تبیان، دستیار زندگی

بسم الله الرحمن الرحیم

طبق آن چه از برخی روایات فهمیده میشود، مسأله «مباهله» اختصاص به شخص رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلّم و آن هم در خصوص ماجراى نصاراى نجران ندارد؛ بلکه افراد با ایمان میتوانند برای اثبات حقانیت اسلام، «مباهله» کنند. طبق این روایات، ائمه اهل بیت علیهم السلام نه تنها این عمل را مشروع دانسته‏اند، بلكه بدان سفارش هم كرده‏اند.

از جمله روایاتی که  در این باره داریم، روایات «بَابُ الْمُبَاهَلَةِ» در کتاب «الکافی» است، میتوانید این باب را در «كِتَابُ الدُّعَاءِ» که در تتمه کتاب الصلاة قرار دارد، مشاهده نمایید. (1) همچنین در «أَبْوَابُ الدُّعَاءِ» کتاب وسائل الشیعة، دو باب درباره مباهله هست؛ باب 56: بَابُ اسْتِحْبَابِ مُبَاهَلَةِ الْعَدُوِّ وَ الْخَصْمِ وَ كَیْفِیَّتِهَا وَ اسْتِحْبَابِ الصَّوْمِ قَبْلَهَا وَ الْغُسْلِ لَهَا وَ تَكْرَارِهَا سَبْعِینَ مَرَّةً و باب 57: بَابُ اسْتِحْبَابِ كَوْنِ الْمُبَاهَلَةِ بَیْنَ طُلُوعِ الْفَجْرِ وَ طُلُوعِ الشَّمْسِ (2)

یکی از این روایات این است که:

ابومسروق گوید: به حضرت صادق علیه السّلام عرض كردم: «ما با مردم [دربارهی مذهب و امامت شما] گفتگو میكنیم و با آنان احتجاج میكنیم و به گفتار خدای عزوجل دلیل میآوریم كه فرماید «أطیعُوا اللهَ وَ أَطیعُوا الرَّسُولَ وَ اُولِی الْأَمْرِ مِنْكُمْ» (3) مردم [در پاسخ] میگویند: این آیه دربارهی فرماندهان قشونها نازل گشته است.

پس برای آنان به گفتار [دیگر] خدای عزّ و جل حجّت میآوریم كه «إنَّما وَلِیُّكُمُ اللهُ وَ رَسُولُهُ...» (4) پس مردم میگویند: این آیه دربارهی مؤمنین نازل شده.

و برای آنها به گفتار خداوند عزوجل دلیل آوریم که «قُلْ لا أَسْأَلُكُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلَّا الْمَودَّةَ فِی الْقُرْبی» (5)، آنها میگویند: این آیه دربارهی نزدیكان و خویشان اسلامی نازل شده است.

[ابن مسروق میگوید] من آن چه در خاطر داشتم از این آیات و مانند آن [و جواب هائی كه مردم از آن ها دهند] ذكر كردم؛ حضرت به من فرمود: اگر این طور است آن ها را به «مباهله» دعوت كن، عرض كردم: چگونه این کار را كنم؟ ایشان فرمودند: «سه روز خود را اصلاح كن» و گمانم كه فرمود «روزه بگیر» [یعنی در آن سه روز كه درصدد اصلاح خود به توبه و استغفار و دعا و امثال اینها برآئی روزه هم بگیر] و غسل كن و تو باآن شخص (طرف مقابل خود) به صحرا بروید و انگشتان دست راست خود را در انگشتان او شبكهوار بیانداز، و او را انصاف ده و ابتداء به خود [لعن و نفرین] كن و بگو: «أللهُمَّ رَبَّ السَّماواتِ السَّبْعِ وَ رَبَّ الْأَرَضینَ السَّبْعِ عالِمَ الْغَیْبِ وَ الشَّهادَةِ الرَّحْمنُ الرَّحیمُ، إِنْ كانَ أَبُو مَسْرُوق جَحَدَ حَقّاً وَ ادَّعی باطِلاً فَأَنْزِلْ عَلَیْهِ حُسْباناً مِنَ السَّماءِ أَوْ عَذاباً أَلیماً» ؛ بار خدایا، ای پروردگار هفت آسمان و هفت زمین ،و ای دانای نهان و عیان، و ای بخشنده مهربان، اگر ابومسروق حقی را انكار كرده و ادّعای باطلی كرده پس بر او از آسمان عذابی دردناك نازل فرما؛

سپس نفرین را به او برگردان، پس بگو: «وَ إنْ كانَ فُلانٌ جَحَدَ حَقّاً وَ ادَّعی باطِلاً فَأَنْزِلْ عَلَیْهِ حُسْباناً مِنَ السَّماءِ أَوْ عَذاباً أَلیماً»؛ و اگر فلان كس حقّی را انكار كرده و باطلی را ادّعا كرده پس عذابی دردناك از آسمان بر او فرود آور.

سپس فرمود: پس از آن درنگ نكنی كه اثر آن را در آن شخص به چشم خود خواهی دید. [ابو مسروق گوید:] به خدا سوگند هیچ كس را ندیدم كه مرا در این كار اجابت كند [و حاضر به مباهله شود.] (6)

طبق بیان علامه طباطبایی: «مباهله حجت زنده است»؛

ایشان مباهله را از معجزات باقیه اسلام و قرآن میدانند و فرمودهاند: «هر فرد با ایمان مى‏تواند به اولین پیشواى خود پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و سلم، تأسّى نموده، در راه اثبات هر حقیقتى از حقایق ثابته دین با همین سلاح، پنجه در پنجه خصم خود انداخته، با درخواست از پیشگاه خداى توانا، فرمان نابودى وى را صادر كند. این دانشمندان هر وقت خواستند، مى‏توانند با فردى از افراد با ایمان مسلمین مباهله كرده، حقانیت این آئین پاك و دعاوى آن را آزموده و ثبوت هویت معجزه را از نزدیك و با رأى العین، مشاهده نمایند. این گوى و این میدان.» (7)

نمونههایی از مباهله و موارد شبیه به آن

ذکر بنیان کن

محقق نراقی رحمه الله در کتاب «خزائن» آورده است: (8)

مرحوم «میرزا ابوالقاسم میرفندرسکی» (متوفی 1050ق) در یکی از مسافرتها به شهری که ساکنانش نصرانی بودند، وارد شد و با مردمش معاشرت پیدا کرد. روزی از روزها عدّهای برای تخطئه مذهب میرزا گفتند: یکی از چیزهایی که نشانگر حقّانیت مذهب ما و باطل بودن مذهب شماست، استحکام معابد و صومعههای ماست تا آنجا که بعضی از آنها از زمان ساختشان که حدود دو-سه هزار سال میگذرد، بدون هیچگونه عیبی باقی ماندهاند؛ به خلاف مساجد و معابد شما که غالبا طبق آنچه که ما دیدیم، بیش از یک قرن باقی نمیماند. آیا دلیلش این نیست که حق خود را حفظ میکند و باطل همیشه در معرض زوال است؟!

میرزا (ره) در جواب فرمود: علّّتش این نیست؛ بلکه چون این بناها طاقت کلمه حق و اعمال صالحه و عبادات مقبوله مؤمنین را ندارد، به خاطر همین سستی و خرابی در معابد ما پدید میآید؛ به خلاف معابد شما که در آنها کلمه حقی که مورد رضایت خدا باشد، به آسمان بالا نمیرود. شاهدش هم این است که اگر در یکی از معابد شما که دربارهاش چنین میگویید اعمال حق ما قرار گیرد و آن راز و نیازهای مقبول از آنجا به طرف آسمان بالا رود، خواهید دید که آن بنا هم در مقابل خدا و از ترس مقام الهی خاضع و خاشع و ذلیل خواهد گشت.

آنها گفتند: این ادّعا را فقط با امتحان قبول میکنیم. سپس کنیسهای را نشان دادند که مدّعی بودن قدیمیترین و محکمترین کنیسهشان است. گفتند آنجا برو و هر کاری میخواهی انجام بده؛ اگر با کارهای تو در عمارت خلل و سستی پدید آمد، ادعای تو درست خواهد بود وگرنه باید قبول کنی که سخن ما صحیح است.

میرزا (ره) قبول کرد و پس از تطهیر و وضو، با استمداد از ذات الهی و توسّل به اجداد طاهرینش (علیهم السلام) داخل آن معبد بزرگ شد. در کمال جلالت و هیبت در حالی که اهالی شهر اطراف معبد اجتماع کرده بودند، اذان و اقامه گفت و هنگامی که آماده تکبیرةالاحرام شد، تمام وجودش را به خداوند سبحان سپرد و کلماتی را که درخت کوه طور با حضرت موسی علیه السلام سخن گفته بود، به زبان آورد و در نهایت تعظیم و ابّهت گفت: «الله أکبر» و پس از گفتن آن، فورا از معبد خارج شد. چشم بر هم زدنی نگذشت که آن بنای بزرگ خراب شد و با خاک یکسان گشت و از آن معبد جز تلّی از خاک بر جای نماند.

باران رحمت

در کتاب «جامع النورین» آمده است: (9)

در زمان مرحوم «حاج ابراهیم کلباسی» (متوفی 1261ق) سالی باران نیامده بود. «منوچهر خان معتمد الدولة» خدمت حاجی آمد و عرض کرد: مردم استدعا دارند که شما به دعای باران تشریف ببرید. حاجی عذر آوردند که من پیرم و توان رفتن ندارم. معتمد الدولة گفت: برای شما تخت روان میفرستم که در آن بنشینید و تشریف بیاورید. آن مرحوم پاسخ داد: آخر با تخت غصبی به دعای باران رفتن و طلب باران نمودن چه مناسبتی دارد؟ و آیا خداوند چنین دعایی را مستجاب میکند؟ «آقا محمدمهدی» پسر حاجی عرض کرد: خودمان برای شما تختی میسازیم؛ چوب هم در خانه داریم. آقا پذیرفت و فرمود: عیبی ندارد.

پس نجاری را آوردند و تخت را ساختند. سپس در شهر اعلام کردند که مردم از روز شنبه روزه بگیرند که در روز دوشنبه با حال روزه به همراه حاجی کلباسی به دعای باران حاضر شوند.

مردم روزه دار در روز موعود جمع شدند و حاجی را با تخت روان به طرف تخت فولاد بردند. از سویی دیگر ارامنهی جلفای اصفهان نیز صف کشیدند و انجیل را باز کردند؛ یهودیان اصفهان نیز با توراتهاشان حاضر گشتند. هنگامی که مرحوم حاجی دید ارامنه از یک سو و یهودیان در سویی دیگر صف کشیدهاند، سر را برهنه نموده و به طرف آسمان بلند کرد و عرض نمود: «خدایا ابراهیم محاسنش را در اسلام سفید کرده است؛ امروز مرا پیش یهودیان و نصارا خجالت مده» یکباره ابر آسمان منطقه را پوشاند و در همان ساعت بارش باران شروع شد.

مترجم تفسیر المیزان میفرماید:

...و در داستان مباهله و قاطعیت آن نمونه‏هایى در طول تاریخ اسلام و تشیع واقع شده، كه اجمال دو تاى آنها و تفصیل یكى از آنها، از نظر خواننده مى‏گذرد:

اما آن دو داستان كه اجمالش را ذكر مى‏كنیم، یكى داستان خیراتى «خادم امام جوادعلیه السلام» است كه به «احمد بن عیسى» پیشنهاد مباهله داد و او ترسید و به حق اعتراف كرد و روایتش در جلد دوازدهم چاپ قدیم بحار الانوار صفحه 127 آمده. و دیگرى داستان مباهله یك مسیحى دیرانى با یك یهودى است كه در همان مجلس مباهله، زمین زیر پاى یهودى و خود او یك جا آتش شد و روایتش را مرحوم مجلسى در جلد دهم چاپ جدید بحار الانوار صفحه 65 آورده است.

و اما آن نمونه‏اى كه اصل روایتش آورده مى‏شود، داستانى است كه «نجاشى» رضوان اللَّه علیه در كتاب «رجال» خود صفحه 279 در معرفى «محمد بن احمد بن عبد اللَّه بن قضاعة بن صفوان بن مهران» نقل كرده، مى‏گوید: وى در دربار «سلطان بن حمدان» مقام و منزلتى داشت و علت آن این بود كه روزى در حضور سلطان با قاضى «موصل» در مسأله امامت مناظره كرد و رشته بحث به اینجا كشیده شد كه به پیشنهاد «ابن قضاعة» مباهله كنند، قاضى قول فردا را داد و در موعد مقرر حاضر شد، با ابن قضاعه مباهله كرد؛ سپس دست در دست ابن قضاعه نهاد و از مجلس خارج شد. و این قاضى كسى بود كه همه روزه به در بار سلطان مى‏آمد، آن روز و فرداى آن روز نیامد. سلطان بدنبالش فرستاد، رسول برگشت و گفت: قاضى همان ساعت كه با ابن قضاعه دست داده بود، دستش ورم كرده و تب مى‏كند و سیاه مى‏شود و فرداى آن روز به هلاكت مى‏رسد و این جریان همه جا منتشر مى‏شود و لذا ابن قضاعه نزد همه امراء و سلاطین آن روز داراى مقام و منزلتى مى‏شود. (10)

پی نوشت ها:

(1) الکافی، ج2، ص514 تا 515

(2) وسائل‏الشیعة، ج7 ص134 تا 136

(3) سوره نساء، آیه 59

(4) سوره مائده، آیه55

(5) سوره شوری، آیه23

(6) الكافی، ج2، ص513، باب المباهلة؛ وسائل‏الشیعة، ج7، ص134؛ بحارالأنوار، ج92، ص349، باب الملاعنة و المباهلة...

(7) ترجمه المیزان، ج‏3، ص370؛ پاورقی شماره 3 به نقل از ترجمه رساله «اعجاز» علامه طباطبایی

(8) داستانهای شنیدنی از کرامات علما، ص19 تا 21

(9) همان، ص54 و55

(10) ترجمه المیزان، ج‏3، ص370؛ پاورقی شماره 3

بخش با صفای « نجران » ، با هفتاد دهكده تابع خود ، در نقطه مرزی حجاز و یمن قرار گرفته است . در آغاز طلوع اسلام ، این نقطه تنها منطقه مسیحی نشین حجاز بود كه به دلایلی از بت پرستی دست كشیده ، و به آئین مسیح گرویده بودند.

پیامبر اسلام به موازات مكاتبه با سران دول و مراكز مذهبی جهان ، نامه ای به اسقف نجران ، نوشت و طی آن نامه، ساكنان نجران را به آئین اسلام دعوت نمود. اینك فرازی از نامه آن حضرت: « به نام خدای ابراهیم ، اسحاق و یعقوب. ( این نامه ای است) از محمد پیامبر خدا به اسقف نجران : خدای ابراهیم و اسحاق و یعقوب را حمد و ستایش می كنم ، و شما را از پرستش « بندگان» ، به پرستش « خدا» دعوت می نمایم . شما را دعوت می كنم كه از ولایت بندگان خدا خارج شوید و در ولایت خداوند وارد آئید ، اگر دعوت مرا نپذیرفتید ( لااقل ) باید به حكومت اسلامی مالیات (جزیه) بپردازید ( كه در برابر این مبلغ كم ، از جان و مال شما دفاع می كند) و در غیر این صورت به شما اعلام خطر می شود. »

نمایندگان پیامبر كه حامل نامه بودند ، وارد نجران شده و نامه پیامبر را به اسقف مسیحیان نجران دادند. وی نامه را با دقت خواند و برای تصمیم ، شورایی مركب از شخصیتهای بارز مذهبی و غیر مذهبی تشكیل داد. شورا نظر داد كه گروهی به عنوان « هیئت نمایندگی نجران » به مدینه بروند ، تا از نزدیك با پیامبر صلی الله علیه و آله دیدار كرده ، دلائل نبوت ایشان را مورد بررسی قرار دهند . بدین ترتیب ،  شصت تن از ارزنده ترین و داناترین مردم نجران انتخاب گردیدند ، كه در رأس آنان سه تن از پیشوایان مذهبی قرار داشت:

1- « ابو حارثة بن علقمه» ، اسقف اعظم نجران كه نماینده رسمی كلیساهای روم در حجاز بود.

2- « عبدالمسیح» ، رئیس هیئت نمایندگی كه به عقل ، تدبیر و كاردانی شهرت داشت.

3- « اَیهَم» ، كه فردی كهنسال و یكی از شخصیتهای محترم ملت نجران به شمار می رفت.

مذاكره نمایندگان نجران

پیامبر (ص) ، من شما را به آئین توحید ، پرستش خدای یگانه و تسلیم در برابر اوامر او دعوت می كنم . سپس آیاتی چند از قرآن برای آنان تلاوت نمود.

نمایندگان نجران: اگر منظور از اسلام ، ایمان به خدای یگانه جهان است ، ما قبلاً به او ایمان آورده و به احكام وی عمل می نمائیم.

پیامبر اكرم : اسلام علائمی دارد و برخی از اعمال شما ، حاكی است كه به اسلام واقعی نگرویده اید . چگونه می گوئید كه خدای یگانه را پرستش می كنید ، حال آنكه شما صلیب را می پرستید ، از خوردن گوشت خوك پرهیز نمی كنید و برای خدا فرزند قائلید؟

نمایندگان نجران : ما او را (مسیح) خدا می دانیم زیرا او مردگان را زنده كرد بیماران را شفا بخشید ، و از گِل پرنده ای ساخت و آن را به پرواز درآورد ، و تمام این اعمال حاكی است كه او خدا است.

پیامبر اكرم: نه ! او بنده خدا و مخلوق او است ، كه خدا او را در رحم مریم قرار داد و این قدرت و توانایی را خدا به او داده است.

یكی از نمایندگان نجران: آری او فرزند خدا است زیرا مادر او مریم ، بدون اینكه با كسی ازدواج كند ، او را به دنیا آورده است . پس پدر او خدای جهان می باشد.

در این هنگام ، فرشته وحی نازل گردید و به پیامبر گفت كه به آنان بگوید : « وضع حضرت عیسی از این نظر مانند حضرت آدم است كه او را با قدرت بی پایان خود ، بدون اینكه دارای پدر و مادری باشد از خاك آفرید. » ( آل عمران /59)

نمایندگان نجران : گفت و گوهای شما ما را قانع نمی كند. راه این است كه در وقت معینی با یكدیگر مباهله نمائیم ، و بر دروغگو نفرین بفرستیم ، و از خدا بخواهیم دروغگو را هلاك و نابود كند.

در این هنگام ، حضرت جبرائیل نازل گردید ، آیه مباهله را  آورد و پیامبر را مأمور ساخت تا با كسانی كه با او مجادله می كنند و حق را نمی پذیرند به مباهله برخیزد:

« فمن حاجك فیه من بعد ما جائك من العلم فقـُل تعالوا نَدعُ ابنائنا وَ ابنائكُم وَ نِسائنا و نِسائكُم وَ انفُسَنا وَ انفُسَـكُم ثُمَّ نبتـَهـِل فـَنَجعل لعنة الله علی الكاذبین.» ( آل عمران /61)

طرفین به فیصله دادن مسئله از طریق مباهله آماده شدند و قرار بر این شد كه فردای آن روز برای اثبات حقانیت خود مباهله نمایند.

پیامبر اكرم به مباهله می رود

پیامبر (ص) ، فاصله منزل و نقطه ای را كه قرار بود در آنجا مراسم مباهله انجام گیرد ، با وضعی خاص طی نمود. او در حالی رهسپار محل قرار شد كه حضرت حسین (ع) را در آغوش و دست حضرت حسن (ع) را در دست داشت ، فاطمه (س) به دنبال آن حضرت و علی بن ابی طالب (ع)  پشت سر وی حركت می كردند ؛ پیامبر (ص) این چنین  گام به میدان مباهله نهاد ، او پیش از ورود به میدان « مباهله» ، به همراهان خود گفت: من هر وقت كه دعا كردم ، شما دعای مرا با گفتن آمّین بدرقه كنید.

سران هیئت نمایندگی نجران ، پیش از آنكه با پیامبر (ص) روبرو شوند به یكدیگر می گفتند: هرگاه دیدید كه « محمد» ، افسران و سربازان خود را به میدان مباهله آورد ، و شكوه مادی و قدرت ظاهری خود را نشان ما داد در این صورت ، وی فردی غیر صادق است و اعتمادی به نبوت خود ندارد. ولی اگر با فرزندان و جگر گوشه های خود به « مباهله» بیاید و با وضعی وارسته از هر نوع جلال و جبروت مادی ، رو به درگاه الهی گذارد ؛ پیداست كه پیامبری راستگو است و به قدری به خود ایمان و اعتقاد دارد كه نه تنها حاضر است خود را در معرض نابودی قرار دهد ، بلكه با جرأت هر چه تمامتر ، حاضر است عزیزترین و گرامی ترین افراد نزد خود را ، در معرض فنا و نابودی قرار دهد.

سران هیئت نمایندگی در این گفتگو بودند كه ناگهان ، چهره نورانی پیامبر اكرم (ص) با چهار تن دیگر نمایان گردید.

همگی با بهت و حیرت به چهره یكدیگر نگاه كردند ، و از اینكه او فرزندان معصوم و بی گناه ، و یگانه دختر و یادگار خود را به صحنه مباهله آورده ؛ انگشت تعجب به دندان گرفتند. آنان دریافتند كه پیامبر ، به دعوت و دعای خود اعتقاد راسخ دارد والّا یك فرد مردد ، عزیزان خود را در معرض بلای آسمانی و عذاب الهی قرار نمی دهد.

اسقف نجران گفت: من چهره هائی را می بینم كه هر گاه دست به دعا بلند كنند و از درگاه الهی بخواهند كه بزرگترین كوهها را از جای بكند ، فوراً كنده می شود. بنابراین ، هرگز صحیح نیست ما با این افراد ِ با فضیلت ، مباهله نمائیم ؛ زیرا بعید نیست كه همه ما نابود شویم ، و ممكن است دامنه عذاب گسترش پیدا كند ، همه مسیحیان جهان را بگیرد و در روی زمین حتی یك مسیحی باقی نماند.

انصراف هیئت نمایندگی از مباهله

سپس پیامبر اكرم (ص) فرمود: عذاب ، سایه شوم خود را بر سر نمایندگان مردم نجران گسترده بود و اگر از درِ ملاعنه و مباهله وارد می شدند ، صورت انسانی خود را از دست داده ، در آتشی كه در بیابان برافروخته می شد ، می سوختند و دامنه عذاب به سرزمین« نجران» نیز كشیده می شد.

منبع: فروغ ابدیت ، جعفر سبحانی ،  ج2.

از محدث قمی کتابهای بسیاری – که در مجموع به ۶۳ جلد می‌رسد – در رشته‌های رجال، اخلاق، فقه، کلام، لغت، ادعیه و تاریخ و به ویژه حدیث باقی مانده است که برخی از آنها عبارتند از:

1.منتهی الآمال، درباره تاریخ چهارده معصوم نگاشته شده است.
2.نفس المهموم، درباره وقایع کربلا
3.الانوار البهیه، درباره تاریخ چهارده معصوم نگاشته شده است.
4.تتمهة المنتهی، در تاریخ خلفای راشدین، اموی و برخی از خلفای عباس
5.تحفةالاحباب، در علم رجال.
6.شرح الوجیزه، درعلم حدیث.
7.الکنی و الاقاب، که زندگینامه بسیاری از علمای شیعه و سنی و برخی شاعران، ادیبان، عارفان و امیران است.
8.مفاتیح الجنان، مجموعه‌ای از ادعیهٔ منتخب چهارده معصوم.(مشهورترین کتاب وی نیز می‌باشد)
9.ترجمه مصباح المتهجد، مجموعه‌ای از ادعیهٔ منتخب چهارده معصوم.
10.سبیل الرشاد، در عقاید شیعه به ویژه مبدأ و معاد.
11.ذخیرة الابرار، که تلخیص کتاب انیس التجار، تألیف مولی مهدی نراقی و در موضوع فقه است.

مرحوم شیخ عباس قمى نویسنده کتاب مفاتیح الجنان در خاطرات خود برای پسرش آورده است كه: وقتى كتاب منازل الاخرة را نوشته و به چاپ رساندم، در قم شخصى بود به نام «عبدالرزاق مسأله گو» كه همیشه قبل از ظهر در صحن مطهر حضرت معصومه احکام شرعی را برای مردم مى گفت. مرحوم پدرم «كربلائى محمد رضا» از علاقه مندان منبر شیخ عبدالرزاق بود به حدى كه هر روز در مجلس او حاضر مى شد و شیخ هم بعد از مسأله گفتن، كتاب منازل الاخرٍة مرا مى گشود و از آن براى شنوندگان و حاضران از روایات و احادیث آن مى خواند. روزى پدرم به خانه آمد و مرا صدا زد و گفت شیخ عباس! كاش مثل عبدالرزاقِ مسئله گو مى شدى و مى توانستى منبر بروى و از این كتاب كه او براى ما مى خواند، تو هم مى خواندى.

چند بار خواستم بگویم پدرجان! این كتاب از آثار و تألیفات من است اما هر بار خوددارى كردم و چیزى نگفتم و فقط عرض كردم دعا بفرمائید خداوند توفیقى مرحمت نماید.