اهل الفقر والمسكنة فی الدنیا، فیؤدوا الیهم ما افترض الله لهم فی اموالهم "15 اگر بپرسند چرا روزه واجب شده است؟ پاسخ آن است كه درد گرسنگی و تشنگی را بدانند، و از این راه پی به فقر و بیزاد و توشه بودن آخرت ببرند، و برای اینكه روزه دار بر اثر ناراحتی كه از گرسنگی و تشنگی برایش پیش آمده فروتنی كند و كوچكی كند و نیازمندی نشان دهد تا اجر ببرد و به حساب آورد كار خویش را و بشناسد و پایداری و مقاومت كند بر آن، و از این جهات مستحق اجر شود، با آنچه كه در آن است از قبیل جلوگیری از طغیان شهوات و كنترل هواها، و اینكه موجب عبرت و موعظهای باشد برای آنها در این دنیا، و تمرینی باشد برای انجام تكالیف، و راهنمایی باشد برای آنها در عالم دیگر، و بشناسند شدت مشكلات فقرا و بینوایان را در دنیا، و آنچه را كه خداوند در اموالشان برای مساكین و تهیدستان واجب كرده ادا كنند. در این حدیث شریف امام رضا(علیه السّلام) فلسفه وجوب روزه را بیان نمودند؛ علاوه بر بعد اخروی كه یادآوری گرسنگی و تشنگی روز قیامت بود، توجه به مشكلات فقرا و بینوایان هم وجود داشت كه این مربوط به بعد اجتماعی است كه در قسمت بعد پیرامون آن بحث خواهد شد. در جایی دیگر امام رضا (علیه السّلام) چنین میفرماید: "انما امروا بالصوم لكی یعرفوا الم الجوع والعطش فیستدلوا علی فقر الآخرة "16مردم به انجام روزه امر شدند تا گرسنگی و تشنگی را بفهمند و به واسطه آن فقر و بیچارگی آخرت را درك كنند. پیامبر اكرم(صلّی الله علیه و آله و سلّم) در خطبه شعبانیه میفرماید: "و ذكروا بجوعكم و عطشكم جوع یوم القیامة و عطشه "17 و یاد آورید از گرسنگی و تشنگی روزه داریتان، گرسنگی و تشنگیهای روز قیامت را. آنچه از مجموع روایات این باب استفاده شد، یادآوری و توجه به آخرت از راه گرسنگی و تشنگی روزه بود و اینكه آن انسانی كه با روزه سختیها و مشكلات را تحمل می‌كند، در این هنگام توجه به فقر و مشكلات روز قیامت بكند. 3 ـ بُعد اجتماعی: گامی در راه برقراری عدالت اجتماعی بعد اجتماعی روزه بر كسی پوشیده نیست. روزه یك درس مساوات و برابری در میان افراد اجتماع است كه با انجام آن، افراد متمكن هم وضع گرسنگان و محرومان اجتماع را به طور محسوس درمییابند و با صرفه جویی در غذای شبانه روزی خود می‌توانند به كمك آنها بشتابند. البته ممكن است با توصیف حال گرسنگان و محرومان، سیران را متوجه حال گرسنگان ساخت، ولی اگر این مسأله جنبه حسی و عینی به خود بگیرد اثر دیگری دارد، روزه به این موضوع مهم اجتماعی رنگ حسی میدهد، لذا در حدیث معروفی از امام صادق(علیه السّلام) نقل شده كه هشام بن حكم از علت تشریع روزه پرسید، امام(علیه السّلام) فرمود: "انما فرض الله الصیام لیستوی به الغنی والفقیر و ذلك انّ الغنی لم یكن لیجد مسّ الجوع فیرحم الفقیر، و انّ الغنی كلما اراد شیئا قدر علیه، فاراد الله تعالی ان یستوی بین خلقه، و ان یذیق الغنی مسّ الجوع والالم، لیرق علی الضعیف و یرحم الجائع "18 روزه به این دلیل واجب شده است كه میان فقیر و غنی مساوات برقرار گردد، و این به خاطر آن است كه غنی طعم گرسنگی را بچشد و نسبت به فقیر ادای حق كند، چرا كه اغنیاء معمولاً هرچه بخواهند برایشان فراهم است؛ خدا میخواهد میان بندگان خود مساوات باشد، و طعم گرسنگی و درد و رنج را به اغنیا بچشاند تا به ضعیفان و گرسنگان رحم كنند. عن حمزة بن محمد قال: "كتبت الی ابی محمد العسكری علیه السلام: لم فرض الله عزّوجلّ الصوم؟ فورد فی الجواب: لیجد الغنی مسّ الجوع فیمنّ علی الفقیر "19از حمزة بن محمد است كه گفت: به ابی محمد عسكری نوشتم: چرا خداوند عزوجل روزه را واجب كرده است؟ در جواب آن آمد: تا غنی حال گرسنگی را بچشد و به فقیر احسان كند. حدثنا جعفر بن محمد بن حمزة قال: "كتبت الی ابی محمد الحسن(علیه السّلام): أساله لم فرض الله الصوم؟ فكتب الیّ: فرض الله تعالی الصوم لیجد الغنی مضض الجوع لیحنو علی الفقیر "20 جعفر بن محمد بن حمزه در گفت و گویی با ما گفت: به ابی محمد الحسن (علیه السّلام) نوشتم: از او پرسیدم كه چرا خداوند روزه را واجب كرد؟ برایم نوشت: خداوند تعالی روزه را واجب كرد تا غنی حس گرسنگی را بچشد تا بر فقیر مهر ورزد. از مجموع این روایات استفاده میشود كه یكی از دلایل وجوب روزه، گامی در راه برقراری عدالت اجتماعی است تا انسان غنی و ثروتمند با روزه گرفتن درد گرسنگی و فقر و بیچارگی محرومان و بینوایان را درك كند و كمكی به فقرا بنماید. چقدر زیاد هستند افرادی كه گرسنه و فقیر و محتاج هستند و كم نیستند افرادی كه غنی و ثروتمند میباشند. چقدر خوب است كه انسانهای ثروتمند، در ماه مبارك رمضان به فكر محرومان و فقرا باشند و گامی در راه برقراری عدالت اجتماعی بردارند و هر مقدار كه امكان دارد، به آنها كمك نمایند. راستی اگر كشورهای ثروتمند جهان، چند روز را در سال روزه بدارند و طعم گرسنگی را بچشند، باز هم این همه گرسنه در جهان وجود خواهد داشت؟! 4ـ بُعد جسمانی: صحت و سلامتی جسم در طب امروز و همچنین طب قدیم، اثر معجزه آسای "امساك " در درمان بیماریها به اثبات رسیده است. عامل بسیاری از بیماریها، زیاده روی در خوردن غذاهای مختلف است؛ چون مواد اضافی جذب نشده به صورت چربیهای مزاحم در نقاط مختلف بدن، یا چربی و قند اضافی درخون باقی میماند، این مواد اضافی در لابلای عضلات بدن در واقع لجنزارهای متعفنی برای پرورش انواع میكروبها و بیماریهای عفونی هستند، بهترین راه مبارزه با این بیماریها، نابود كردن این لجنزارها از طریق امساك و روزه است. روزه زبالهها و مواد اضافی و جذب نشده بدن را میسوزاند و در واقع بدن را خانه تكانی می‌كند. روزه نوعی استراحت برای دستگاه گوارشی و عامل مؤثری برای سرویس آن میباشد. از آنجا كه این دستگاه در تمام سال به طور دایم مشغول كار است، این استراحت برای آن لازم است. بدیهی است شخص روزه دار طبق دستور اسلام، به هنگام افطار و سحر نباید در غذا افراط و زیاده روی كند، تا از این اثر بهداشتی نتیجه كامل بگیرد! در غیر این صورت ممكن است نتیجه بر عكس شود. در حدیث معروفی پیامبر(صلّی الله علیه و آله و سلّم) میفرماید: "صوموا تصحوا "21 روزه بگیرید تا سالم شوید. و در جایی دیگر پیامبر اكرم(صلّی الله علیه و آله و سلّم) میفرماید: "والمعدة بیت كل داء و الحمیة رأس كل داء " معده خانه تمام دردها و امساك بالاترین داروهاست. بنابراین، روزه بهترین وسیله برای بهداشت جسم واستراحت معده است، مخصوصا یك ماه و روزه در سال برای حفظ صحت و سلامتی بدن كسی كه عادت به پرخوری دارد بسیار مفید است. "الكسی سوفورین " دانشمند روسی در كتاب خود می‌نویسد: "درمان از طریق روزه، فایده ویژه‌ای برای درمان كم خونی، ضعف رودهها، التهاب بسیط و مزمن، دملهای خارجی و داخلی، سل، اسكلیروز، روماتیسم، نقرس، استسقاء، بیماریهای چشم، مرض قند و... دارد. معالجه از طریق امساك، اختصاص به بیماریهای فوق ندارد، بلكه بیماریهایی كه مربوط به اصول جسم انسان و یا سلولهای جسم آمیخته شده، همانند: سرطان،سفلیس، سل و طاعون، را نیز شفا میبخشد. "22 یكی از دانشمندان روم میگوید: "اولین بیماری مربوط به پرخوری و نخستین درمان نیز روزه گرفتن است. " و این سخن را در حدود هزار و چهار صد سال پیش رهبر بزرگ اسلام، با الهام از وحی در اختیار همه مردم دنیا قرار داد، و آن همان جمله معروف "المعدة بیت كل داء والحمیة هی الدواء " میباشد كه بهترین دستورالعمل بهداشت جسم و تغذیه انسانها است. دكتر "كارلو " امریكایی می‌نویسد: "شخص بیمار باید در هر سال مدتی از غذا پرهیز كند، زیرا مادامی كه غذا به تن می‌رسد، میكروبها در حال رشد هستند، ولی هنگامی كه از غذا پرهیز می‌كند، میكروبها رو به ضعف می‌روند. " سپس می‌افزاید: "روزهای كه اسلام واجب كرده، بزرگترین ضامن سلامتی تن میباشد. "23 در كتاب "طب النبی " حدیثی از پیامبر(صلّی الله علیه و آله و سلّم) نقل شده كه میفرماید: "لاتمیتوا القلب بكثرة الطعام والشراب فان القلب یموت كالزرع اذا كثر علیه الماء " قلبتان را با زیادخوردن و ازدیاد نوشیدن نكُشید، زیرا قلب (كسی كه معدهاش پر از غذا و مایعات است) میمیرد، مثل زراعتی كه هرگاه آبش از حد زیاد باشد خراب میشود. از مطالب فوق استفاده میشود كه شاید یكی از علتهای وجوب روزه سلامتی جسم باشد ؛ البته همان طوری كه در قسمت نخست گفته شد، مهمترین فلسفه وجود روزه همان حصول تقوا و تهذیب نفس و رسیدن به كمالات معنوی و سجایای اخلاقی است كه در واقع، برای رسیدن به این مرتبه اعلا، مقدماتی لازم است كه یكی از آن مقدمات، صحت و سلامت جسمی است كه اسلام توجه به این نكته داشته است.
روزه در تمام ادیان به معنای " پرهیز و ترک " آمده است و مردم با این عبادت به خداشناسی، تزکیه نفس، تعدیل اراده در امور دنیوی، رعایت اصولاخلاقی، بهداشتی و اجتماعی دعوت میشوند. خداوند در آیه ۱۸۳ سوره بقره خطاب به مسلمانان میفرماید: "ای اهل ایمان بر شما روزه گرفتن نوشته شد چنانکه بر امتهای گذشته نوشته شده بود و این دستور برای آن است که شما پاک و پرهیزکار شوید". این آیه نشان از این است که در دین یهود روزه وجودداشته ودربین مسیحیان رایج و مسلمانان به گرفتن آن الزام و دعوت شده اند. در دیگر ادیان همچون زرتشت، بودا و کنفسیوس، هر چند که آسمانی نیستند، روزه از بهترین و مقدس ترین عبادت ها برای تزکیه نفس به شمار میرود. در تورات آمده است که حضرت موسی (علیه السلام) چهل روز وشب روزه داشته است چنانکه از قول حضرت موسی در تورات آمده است: " هنگام آمدنم، لوحهای سنگی یعنی لوحهای "عهد "یا ده " فرمان "را که خداوند با شما بست، در کوه چهل شب و روز ماندم و غذاو آب ننوشیدم ". در تورات "سفرتثنیه " فصل نهم شماره ۹ آمده است که قوم یهود غالبا در موقعی که فرصت میکردند و میخواستند اظهار عجز و تواضع درحضور خدا نمایند، روزه میگرفتند تا به گناهان خود اعتراف کرده وبه واسطه روزه و توبه رضای خداوند را بدست آورند. حضرت "مسیح "نیز چنانکه در انجیل آمده، چهل روزو شب روزه داشت درانجیل "لوقا"نیز آمده که حواریون یاران حضرت عیسی نیز روزه میگرفتند. "شاهرخ پاک نهاد "از مدرسین مذهبی کلیمیان کشور میگوید: روزه یکی از ارکان و نماد مشترک مهم در ادیان الهی و زمینی است که فلسفه معنوی اش مبارزه بانفس اماره، ستایش خداوند و آماده سازی برای انجام کارهای نیک و پرهیز از هر گناه جسمی است. وی افزود: اگر روزه و امساک به خاطر رضای خداباشد، موجب تلطیف روح، قوت اراده و تعدیل غرایز انسان میشود. وی گفت: روزه نیز تاثیرات اجتماعی و اخلاقی را برای انسان روزه دار به همراه میآورد به طوریکه شخص روزه دار در ایام روزه نسبت به رعایت اصول مذهبی و اخلاقی توجه وعلاقه بیشتری نشان میدهد. وی تصریح کرد: روزه،انسان مغرور شده ازموقعیتهای اجتماعی و لذایذ دنیوی را به خودشناسی و شکرگذاری به درگاه خداوند دعوت میکند و او را به ارزش ناچیز خود که دارای ثبات و تضمین برای بقای ابدی نیست آگاه میکند. پاک نهاد تصریح کرد: روزه درس برابری و مساوات و درک گرسنگی رابه اغنیا می آموزد و به آنها میفهماند که مردم فقیر و گرسنه چه میکشند. وی درباره روزه های واجب کلیمیان گفت: یهودیان در طول سال۶ روزه واجب دارند که مهمترین و مقدس ترین آن که دستور تورات است، روزه "کیپور " می- باشد که ۲۵ ساعت به طول میانجامد. تاتائوس اوهانیان رییس مجمع نمایندگان ارامنه اصفهان و جنوب ایران نیز گفت: خداوند روزه را بر تمام ادیان آسمانی صاحب شریعت واجب کرده است. وی افزود: روزه و امساک موجب تلطیف روح، تزکیه نفس، قوت اراده،تعدیل غرایز انسانی و خلوت کردن جهت مقربشدن به درگاه الهی است. وی گفت: روزه علاوه بر تاثیرات معنوی دارای اثرات مثبت اجتماعی و پزشکی نیز میباشد. اوهانیان افزود: ارامنه به خاطر اینکه در ایام روزه از گوشت و لبنیات استفاده نمیکنند، با خوردن غذاهای گیاهی به بیمارهای قند و چربی خون در مبتلا نمیشوند ودراین ایام احساس سلامتی و تندرستی بیشتری میکنند. وی در زمینه روزه های واجب ارامنه کلیسای حواریون ارتدکس گفت: ارامنه پیروکلیسای حواریون اردتدکس دارای روزه "چهل روزه " میباشند که از خوردن گوشت وهر نوع فرآورده های حیوانی پرهیز میکنند. وی افزود: آخرین روزاین روزه مصادف با عید پاک ( صلیب کشیدن حضرت عیسی) است که با خوردن نوشیرنی و نان فطیر آن را به اتماتم میرسانند. "حجت اسلام سید مجتبی میردامادی " نماینده مقام معظم رهبری در دانشگاه آزاد منطقه ۴ کشور نیزگفت: روزه یکی از واجبات است که در آیات قرآن به آن اشاره شده است که این عمل عبادی علاوه بر اطاعت فرمان خداوند متعال و رضایت او، دارای آثار و برکات ارزنده ای است که در زندگی انسان به خوبی قابل مشاهده است. وی با اشاره به آیه ۱۸۳ و۱۸۷ سوره بقره که میفرماید: "ای کسانیکه ایمان آورده اید،روزه برشما مقرر شده، همانگونه که بر کسانی که پیش از شما مقررشده بوده و این دستور برای آن است که پاک و پرهیزکار شوید"، افزود: از این آیه نورانی سه مطلب برداشت میشود یکی اینکه روزه یکی از واجبات است، دوم اینکه روزه بر امتهای گذشته نیز واجب بوده و آخر اینکه روزه در همه ادیان به معنای پرهیز و پرهیزکاری است. وی افزود: خداوند در آیه ۱۸۷ در حکم روزه نهایت فضل و رحمت خودش را برای مسلمانان روشن ساخته است. میردامادی گفت: برابر شدن توانگر و تهیدست، تقویت اخلاص، حکمت و یقین، پاداش الهی، دوری از گناه، رقبت فراوان برای دعا و اخلاص در عمل از برکات روزه میباشد. وی گفت: سلامتی بدن، کاهش حجم کار اعضا گوارشی و رفع خستگی تمام دستگاههای بدن، کاهش امراض و سکته قلبی، تقویت ذهن و افزایش هوش از دیگر اثرات روزه بر سلامتی انسانها میباشد. نماینده نهاد مقام معظم رهبری در دانشگاه آزاد منطقه ۴ کشور خاطر نشان کرد: احترام به بزرگترها، حق الناس، صله رحم و کاهش جرائم از پیامدهای موثراجتماعی روزه است. وی بخش دیگری از اظهارات خود گفت: خداوند برای مسلمانان روزه دار پاداش فراوانی قرارداده است به طوریکه طعام دادن به فقیر، افطاری دادن به روزه دار، خواب، و نفس او را جز عبادات وهر عمل نیک اورا دوبرابر پاداش قرارداده است. وی گفت: روزه در بین مسلمانان تنها به ایام ماه مبارک رمضان محدود نمیشود بلکه ماههای "رجب "و "شعبان "ازجمله ماههای سفارش شده از سوی خداوند و پیامبر اسلام (صلّی الله علیه و آله و سلّم) برای گرفتن روزه مستحب است. وی در پایان گفت: حضرت محمد(صلّی الله علیه و آله و سلّم) روزه را از عبادت های پرفضیلت سفارش و عنوان میکردند به طوریکه فرمودند: "در هر ماه یک روز، روزه بگیرید زیراخداوند برای کار نیک ده برابر پاداش منظور می کند".
