تبیان، دستیار زندگی

مجموعه مسجد كبود تبریز نمونه اى از معمارى بدیع اسلامى و فرهنگ مردم منطقه است.
آذربایجان سرزمین اسطوره هاى جاوید در پیشانى ایران، جاذبه هاى فرهنگى، تاریخى و طبیعى فراوانى را در دامن خود دارد.
تبریز با پیشینه اى چندین هزار ساله پیشرو در شعر و ادب، سیاست، فرهنگ، هنر، علم و صنعت بوده و مسجد كبود، یكى از آثار بزرگ این منطقه به نام فیروزه اسلام در جهان اسلام مشهور است.
مسجد كبود ،بنا به كتیبه سر در آن ،به سال ۸۷۰ هجرى قمرى توسط همسر سلطان جهانشاه مقتدرترین حكمران سلسله قره قویونلوها كه فردى شاعر و زیبا پسند بوده، بنا شده است.
آرامگاه جهانشاه و نزدیكان وى در انتهاى شبستان كوچك درداخل سرداب مسجد واقع است.
تنوع و ظرافت كاشیكارى و انواع خطوط به كار رفته در مسجد كبود و همچنین زیبایى و هماهنگى رنگ ها سبب شده كه این مسجد به فیروزه اسلام شهرت یابد.
كاشیكارى آن صرفا به رنگ لاجوردى و بیشتراز قطعات شش ضلعى است و تمام سطح سقف آن زرنگار (نقاشى با آب طلا) و كف شبستانها به احتمال قوى مرمرین بوده است.
بناى اصلى در مقام مسجد مقبره، داراى صحن وسیعى بوده كه در آن مجموعه اى از ساختمانها از جمله مدرسه، حمام، خانقاه و كتابخانه ساخته شده كه آثارى از آنها به جا نمانده است.
زلزله سال ۱۱۹۳ هجرى قمرى سبب فرو ریختن گنبدها و خرابى آن شد.
با این كه از این مجموعه زیبا جز سر درى شكسته و چند پایه باقى نمانده بود، تعمیرات و دوباره سازى مسجد به منظور حفاظت بخش هاى باقیمانده شامل تاق ها و پایه ها در سال ۱۳۱۸ شمسى آغاز شد.
بیشترین مرمت مسجد كبود در سال ۱۳۴۳ شمسى انجام شد و دوباره سازى گنبدهاى رفیع آن از سال ۱۳۵۴ شمسى توسط دفتر فنى حفاظت آثار باستانى و به اهتمام زنده یاد استاد معماران هنرمند بنام آذربایجانى به اتمام رسید.
مسجد كبود در سال ۱۳۱۰ شمسى در فهرست آثار ملى ثبت شده است.
در مجاورت این اثر باستانى تبریز، پارك كوچك و زیبایى به نام شاعر نامى خاقانى بنا شده كه مقبره وى در مقبره الشعرا تبریز واقع است.
مجموعه مسجد كبود تبریز را موزه تاریخى آذربایجان تكمیل مى كند.
موزه آذربایجان از دیگر نقاط دیدنى شهر تبریز بوده كه در مساحت سه هزار متر مربع در سال ۱۳۴۱ شمسى ساخته شده است.
این موزه مشتمل بر سه سالن نمایش، دو هزار و ۳۰۰ قطعه شى ثبت شده مى باشد كه اشیا باستانى از دوران مختلف تاریخى ،آثار مردم شناسى و مشروطیت در آن به نمایش گذاشته شده است.
رییس سازمان میراث فرهنگى ،گردشگرى و صنایع دستى آذربایجان شرقى در مورد مرمت مسجد كبود گفت: كاشیكارى محوطه داخلى مسجد كبود در حال انجام است و هنرمندان و كاشیكاران تبریزى در حال ساخت و نصب كاشى دیواره هاى این مسجد هستند.
الله وردى كریمى نژاد افزود: بدلیل حساس بودن كار و رنگ ویژه این كاشى ها، مطالعه بر روى ساخت و نصب كاشى هاى فیروزه اى و سایر بافت هاى مسجد كبود ادامه دارد. وى خاطر نشان كرد: مرمت مسجد و نصب كاشى ها با شیوه كاشى كارى ایتالیایى انجام مى شود و براى تسریع در انجام طرح ترمیم مسجد كبود تبریز تمام تلاش خود را انجام مى دهیم.

کندوان در ۵۰ کیلومتری جنوب غربی تبریز؛ یکی از روستاهای دهستان سهند می باشد که در ۱۸ کیلومتری جنوب اسکو، در دامنه سرسبز سلطان داغی واقع شده است. این روستا طبق سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال ۱۳۷۵، ۱۳۷ خانوار و ۷۵۰ نفر جمعیت دارد که به کار کشاورزی و دامداری و صنایع دستی اشتغال دارند.
آنچه به کندوان هویت باستانی داده وجود ۱۱۷ خانوار و منزل مسکونی در درون توده های مخروطی و هرمی شکل صخره ای است. روستاییان کندوان داخل این توده ها برای خود خانه مسکونی، آغل، انبار و کارگاه ایجاد کرده اند.
معماری صخره ای، حاکی از صحنه های مبارزه و جدال انسان با طبیعت و در خدمت گرفتن صخره های طبیعی است. در معماری معمولی، به وسیله مصالح ساختمانی گچ، آهک و خشت، هیئت اصلی بنا را به وجود می آورند، در صورتی که در معماری صخره‏ای فضای مورد نظر در درون توده سنگ هویدا می گردد و سنگ، مانند کالبدی، قشری مستحکم در اطراف این فضا ایجاد می کند.
در اثر فعل و انفعالات آتشفشانی کوه های سهند؛ منظره‏ای در یکی از خوش آب و هواترین نقاط ایران ایجاد شده که بیشتر به نظر خواب و خیال می آید. ده ها کران چندتایی، جفتی، تکی، مخروطی شکل و دوک مانند؛ یکی از بهترین مناظر طبیعی ایران را مجسم ساخته است.
از دهانه‏های آتشفشان سهند و دیگر کوه های آتشفشانی اطراف، طی هزاران سال، مواد مذاب بیرون می‏جهیده است. این گدازه ها در طی قرون متمادی روی هم انباشته و به تدریج بر روی آنها پوسته‏ای از سنگ ایجاد گردیده است.
توده ها و گدازه های مذاب آتشفشانی به وسیله باد و بوران طی هزاران سال متمادی تغییر شکل داده و به فرم کران در آمده است. به تدریج قسمت های کمتر سخت کران ها ریخته و قسمت های سخت‏تر باقی مانده و وضعیت کنونی را که بیشتر به معجزه طبیعی شباهت دارد ایجاد نموده است.
باد و باران مفرط به خصوص در کران های ناحیه ورودی روستا بیشتر موثر بوده و صدمه زیادی به آنها وارد آورده، در صورتی که در شرق و انتهای روستا به خاطر وجود تپه های مرتفع کران ها بلندتر و سالم‏تر باقی مانده است.
در کندوان؛ شکل خارق العاده و چشمگیر و خاص طبیعت است که انسان را به سوی خود کشید. به خصوص انسانی را که سرگردان گشته و برای دفاع از زندگی خود در جستجوی پناهگاه امنی است. در این مورد احتمالا حمله مغولان سبب شد که مردم روستاهای اطراف و بخصوص "حیله ور" از موقعیت طبیعی کران ها استفاده نموده به تدریج درون کران ها را خالی کرده و در آنها مستقر شوند. بدین ترتیب هم خود را از نظر مقابله با بیگانگان در امان دیدند هم سکونت در کران ها را در تابستان و زمستان برای مقابله با سرما و گرما کاملاً مطبوع یافتند.
آنچنان که آنوبانینی مشاهده کرد؛ روستای کندوان دارای مسجد، حمام، مدرسه و آسیا می باشد که کران مسجد یکی از بزرگترین کران های روستا را تشکیل داده است. به دلیل شکل مخروطی خاص، اغلب کران های دارای طبقات مختلف، از داخل با یکدیگر ارتباط ندارند. کران ها عموما دارای دو طبقه بوده و در بعضی موارد سه و حتی چهار طبقه نیز در آنها ایجاد کرده اند.
ارتباط طبقات بالایی کرانها با خارج، از طریق پلکان های بسیار زیبایی از بدنه خود کران تامین گشته است. طبقه هم کف، اکثرا اصطبل بوده و طبقات دوم و سوم و چهارم به عنوان سکونت گاه استفاده می شود. در بعضی موارد از طبقه چهارم به عنوان انبار نیز استفاده کرده اند.
آبریزها اکثرا در کنار معابر و در خارج از کران ها و محیط مسکونی قرار داشته و هر چند خانواده به طور مشترک دارای یک آبریز هستند. آبریزها اکثرا دارای چند محل نشیمن و انباره می‏باشد که بستگی به شیب زمین دارد. به خاطر قطر و ضخامت زیاد کران ها، ایجاد نورگیر در طبقات پایین کار بسیار مشکلی است، بدین مناسبت نورگیرها اغلب در طبقات بالا واقع شده اند. جنس پنجره ها از چوب بوده اغلب به شکل شطرنجی و در آنها قطعات کوچک شیشه تعبیه شده است.
آثار معماری صخره ای در اغلب نقاط جهان به چشم می خورد که در اکثر آنها اکنون دیگر سکنه ای زندگی نمی کند؛ ولی معماری صخره ای از نوع کندوان فقط در یک منطقه دیگر در روی زمین ایجاد شده و آن در دره زیبای گورمه ترکیه است. البته وسعت منطقه معمای صخره ای در دره گورمه در حدود ۱۵ الی ۲۰ برابر کندوان آذربایجان شرقی است.

تبریز با بیش از ۱ میلیون و ۷۰۰ هزار نفرجمعیت دومین شهر صنعتی کشور و سومین شهر پرجمعیت ایران است. ارتفاع آن از سطح دریا ۱۳۴۰ متر است و با وسعتی حدود ۱۱۸۰۰ کیلومتر مربع در قلمرو میانی خطه آذربایجان و در قسمت شمال شرقی دریاچه ارومیه و ۶۱۹ کیلومتری غرب تهران قرار گرفته است.
مردم تبریز همانند اکثر مردم آذربایجان شرقی دارای مذهب شیعه بوده و به زبان ترکی آذری صحبت می کنند. ولی در این شهر اهل تسنن و اقلیت های مذهبی نیز در بعضی محلات وجود دارند.
تبریز در قدیم، به «شهرباغ» معروف بوده و در برخی اسناد برای تبریز نام های «تاورز»، «تورژ»، «تورش» و «دوژ» هم ذکر شده است.
تاریخ تبریز پیش از ظهور اسلام; مملو از ظن وگمان ها و حتی تعارض است.اما بعد از ظهور اسلام این شهر توسعه بسیاری یافته و در گستره وسیع حکومت اسلامی به «قبه السلام» مشهور میشود.
سپس در شاهراه ابریشم، شرق را با غرب پیوند داده و رونق اقتصادیش به بنیان بازارها و کاروانسراهایی می انجامد که عظیم ترین مکان مسقف پهنه گیتی می گردد.
بنیاد شهر تبریز و وجه تسمیه نامش افسانهای را میماند.
درباره بنا و وجه تسمیه شهر تبریز «حمدالله مستوفی» و «یاقوت حموی» می نویسند: بنای تبریز از زبیده زن هارون الرشید است. وی که به بیماری تب نوبه مبتلا بوده; روزی چند در آن حوالی اقامت کرده، در اثر هوای لطیف و دلانگیز آنجا بیماریش زایل میشود. به همین دلیل فرمود تا شهری در آن محل بنا کنند و نام آن را «تب ریز» بگذارند.
همانطور که در ابتدا اشاره شد; پیشینه تبریز همواره در هالهای از ابهام مستتر بوده. حتی در اوایل ظهور اسلام نیز در حمله اعراب به آذربایجان، نامی از تبریز دیده نمی شود.
تنها اشاره دقیق و مستند مربوط به زمان سلسله روادیان است که در دوره خلافت متوکل عباسی، تبریز رو به آبادی نهاد و دور شهر را بارو کشیدند. از آن زمان به بعد تبریز با سپری ساختن وقایع تلخ و شیرین مشهور شد.
اوصافی که در طول تاریخ از تبریز شده است به اجمال چنین است: در قرن چهارم هجری، «یاقوت حموی»، تبریز را مشهورترین شهر آذربایجان می خواند. «ابو حوقل» در ۳۶۷ و «ابن مسکوبه» در ۴۲۱ و «ناصر خسرو» در ۴۳۸; تبریز را بزرگترین و آبادترین شهر آذربایجان می خوانند.
در سال ۶۱۸ لشگر مغول به پشت دروازههای تبریز میرسند، اما تدابیر شایان تقدیر بزرگان شهر، تبریز را از حمله لشگر وحشی مغول مصون نگه میدارد و مردم تبریز با بذل مال، شهر را از کشتار و ویرانی رها می سازند.
در زمان غازان خان مغول، تبریز شکوه ویژهای مییابد. «خواجه رشیدالدین فضل الله» وزیر اندیشمند ایلخانیان «ربع رشیدی» را بنیاد می نهد که در زمان خود عظیم ترین مرکز علمی - فرهنگی به شمار میرود.
این شهر در طول تاریخ دورههای طلایی متعددی را سپری ساخته است: دوران پایتختی، دوران ولیعهدنشینی، دوران شکوفایی تجاری، اقتصادی، علمی، هنری و...
زمانی تبریز، در عرصه هنر تحول شگرفی را موجب میگردد که امروز آثار کم نظیر آن دوره، زینت بخش موزههای جهان است. مردان و زنان نامداری از این شهر برخاسته اند.
کعبه ملای روم، میعادگاه عرفا، شعرا، اندیشمندان و بزرگان بوده; به همین دلیل تبریز یگانه شهری است که صاحب مقبره الشعرا است.
مقبرهای که خاقانی، همام، قطران و دیگر بزرگان متقدم و سرانجام شهریار شیرین سخن، در آن مکان آرمیده اند.
تبریز از لحاظ گردشگری بسیار مستعد بوده و چه از لحاظ اکوتوریسم و چه از لحاظ تنوع آثار باستانی قابل توجه است. گرچه آب و هوای منطقه در فصلهای سرد سال گردشگری را در آن مشکل کرده است لیکن در ماههای اردیبهشت تا مهر ماه از آب و هوایی مطبوع برخوردار بوده و مسافرتی خاطره انگیز را نوید می دهد.

مقبره الشعرا

نمیری شهریار از شعر شیرین روان گفتن
که از آب بقا جوئید عمر جاودانی را
(شهریار)
مقبره الشعرای تبریز در خیابان ثقه الاسلام و در ضلع شمالی بقعه سید حمزه واقع است.
بنای یادبود زیبایی با تاسیسات توریستی به نام مقبره الشعرا در این محل ایجاد شده که آرامگاه یکی از بزرگترین شاعران معاصر کشورمان (شهریار) در این محل قرار دارد.
در ماخذ و منابع، از مقبره الشعرا; تا قبل از قرن هشتم نامی برده نشده و قدیمی ترین تذکره فارسی، یعنی لباب الالباب محمد عوفی که ظاهرا در سنه ۶۱۸ تالیف شده و شرح حال شاعران قرن ششم مانند خاقانی و ظهیر را که در مقبره الشعرا دفن شده اند، نگاشته است، نامی از مقبره الشعرا نبرده و از این روی، قدیمی ترین کتابی که نام مقبره الشعرای سرخاب را به صراحت دارد «نزهه القلوب» حمدلله مستوفی است که در سال ۷۴۰ ه. ق تالیف شده است.
مقبرهالشعرا قبلا با نامهای حظیرهالشعرا، حظیرهالقضاه و قبرستان سرخاب، معروف و مشهور بوده اما متاسفانه گذشت روزگاران و مهم تر از آن حوادث طبیعی چون سیل و زلزله، شکل ظاهری آن را از بین برده و اثری از قبور این بزرگان بر جای نمانده است. لیکن در شهریور ماه ۱۳۵۰ هجری شمسی طرح یاد بود مقبرهالشعرا طراحی شده و به تدریج ساخته شد که هم اکنون این مجموعه فرهنگی پذیرای میهمانان و گردشگران می باشد.
این مکان یکی از بهترین نقاط برای استقرار سایت اطلاعرسانی جامع آذربایجان تشخیص داده شده که با مسوولین مربوط نیز گفت وگو شد که امید است با راه اندازی آن گردشگری منطقه توسعه یافته و پشتیبانی هایی از توریست های خارجی و گردشگران علاقه مند کشورمان صورت پذیرد.
معروفترین آرمیدگان مقبره الشعرا به این شرح هستند:
اسدی طوسی، قطران تبریزی، مجیرالدین بیلقانی، خاقانی شیروانی، ظهیرالدین فارابی، شاپور نیشاپوری، شمس الدین سجاسی، ذوالفقار شروانی، همام تبریزی، مانی شیرازی، شکیبی تبریزی و سید محمد حسین شهریار.

ایل گلی

ایل گلی (شاه گلی) از گردشگاه های زیبای تبریز است که در جنوب شرقی تبریز بر دامنه تپه ای واقع شده است. ایل گلی استخری بزرگ به شکل مربع به مساحت ۵۴ هزار و ۶۷۵ متر مربع است و در جنوب آن تپه ای وجود دارد که آنرا از بالا تا پایین، همسطح استخر، پله بندی کرده و نهر آبی از آن به سمت پایین روان است. در مرکز استخر، عمارتی به شیوه سنتی در دو طبقه ساخته شده و اطراف استخر به صورت پارک بسیار زیبا و فرح بخشی درآمده که یکی از زیباترین جاذبه های گردشگری آذربایجان شرقی به شمار می رود.
آنوبانینی توسعه این محل را در جهت گسترش توریسم منطقه بسیار مهم می داند و از آنجا که هم اکنون هتل بسیار زیبایی نیز در نزدیکی آن بنا شده است توجه بیشتر به ایل گلی برای جذب روز افزون جهانگردان ضروری است.
بنای نخستین عمارت ایل گلی (شاه گلی) را به دوره آق قویونلوها نسبت می دهند که یکبار در زمان صفوی و بار دیگر در زمان قاجار، توسط «قهرمان میرزا» پسر «عباس میرزا نایب السلطنه» در ایام حکمرانی بر آذربایجان، بازسازی شده است.
اگر به تبریز سفر کردید غروب ایل گلی را به هیچ عنوان از دست ندهید. ایل گلی به عنوان یک تفرجگاه زیبای تابستانی همواره می تواند در برنامه سفر و گردش شما باشد.

کندوان

کندوان در ۵۰ کیلومتری جنوب غربی تبریز یکی از روستاهای دهستان سهند است که در ۱۸ کیلومتری جنوب اسکو، در دامنه سرسبز سلطان داغی واقع شده است. این روستا طبق سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال ۱۳۷۵، ۱۳۷ خانوار و ۷۵۰ نفر جمعیت دارد که به کار کشاورزی و دامداری و صنایع دستی اشتغال دارند. آنچه به کندوان هویت باستانی داده وجود ۱۱۷ خانوار و منزل مسکونی در درون توده های مخروطی و هرمی شکل صخره ای است. روستاییان کندوان داخل این توده ها برای خود خانه مسکونی، آغل، انبار و کارگاه ایجاد کرده اند.
معماری صخره ای، حاکی از صحنه های مبارزه و جدال انسان با طبیعت و در خدمت گرفتن صخره های طبیعی است. در معماری معمولی، به وسیله مصالح ساختمانی گچ، آهک و خشت، هیئت اصلی بنا را به وجود می آورند، در صورتی که در معماری صخره ای فضای مورد نظر در درون توده سنگ هویدا می گردد و سنگ، مانند کالبدی، قشری مستحکم در اطراف این فضا ایجاد می کند.
در اثر فعل و انفعالات آتشفشانی کوه های سهند; منظره ای در یکی از خوش آب و هواترین نقاط ایران ایجاد شده که بیشتر به نظر خواب و خیال می آید. ده ها کران چندتایی، جفتی، تکی، مخروطی شکل و دوک مانند; یکی از بهترین مناظر طبیعی ایران را مجسم ساخته است.
از دهانه های آتشفشان سهند و دیگر کوه های آتشفشانی اطراف، طی هزاران سال، مواد مذاب بیرون می جهیده است. این گدازه ها در طی قرون متمادی روی هم انباشته و به تدریج بر روی آنها پوسته ای از سنگ ایجاد گردیده است.
توده ها و گدازه های مذاب آتشفشانی به وسیله باد و بوران طی هزاران سال متمادی تغییر شکل داده و به فرم کران در آمده است. به تدریج قسمت های کمتر سخت کران ها ریخته و قسمت های سخت تر باقی مانده و وضعیت کنونی را که بیشتر به معجزه طبیعی شباهت دارد ایجاد نموده است.
باد و باران مفرط به خصوص در کران های ناحیه ورودی روستا بیشتر موثر بوده و صدمه زیادی به آنها وارد آورده، در صورتی که در شرق و انتهای روستا به خاطر وجود تپه های مرتفع کران ها بلندتر و سالم تر باقی مانده است.
در کندوان; شکل خارق العاده و چشمگیر و خاص طبیعت است که انسان را به سوی خود کشید. به خصوص انسانی را که سرگردان گشته و برای دفاع از زندگی خود در جستجوی پناهگاه امنی است.
در این مورد احتمالا حمله مغولان سبب شد که مردم روستاهای اطراف و به خصوص «حیله ور» از موقعیت طبیعی کران ها استفاده نموده به تدریج درون کران ها را خالی کرده و در آنها مستقر شوند.
بدین ترتیب هم خود را از نظر مقابله با بیگانگان در امان دیدند هم سکونت در کران ها را در تابستان و زمستان برای مقابله با سرما و گرما کاملا مطبوع یافتند.
روستای کندوان دارای مسجد، حمام، مدرسه و آسیا میباشد که کران مسجد یکی از بزرگترین کران های روستا را تشکیل داده است. به دلیل شکل مخروطی خاص، اغلب کران های دارای طبقات مختلف، از داخل با یکدیگر ارتباط ندارند. کران ها عموما دارای دو طبقه بوده و در بعضی موارد سه و حتی چهار طبقه نیز در آنها ایجاد کرده اند.
ارتباط طبقات بالایی کرانها با خارج، از طریق پلکان های بسیار زیبایی از بدنه خود کران تامین گشته است. طبقه هم کف، اکثرا اصطبل بوده و طبقات دوم و سوم و چهارم به عنوان سکونت گاه استفاده می شود.
در بعضی موارد از طبقه چهارم به عنوان انبار نیز استفاده کرده اند.
آبریزها اکثرا در کنار معابر و در خارج از کران ها و محیط مسکونی قرار داشته و هر چند خانواده به طور مشترک دارای یک آبریز هستند. آبریزها اکثرا دارای چند محل نشیمن و انباره می باشد که بستگی به شیب زمین دارد.
به خاطر قطر و ضخامت زیاد کران ها، ایجاد نورگیر در طبقات پایین کار بسیار مشکلی است، بدین مناسبت نورگیرها اغلب در طبقات بالا واقع شده اند. جنس پنجره ها از چوب بوده اغلب به شکل شطرنجی و در آنها قطعات کوچک شیشه تعبیه شده است.
آثار معماری صخره ای در اغلب نقاط جهان به چشم می خورد که در اکثر آنها اکنون دیگر سکنه ای زندگی نمی کند; ولی معماری صخره ای از نوع کندوان فقط در یک منطقه دیگر در روی زمین ایجاد شده و آن در دره زیبای گورمه ترکیه است. البته وسعت منطقه معمای صخره ای در دره گورمه در حدود ۱۵ الی ۲۰ برابر کندوان آذربایجان شرقی است.

مسجد کبود تبریز

مسجد کبود (گی مسجد) بنا به کتیبه سردر آن; به سال ۸۷۰ هجری قمری و در زمان سلطان جهانشاه، مقتدرترین حکمران سلسله «قره قویونلویان» که فردی زیبا پسند و شاعر بوده، بنا شده است. تنوع و ظرافت کاشی کاری و انواع خطوط به کار رفته در آن و همچنین زیبایی و هماهنگی رنگها سبب شده که به «فیروزه اسلام» شهرت یابد. کتیبه ها به وسیله «نعمت الله البواب» خوشنویس مشهور قرن نهم کتابت شده و سرکاری آن با «عزالدین قاپوچی» بوده است.
زلزله سال ۱۱۹۳ ه. ق سبب فرو ریختن گنبدها و خرابی آن شده است. تعمیرات و دوباره سازی مسجد به منظور حفاظت بخش های باقیمانده، شامل طاق ها و پایه ها از سال ۱۳۱۸ شروع شده است. مسجد کبود تبریز با توجه به قدمت آن و نظر به اینکه از معدود بناهایی است که در زمین لرزه های بزرگ شهر تبریز به طور کامل تخریب نشده و هنوز بخش هایی از آن پا برجاست، بسیار پر اهمیت است.

عروسی در آذربایجان

صبح روز عروسی، تعدادی از مردان خانواده داماد به خانه عروس می روند تا صورت جهیزیه را امضا کنند و در این روز به شادی می پردازند. اگر کسی باشد که تا این روز شادباش نداده باشد، حتما باید به عروس شادباش بدهد. آنگاه عروس با پدر، برادر یا یکی از بستگانش به خانه داماد می روند و داماد به استقبال آنها می آید و بر سر عروس، پول و نقل می ریزد.
در مراسم حنابندان هم که شب قبل از عروسی برگزار می شود، مردان خانواده و دوستان، در خانه داماد به صرف شام دعوت می شوند و پس از صرف شام، خوانچه های حنا را از منزل عروس به آن جا می برند. تعداد خوانچه ها نباید زوج باشد، زیرا به اعتقاد آنان گرفتاری به همراه می آورد. پس از صرف شام و شیرینی، زمان تعیین ساقدوش و سلدوش فرا می رسد.
مردم هر خطه از سرزمین ایران، باورها و اعتقادات خاصی دارند. آذربایجانی ها نیز دارای اعتقادات و باورهای خاص خود هستند. مثلا معتقدند هرکس که کف پایش بخارد، به سفر می رود یا اگر کسی خواب بدی دید باید آن را برای آب تعریف کند تا تعبیر خوشایندی داشته باشد.
در آذربایجان دختر نوزاد را زودتر از چهل روز و پسر نوزاد را زودتر از سه ماه پس از تولد از خانه بیرون نمی برند، زیرا عقیده دارند ذوق و شوق کسانی که کودک را برای اولین بار می بینند، سبب بیماری او خواهد شد. آذری ها ضرب المثل های شیرینی هم دارند. مثلا می گویند: «نان را بینداز توی دریا، ماهی نمی داند اما خدا می داند.» یا اینکه «دوست باوفا از یاد نمی رود، حتی اگر صد سال او را نبینی.»

موسیقی آذری

مهمترین خصوصیت موسیقی زیبای آذری، بدیهه نوازی است. هنرمند، نیروی خلاقیت خویش را به کار می اندازد و به خلق موسیقی زیبایی می پردازد. عاشیق های آذربایجان که سروده های آذری می سرایند، مالک گنجینه هنر و ادبیات تاریخی مردمان این سرزمین هستند. آنها در وصف سرزمین مادری و دلاوران و قهرمانان آن، در مراسم عروسی و حتی در مراسم عزاداری می خوانند. یک نوع موسیقی دیگر نیز در آذربایجان رواج دارد که بیشتر به هنگام کاشت و برداشت محصول توسط کشاورزان اجرا می شود.

پوشاک آذربایجان تلفیق زیبای رنگ ها

مردان آذری «کونیک» که پیراهن نخی بدون یقه، آستین دار و به رنگ سفید است می پوشند. شلوارهایشان معمولا از جنس کتان یا پارچه های نخی و به رنگ های تیره است. کت بلندی به تن می کنند که بیشتر شبیه به کت های دوره قاجار است و نیم تنه بلند آن با چند دکمه بسته می شود ولی نیم تنه پایین آن گشاد و جلو باز است و در پشت چین دارد. زمستان ها پابندی دارند که ساق ها را می پوشاند و از جنس پشم است و برای تزئین آن از پشم های رنگی نیز استفاده می شود.
زنان آذری نیز پوشاک خاصی دارند. بانوان مسن از چارقد زیاد استفاده می کنند. چارقد معمولا از جنس پارچه های نخی گلدار است و به صورت چهارگوش دوخته می شود و آن را به صورت سه گوش روی سر انداخته و زیر گردن به هم می بندند.
عرقچین دارند که کلاهی است کاسه ای با نقش و نگارهای سوزن دوزی شده که قسمت جلوی آن را سکه دوزی می کنند و در مراسم عروسی بر سر می گذارند، همچنین دامن کوتاه و پرچینی دارند به نام شیلیته. جورابشان ساپ نام دارد که از جوراب مردان آذربایجان لطیف تر است. پاپوش که بین زنان و مردان آذری مشترک است از جنس لاستیک سیاه و کف داخل آن قرمز رنگ است.
زیورآلات زنان آذری، گوشواره و اشرفی است. سنگ سیاهی به نام «شوح» را نیز با عقیق به بند می کشند و برای تزئین از آن استفاده می کنند.

صنعت نخست مردم این روستا مانند روستاهای زمهریر و درق تولیدات محصولات سردرختی مانند سیب، زردآلو و گردو است. رمه های گوسفند نیز در گوشه کنار دشت های اطراف روستا دیده می شوند که برای مردم این روستا به منزله ثروتی عظیم محسوب می شوند.
زنوزق یکی از روستاهای پلکانی ایران با ۴ هزار نفر جمعیت است که در مجاورت شهر زنوز قرار دارد. با این که روستای زنوزق به گواه کارشناسان، از بالاترین پتانسیل بالقوه در مباحث گردشگری برخوردار است، اما گمنامی این روستا به واسطه عدم معرفی مناسب موجب شده است فعالیت های متمرکز برای ارتقای وضع این روستا در مباحث گردشگری بسیار کم رنگ و کم اثر باشد به طوری که این روستا علاوه بر میزبانی گردشگری نامتمرکز حتی به جز موارد نادر مورد بازدید جدی مسئولان قرار نگرفته است.
کارشناسان، با تأکید بر این که این روستا و آثار تاریخی موجود در آن مورد توجه همگان است، معماری ویژه قیزیل کرپ (پل طلایی) و بافت های دیگر تاریخی شهر زنوز و روستا آن را جزو منحصر به فردترین بافت های موجود در روستاهای کشور اعلام می دارند.زنوزق در کنار شهر زنوز در ۳۰ کیلومتری شمال غربی شهرستان مرند واقع است.
خیابان اصلی زنوز را به سمت شرق که طی کنید دورنمای یکی از زیباترین روستاهای ایران با حفظ تمام سنت ها و آیین های خود متجلی می شود. روستایی پلکانی که در تمام حیاط و پشت بام های آن طبق های برگه زردآلو دیده می شود. روستایی که به درختان عظیم سپیدار ختم شده و به وسیله همین پوشش سبز و بلند از دیگر جاذبه های منحصر به فرد منطقه جدا شده است.
صنعت نخست مردم این روستا مانند روستاهای زمهریر و درق تولیدات محصولات سردرختی مانند سیب، زردآلو و گردو است. رمه های گوسفند نیز در گوشه کنار دشت های اطراف روستا دیده می شوند که برای مردم این روستا به منزله ثروتی عظیم محسوب می شوند.
از نخستین کوچه سربالایی روستا به داخل می رویم. کوچه ها و خانه های این روستا به طرز عجیبی هویت تاریخی خود را حفظ کرده اند. شاید اگرهر گردشگری فقط چند قدم در این کوچه ها بردارد و چهره زنان و کودکان را کنار دیوارهای کاهگلی ببیند زمان و تاریخ را فراموش کند. آبی، سبز، نارنجی و گاه قرمز عمده ترین رنگی است که در لباس زنان این روستا به چشم می خورد.
مردمانی سختکوش و خندان. کمتر چهره ای در این روستا را بدون خنده می توان دید. طبیعت و زلالی منطقه، چنان صفایی به مردمان روستا داده است که هر گردشگری را در نگاه نخست به خود جلب می کند.
یکی از کوچه ها را تا انتها پیش می رویم. پیرزنی کنار چشمه ای ایستاده و با بیلی راه آب را هموار می کند. پیش می رویم: سلام مادرجان . نگاهمان می کند و با لبخندی جوابمان را می دهد . قبل از آن که سئوالی بپرسیم ، می گوید: «شما جهانگردید.»تعجب نمی کنیم. مردمان این روستا به میهمان نوازی شهره عام و خاص اند. دوباره می پرسد:« کجاها را دیده اید خوشتان آمد غذا خورده اید » و چند سئوال دیگر که شاید مجرب ترین راهنماها هم فراموش کنند آنها را از میهمان خود بپرسند.
آن پایین هم درق است .نگاهش را دنبال می کنم. پایین دره ای که در شمال غربی روستا قرار دارد روستای دیگری دیده می شود. روستایی مملو از درختان گردو، سیب، زردآلو و چشمه هایی که صدایشان در تمام منطقه پیچیده بود.یکی از شاخصه های این مکان روستاهای به هم چسبیده بود که همانند نگینی دورتادور زنوزق را فراگرفته اند.
از پیرزن درباره آداب و رسوم آنجا می پرسم:«جشن عروسی و مراسم عزاداری در ماه محرم به علاوه مراسم چهارشنبه سوری، نوروز و اعیاد مذهبی مانند عید قربان و غدیر را مفصل برگزار می کنیم.» از توضیحاتی که می دهد معلوم می شود با بیشتر نقاط ایران در اجرای این مراسم مشترکند.
راه کوچه را پیش می گیریم و به آخرین حیاط روستا در بلندترین نقطه می رسیم. چشم انداز بسیار رؤیایی دارد. با این که توپوگرافی منطقه کوهستانی است اما تا چشم کار می کند افق پیداست. افقی بالاتر از تمام کوه ها و تپه های اطراف شهر زنوز. هر ۴ سوی نگاهمان بی انتهاست. تنها سوی چشمان است که این انتها را مشخص می کند. شاخصه ای که در هیچ کدام از روستاهای ایران وجود ندارد.
زنوزق بی شک از منحصربه فردترین روستاهای تاریخی و طبیعی ایران است . در این روستا خانه هایی دیده می شود که مربوط به دوره های صفوی است. گورستان این روستا نیز حکایت های زیادی دارد. سنگ نوشته هایی در این گورستان وجود دارد که با استناد به خورشیدهای حک شده اش می توان آنها را به دوره های خیلی گذشته نسبت داد.
زنوزق روستایی است که مجموعه عوامل طبیعی و تاریخی آن، می تواند آن را به یکی از ممتازترین روستاها در مباحث فرهنگی و گردشگری تبدیل کند. امری که تا به حال محقق نشده است اما آنچه مشهود است سازمان ها و ارگان های مختلف تلاش های گسترده ای را برای معرفی و رساندن این روستا به جایگاه واقعی خویش آغاز کرده اند.
در برخی جاها از زنوزق با نام ماسوله آذربایجان شرقی نام برده می شود که این قیاس صحیح نیست. با این که ماسوله یکی از زیباترین روستاهای کشور است اما مجموعه عواملی که در زنوزق گردهم آمده اند در هیچ روستایی حتی ماسوله وجود ندارد.
مجموعه جاذبه های طبیعی و تاریخی که در این روستا و مناطق اطراف آن وجود دارد یکی از نادرترین پتانسیل های گردشگری ایران است. از سیب و زردآلو و عسل که هرکدام به عنوان یک شاخصه برای این روستا محسوب می شود بگذریم، کوه ها و تفرجگاه های مستعد فراوانی در حاشیه این روستا وجود دارد که هر کدام به تنهایی در ایام مختلفی از سال پذیرای گردشگران خارجی و داخلی است. کوه های سلدرم، سد زنوز و توپوگرافی اطرافش، باغ زیبای امینی، چشمه های آب معدنی فراوان و دشتهایی در ارتفاع ۲ هزار متری از سطح دریا که اردیبهشت آنها همانند تکه ای جدا شده از بهشت است.
با این که این روستا مورد توجه کارشناسان مختلف قرار گرفته و مسائل حفاظتی درباره بافت تاریخی و روستایی آن رعایت می شود اما تا چندی قبل بدون در نظر گرفتن هویت تاریخی این روستا اقدام هایی برای ایجاد رفاه مردم انجام شده که آسیب جدی به این روستا وارد کرده است. اقدام هایی مانند جدول کشی و آسفالت که در صورت مطالعه بیشتر می توانست به شکل بهتری همگون با بافت طبیعی روستا انجام شود.
با این که بسیاری از کارشناسان معتقدند ثبت این روستا در فهرست یونسکو سال هاست به تأخیر افتاده اما شاید این تأخیر به سود زنوزق تمام شده باشد. در حال حاضر کمتر روستایی در ایران وجود دارد که تمام بافت ها، سنت ها و پوشش های قدیمی خود را حفظ کرده باشد.

شهرستان مراغه

مراغه از شهرهای تاریخی و قدیمی آذربایجان و ایران است . در 280 هجری فرمانروایی مراغه به محمد بن افشین بن دیوداد رسید . بعد از وی برادرش یوسف به جای او نشست و در سال 296 هجری به نام خود در مراغه سكه زد . در سال 317 هجری ، مسافریان دیلمی به مراغه دست یافتند . در سال 420 هجری قشون غز وارد مراغه شد . در سال 566 هجری مراغه جزو قلمرو سلجوقیان در آمد . در سال 622 هجری جلال الدین خوارزمشاه بدون برخورد یا مقاومت مهمی به مراغه آمد . در سال 628 هجری این شهر به تصرف سپاهیان مغول درآمد . در سال 656 هجری مراغه مركز فرمانروایی هلاكوخان مغول شد . خواجه نصیرالدین طوسی با همكاری چند ستاره شناس مأمور تاسیس رصدخانه معروف مراغه شد . در سال 759 هجری مراغه به دست تیموریان ویران شد. در سال 1142 هجری شهر مراغه و دهخوارقان به دست نادر شاه گشوده شد . گرچه شیخ عبیدالله كرد در سال 1297 هجری خود را به حوالی مراغه رسانید ولی هجوم وی و همراهانش دفع شد و سكون و آرامش به مراغه بازگشت.

بناویادمانهای تاریخی

مقبره اوحدی مراغه ای
این بنا محل دفن ركن الدین ابوالحسن مراغی مشهور به اوحدی مراغه ای عارف و شاعر پارسی گوی نامدار و صاحب مثنوی معروف جام جم است. مقبره اوحدی در میان باغی سرسبز در شهر مراغه واقع شده است.
گنبد سرخ
از پنج مزار موجود در مراغه قدیم ترین آن ها ، گنبد سرخ است كه در آذربایجان بیشتر به (‌ قرمزی گنبد ) شهرت دارد. عمارتی است چهار گوش با سقفی گنبدی كه بر مقرنس هایی كه هنوز سالم مانده اند نهاده شده است . كتیبه ها و نقوش هندسی از آجر سرخ تراشیده و كاشی مینایی رنگ بر بالای درگاه بنا كار گذاشته شده است . بر زمینه ای از گچ خاكستری این كتیبه ها نقوشی از گل و برگ گچ بری كه اثری از رنگ آبی در آنها دیده می شود آراسته شده است . كتیبه های موجود نشانگر این است كه بنادر،‌ زمان حیات عبدالعزیز ساخته شده است.
گنبد مدور
گنبد مدور دومین مزار از قبرهای پنجگانه مراغه است. این بنا برجی است مدور كه از گنبد و سقف آن چیزی بر جای نمانده و مزاری كاملا ناشناخته است . ارزش بنا در این است كه ترقی و تكامل نمای مینایی را طی دوران كوتاه میان تاریخ احداث این بنا و تاریخ ساخت گنبد سرخ نشان می دهد . بنا كه از آجر ساخته شده ، به سكوی بلندی از سنگ كه سردابی در میان دارد ، نهاده شده است .
گنبد كبود
سومین مزار از قبرهای پنجگانة‌ مراغه كه ( قبر مادر هلاكو )‌ نامیده می شود ، برجی است كبود و زیبا به شكل منشوری ده وجهی. پهلوهای این برج دارای طاق نما و حاشیه كاری و دندانه است و در كناره آن پایه های ستون مانندی ساخته شده است. این برج نظیر دیگر برجهای مقبره دار دو طبقه است. قسمت پایین ، سرداب مخصوص دفن میت است و قسمت بالایی اطاقی است مزین به گچ بری و كاشی نوشته . اطاق سقف بلندی دارد كه گنبد آن فرو ریخته و قسمت اعظم گچ بری و تزئینات و نوشته های آن نیز از بین رفته است.
گنبد غفاریه
این بنا در قسمت شمال غربی مراغه كنار رودخانه صافی چای واقع شده و تاریخ احداث آن در فاصله‌ بین سال های 725 و 728 هجری قمری است . گنبد غفاریه بنایی مربع و آجری است كه بر بالای سكویی سنگی و سردابه دخمه ای عمیقی استوار است. در چهار زاویه آن ستون هایی با نقوش لوزی پخ ساخته اند.
قلعه و غار قیزلار قلعه سی
قیزلار قلعه سی (قلعة دختران )‌ یكی از مهم ترین آثار تاریخی و طبیعی شهرستان مراغه است. این قلعه و غار در20 كیلومتری جنوب غربی مراغه و در سمت جنوبی درة‌ بسیار عمیق كوههای كؤی داغ ( كوه كبود ) واقع شده است. ارتفاع كلی غار و قلعه نسبت به درة‌ عمیق مقابل حدود 18000 تخمین زده شده است. در ارتفاعات پشت قلعه باقیماندة یك دیوار خشتی به چشم می خورد كه از بقایای قلعة‌ قدیمی است.
گوی برج
این برج در محله ‌اتابك ، كوچة سبزیچی ها قرار دارده . پنجمین و آخرین مزار بزرگ مراغه است . متأسفانه این بنا امروزه به ویرانه ای تبدیل شده و نشانه و كتیبه ای كه بتوان با آن تاریخ بنا را معین ساخت در دسترس نیست.

جاذبه های طبیعی

چشمه ورجوی
چشمه معدنی ورجوی در فاصله 5/8 كیلومتری جنوب مراغه از زمین خارج می شود .آب چشمه وارد حوضچه ای می شود و سپس به رودخانه مجاور آن می ریزد .مظهر چشمه در میان سنگهای آهكی مجاور رودخانه قرار دارد كه آب آن همراه با گاز از زمین خارج می شود.
چشمه گشایش
دهكده گشایش در 14 كیلومتری جنوب شرقی مراغه واقع شده است . از دهكده تا چشمه های معدنی كه در جنوب غربی دهكده قرار دارند در حدود 700 متر راه است .
در این ناحیه دره ای وجود دارد كه رودخانه موردی در آن جاری است . در این دره دو چشمه معدنی وجود دارد . یكی از این دو چشمه در قسمت جنوبی كه از زیر سنگهای آهكی آب خارج می شود و دیگری در قسمت شمال دره است كه از سوراخی در یك سنگ آهكی كه به طرف رودخانه جلو آمده است با فشار و صدا بیرون می جهد . مقدار و فشار بعد از هر جهش كاهش می یابد اما جهش از نوع تكرار می شود.
غار هامپوئیل (كبوتر)
غار كبوتر مراغه كه در اصطلاح محلی به عار هامپوئیل معروف است در 15 كیلومتری جنوب شرقی مراغه واقع شده است .این عار در كمره كوهی صخره ای رو به جنوب قرار گرفته است . اهمیت عار كبوتر به خاطر وجود چاله هایی عمیق و مخوف است كه به صورت تندره های سنگی و تالارهای بزرگ دیده میشود .این غار بیش از عارهای دیگر مورد توجه عار شناسان و محققان و كوهنوردانی است كه همه ساله برای باز دید از آن به این منطقه سفر می كنند.
دره گشایش
دره گشایش در مسیر رودخانه گشایش در كنار غار معروف كبوتر و در 20 كیلومتری شهر مراغه واقع شده است. در تابستان بازدید كنندگان غار كبوتر از طبیعت جذاب و زیبای این دره بهره مند می شوند.
تالاب آلمالگی
این تالاب در ارتفاع 2400 متری ، در جنوب شرقی ارتفاعات سهند قرار دارد و 20 هكتار مساحت دارد . تالاب پوشیده از نیزار و گیاهان آبزی است كه از نظر لانه گزینی پرندگان نظیر سرسبز و چنگر شرایطی مناسب دارد و به همین دلیل دارای ارزش تفرجگاهی است.

اماكن زیارتی ومذهبی

مسجد ملا رستم
در كنار میدان ملا رستم شهر مراغه كه با خیابان اوحدی فاصلة كمی دارد، یكی از جالب ترین آثار تاریخی مراغه قرار دارد. این بنا مسجدی است به نام ملا رستم كه متأسفانه كتیبه ای در بنای مسجد نیست تا نام معمار و نام بانی بنا را مشخص كند.
مسجد معزالدین
در سمت غربی میدان خشكبار مراغه كه سابقاً در میدان آرد فروشان معروف بود ،‌ مسجدی قدیمی وجود دارد كه به مسجد معزالدین معروف است . در فضای كلی این بنا یك مسجد كوچك دیگر و مقبره ای گنبد دار وجود دارد . این مسجد در زمان سلطنت شاه طهماسب به وسیله فردی به نام حاجی نبی بازسازی گردید. علاوه بر این در سال 1372 هجری قمری نیز تعمیراتی در مسجد صورت گرفت كه در یك كتیبه با خط نستعلیق درشت نوشته شده است.
مسجد شیخ بابا
یكی دیگر از مساجد تاریخی مراغه مسجدی موسوم به شیخ بابا است كه آن نیز در سالهای اخیر بازسازی شده است . از در اصلی و اولیه مسجد آثاری به جای مانده كه در جریان نوسازی مورد استفاده قرار گرفت.
مسجد جامع مراغه
این مسجد در خیابان خواجه نصیر مراغه واقع شده و دارای دو در است كه یكی به خیابان و دیگری به بازار سبزی فروشان این شهر باز می شود . كتیبه های موجود و شیوه معماری مسجد نشانگر تعلق آن به دوره صفویان است.
امام زاده معصوم
این امام زاده در شش كیلومتری جنوب شرقی مراغه در دهكده ای به نام ورجوی واقع شده است . در جوار این امام زاده یك گورستان بزرگ قدیمی وجود دارد كه دارای سنگ قبرهای منقش به تیر و كمان ، نیزه و شمشیر و سپر است . یكی از نمونه های جالب این سنگ ها ،‌ صندوق سنگی منقشی است كه در تاریخ 1085 هجری قمری دارد.

شهرستان مرند

تاریخ شهر مرند به چند قرن قبل از میلاد مسیح می رسد. در دایره المعارف بزرگ اسلامی آمده است كه مرند مركز سكونت اقوامی مهم در دورة‌ كلده و آشور بود. شواهد تاریخی نشان می دهد كه مرند در روزگار قیام بابك خرمدین جزو قلمروی او بود و محمد روادی حكمران مرند از بابك اطاعت می كرد. در دورة قاجاریه به دلیل رونق فعالیت صنعتی ،‌ بازرگانی و معدنی ماوراء ارس و داد و ستد بین تبریز و خوی با باكو و تفلیس مهاجرت و مسافرت مردم آذربایجان به روسیه همچنین لزوم مبادلات پستی و راه كراوانی ، به شهرت و آبادانی مرند افزوده شد .

جاذبه های طبیعی

ارتفاعات كیامكی
در شمال غرب استان ، بلندترین كوه منطقة‌ جلفا به ارتفاع 3347 متر به نام كیامكی قد برافراشته كه به علت آب و هوای مساعد كوهستانی ،‌ برف و باران كافی و مراتع و چمنزارهای سر سبز ، روستاها و آبادی های متعددی را در دامنه ها و دره های خود جای داده است.
چشمه معدنی صوفیان
حدود 5/4 كیلومتر پس از صوفیان به سوی مرند در ارتفاعات سمت چپ جاده ، كنار یك تپه از چند محل آب گازدار از زمین خارج می شود و در دو دامنه تپه جریان می یابد. یكی از این مظهرها كه از همه بزرگتر است ، یك حوضچه طبیعی به وجود آورده است .
آبشار آسیاب خرابه
آسیاب خرابه ( خارا با دییرمان ) یكی از زیباترین مناطق دیدنی آذربایجان شرقی است. این آبشار به علت وجود ویرانه های یك آسیاب آبی به آسیاب خرابه معروف است. برای رسیدن به این مكان بسیار دل انگیز باید از جاده مرند – جلفا به مهدی شهر ( علمدار- كرگر ) وارد شد و با عبور از یك جاده خاكی در نوار مرزی ایران و جمهوری آذربایجان و گذشتن از یك جاده فرعی ، به دره ای با صفا رسید كه محل آسیاب خرابه است.
غار دوگیجان
این غار كه از نوع غارهای استالاكتیت است در شرق شهر مرند قرار دارد و راه دسترسی به آن سواره رو می باشد . دهانه آن به عرض 5/3 متر است.

اماكن زیارتی ومذهبی

كلیسای سن استپانوس
كلیسای سن استپانوس یكی از كلیساهای با عظمتی است كه بین قرن های چهارم تا ششم هجری ( 10 تا 12 م ) ساخته شده است. این كلیسا در 16 كیلومتری غرب جلفا در دره ای سبز و خرم معروف به دره شام بر یك بلندی بنا شده است. سبك معماری آن آمیزه ای است از شیوه های معماری اورارتو ،‌اشكانی ، ‌یونانی و رومی كه بعد از ساخت بناهای شگرف اچمیادزین ، طادیوس ، استپانوس . این تداخل سبك ها به نام سبك و شیوه ارمنی مشهور شد .

شهرستان میانه

میانه یكی از شهرهای تاریخی و كهن آذربایجان و ایران است . بنا به نوشته دیاكونوف در تاریخ ماد ، سال 720 قبل از میلاد در آذربایجان و كردستان امروزی ،‌ سرزمین ماننا قرار داشت و مركز آن در نزدیكی دریاچة‌ارومیه بود. میانه ‌پایگاه نیروهای سلاطین و محل كسب فرامین آنها بود. اوچ تپه كه امروز یكی از دهستانهای این شهر است ‌در زمان نادر شاه افشار قرارگاه لشكریان او بود. نادر در لشكركشی های خود بر علیه عثمانی بیشتر در این محل اقامت می كرد. در زمان احمد شاه قاجار و رضا شاه ، میانه یكی از مراكز حكومتی خاندان فیروز و میرزا فرمانفرماییان بود.

مراكزتاریخی وباستانی

پل دختر
این پل بر روی رودخانه ‌ قزل اوزن در مدخل ارتفاعات قافلانكوه در 20 كیلومتری جنوب شرقی میانه احداث شده است . تاریخ بنای آن به درستی معلوم نیست و كتیبه ای هم كه تاریخ بنای پل را نشان می داد ، ساییـده شده و مـتن آن از بـین رفتـه اسـت . پـل دختر میانه در طول تاریخ بارها تعمیر و بازسازی شده است. می توان به تعمیرات سال 923 هجری توسط شاه بیگم ،‌ 1084 هجری ، همچنین در زمان آغا محمد خان قاجار و یكبار بعد از شهریور 1320 شمسی اشاره كرد.

جاذبه های طبیعی

ارتفاعات بزغوش
كوهستان بزغوش در جنوب كوهستان سبلان و شمال غربی شهرستان میانه قرار گرفته است . این كوهستان از نوع كوههای سنگی و صخره ای است و بلندترین قله آن 3304 متر ارتفاع دارد . این كوهستان در حوالی شهر میانه با مراتع سرسبز و خرم پوشیده شده است .
تالاب ماهی آباد
این تالاب در 20 كیلومتری شمال میانه قرار دارد كه تالابی فصلی است و مصارف كشاورزی دارد و در مواقع پرآبی ، مورد استفاده پرندگان مهاجر است.

اماكن زیارتی ومذهبی

مسجد سنگی ترك
روستای ترك از توابع شهرستان میانه یكی از قصبه های قدیمی استان است كه در اسناد تاریخی نام آن بارها مورد اشاره قرار گرفته است . در این روستا مسجدی است كه نمای آن از سنگ هایی خوش تراش و كنده كاری شده است و كتیبه هایی كه تاریخ تعمیر مسجد را می رساند ، در آن نصب شده است. در مورد تاریخ ساخت مسجد نظرات مختلفی وجود دارد. برخی بنای مسجد را به امام حسین (ع ) مربوط می دانند و برخی دیگر آن را به خاندان مغول به ویژه سلطان الجایتو نسبت می دهند .
بقعه امامزاده اسماعیل
این بقعه كه به مقبره كمال الدین نیز مشهور است در قسمت جنوبی مسجد جامع واقع شده است دیوارهای آن با آجر ساخته شده است و سطح خارجی گنبد آن با كاشی های فیروزه ای رنگ پوشیده شده است . در حال حاضر بقعه كاملا نوسازی شده و از بنای اولیه آن تنها كتیبه ای به بالای سر در بنای فعلی باقی مانده كه تاریخ و نام بانی بنا را مشخص می سازد.

شهرستان هریس

هریس یكی از قدیمی ترین مناطق آذربایجان شرقی است . چند بنای تاریخی مهم از دوران فرمانروایی ایلخان و جانشینان آنان در این بخش به جا مانده است كه عبارتند از بقعة‌ شیخ اسحاق ( در روستای خانقاه خانمرود ) ،‌ گورستان مینق ، گورستان هیق ، گورستان گوور، مسجد سنگی جهان آباد و مسجد اسنق . هریس یكی از قدیمی ترین مراكز صنعت فرش در آذربایجان و ایران است و فرش های « مرز بلند آن شهرت جهانی دارد .»

اماكن زیارتی ومذهبی

بقعه شیخ اسحاق
در ساحل جنوبی رودخانه‌ كوچك روستای خانقاه محال خانمرود بقعه آجری بزرگی قرار گرفته كه به بقعة شیخ اسحاق معروف است . در مورد شیخ اسحاق و صاحبان دیگر قبرهای این بقعه اطلاعات مستندی در دسترس نیست.
گورستان هیق
هیق نام روستایی است از توابع خانمرود هریس كه در 3 كیلومتری قریه خانقاه قرار دارد . این روستا دو گـورستـان قدیـمی دارد . یـكی اسلامی كه بـر روی قبـرهای آن مـعمولاً صندوق ها ، قوچ ها و الواح سنگی دیده می شود . دیگری گورستان بسیار كهنی است كه قبرهای آن پراكنده و مخروبه است . این گورستان قدیمی بین عوام گوور قبرسی ( گورستان گبرها ) معروف است.

شهر هشترود

جاذبه های طبیعی

تالاب یانیق گلی
این تالاب در 31 كیلومتری جنوب غربی هشترود قرار دارد و در پاییز و زمستان مورد استفادة پرندگان وحشی قرار می گیرد.
تالاب بزو حق‌گلی
این تالاب در 50 كیلومتری غرب شهرستان هشترود قرار دارد و تالابی دائمی است كه مورد استفادة پرندگان مهاجر قرار می گیرد.
تالاب قوشاگلی
این تالاب در 31 كیلومتری جنوب غربی هشترود قرار دارد و تالابی نیزاری است.
تالاب زولبین گلی
این تالاب در 42 كیلومتری غرب هشترود قرار دارد و با وجود این كه تالابی فصلی است ، به علت نـیزارهـای داخـلی و حاشـیه ای به ویـژه در مـواقع پـرآبی پناهگاه مناسبی برای پرندگان مهاجر و آبزی محسوب می شود.
منبع: همشهری

شهرستان سراب

منطقه سراب از جمله مناطقی است كه از دیرباز مسكونی بوده است . وجود كتیبه اورادتویی ، تپه های باستانی و معابد سنگی در حومه این شهر نشانگر قدمت تاریخی منطقه است. سنگ نبشته رازلیق كه یك باستان شناس آلمانی در سال 1971 آن را خواند به خط میخی و متعلق به آرگیشتی دوم پسر روسای اول است. در منطقه سراب آثار متعددی از جمله معابد سنگی ، قلاع و یك چهار طاقی متعلق به دوران تمدن ساسانی به جای مانده كه مبین اهمیت آن در دورة ساسانی است .
شهر سراب در دوران حكومت مغولان از مراكز عمده حكومتی در آذربایجـان بود . در زمان حكومت چوپانیان نیز سراب مورد توجه بود و حكومت آن با « جانی بیك خان » از اولاد « جوجی خان » بود كه در سال 758 در این شهر كشته شد. در اوایل حكمرانی صفویه كه شهرهای تبریز و اردبیل از شهرهای مهم به شمار می رفتند، سراب به دلیل نزدیكی به این دو شهر از اهمیت ویژه ای برخوردار بود. جنگ شاه اسماعیل و خلیل پاشا در سراب روی داد و آغا محمد خان قاجار با صادق خان شقاقی در این منطقه جنگید .

مراكزتاریخی وباستانی

تپه باستانی قلعه جوق
این تپه در 2 كیلومتری شمال سراب در دهكده ای به همین نام واقع شده است. ارتفاع آن 30 متر است و مساحتی در حدود 20 هزار متر مربع ( به شعا 80 متر ) دارد . در این تپه انواع سفال از دوران ما قبل تاریخ و هزاره دوم قبل از میلاد و دوران پارتها تا قرون اولیه‌ اسلامی و سفال هایی مرصع در انواع مختلف به حد وفور پیدا شده است .
تپه‌ باستانی امام چای
در شمال شرقی روستای امام چای سراب ، تپه ای باستانی به نام امام چای وجود دارد. مساحت تپه حدود 4000 مترمربع و ارتفاع آن از زمین های اطراف 20 متر است . در نتیجه حفاری های غیر مجاز و خاك برداری های زراعتی كه در این تپه صورت گرفته ، موارد زیر مشخص شده است :‌ تعدادی قبرهای اسلامی ، یك رگه با سفال مختلف مربوط به هزاره‌ اول قبل از میلاد ، یك رگه آثار خاكستر و زغال از یك آتش سوزی و یك دورة‌ تاریخی با سفالهای مختلف و خشت خام.

اماكن زیارتی ومذهبی

مسجد اسنق
در روستای اسنق از توابع محال آلان بر آغوش سراب مسجدی با ستون ها و روبنای سنگی و سنگ نبشته های زیبا قرار دارد . این مسجد در وسط روستا میان حیاط وسیعی بنا شده است .در داخل مسجد منبر چوبی منبت كاری شده شكسته و درهم ریخته ای وجود دارد كه همزمان با بنای مسجد ساخته شده است . بر روی قطعه ای از بازوی آن نام بانی مسجد ،‌ صاحب فخرالدین محمد قید شده است . آثار باقیمانده از این منبر نشان می دهد كه چند هنرمند توانا ، مدتی دراز صرف ساختن آن كرده اند .
مسجد جمال آباد
جمال آباد نام روستایی است از محال آلان بر آغوش كه در 6 كیلومتبر شمال مهربان و21 كیلومتری جاده تبریز – سراب قرار گرفته است . این روستا مسجد كهنی دارد كه 6 ستون عظیم سنگی سقف چوبی آن را نگه داشته است . ظاهراً این مسجد در ابتدا دارای دیوارهای سنگی و سقف گنبدی بود كه بعدها سقف و دیوارها فرو ریخت و قطعات آن هر یك در جایی افتاد و یا به جای دیگری انتقال یافت . جنس سنگهای به كار رفته در مسجد عموما آهكی است.
مسجد جامع سراب
مسجد جامع سراب یادگار قرن نهم هجری قمری است . این مسجد بدون گلدسته و مناره است و از یك شبستان بزرگ و یك حیاط كوچك در سمت غربی و دو در ورودی تشكیل شده است . شبستان مسجد مجموعه ای است از 60 گنبد كه همه‌ آنها (‌به اسثنای ردیف چهارم از شرق ) مستقیماً بر روی طاق جناقی و ستونها نهاده شده اند .
بقعه شیخ اسحاق
در ساحل جنوبی رودخانة‌ كوچك روستای خانقاه محال خانمرود بقعه آجری بزرگی قرار گرفته كه به بقعه‌ شیخ اسحاق معروف است . در مورد هویت شیخ اسحاق و صاحبان دیگر قبرهای این بقعه اطلاعات مستندی در دست نیست .
امام زاده بزرگ
این امام زاده در جنوب غربی شهر سراب ، جنب قبرستان عمومی شهر واقع شده است . بنا دارای دو مناره به ارتفاع 9 متر است كه از كنگره و مأذنه آن اثری بر جای نمانده است . نوع ساختمان ساده است ، ولی در بعضی قسمت ها با آجر چینی ، تنوعی به ظاهر ساختمان داده اند. سبك بنا و ستونها آن را به قرن هشتم و نهم منسوب می كند.

شهرستان شبستر

شبستر از شهرهای قدیمی آذربایجان است . نام این شهر در كتاب های تاریخی قدیم آمده است . بیشترین آوازه ‌شهر شبستر به وجود بزرگانی مانند ؛‌ شیخ محمد شبستری عارف نامدار و صاحب مثنوی گلشن راز ، میرزا علی اكبر شبستری طنزسرای برجستة آذربایجان ، شهید راه حق شیخ محمد خیابانی مربوط است.

مراكزتاریخی وباستانی

روستای تاریخی سیس
این روستا در 14 كیلومتری شبستر ، در سر راه صوفیان به شبستر واقع شده است و دارای آثار تاریخی متعددی است.

جاذبه های طبیعی

ارتفاعات میشو
كوه میشو در شمال دریاچة ارومیه است و جلگه مرند را از جلگة شبستر و دریاچه ‌ارومیه جدا می كند . شهرستان مرند در دامنه ‌شمالی و شهرستان شبستر در جبهه جنوبی این كوهستان قرار دارد . حداكثر ارتفاع میشو داغ 2855 متراست.
بندر شرفخانه
بزرگترین بندر ساحلی دریاچة ارومیه است كه در شهرستان شبستر واقع شده و رشته ای از راه آهن تبریز. جلفا كه از صوفیان منشعب می شود به شرفخانه منتهی می شود. در این بندر تأسیسات نسبتاً مهم بندری و انبارهای كالا وجود دارد. این بندر در شمال شرقی دریاچه ، در فاصله 49 كیلومتری صوفیان و 30 كیلومتری جنوب شبستر و 88 كیلومتری شمال غربی تبریز واقع شده است . در فصل تابستان تعداد كثیری از مردم به منظور استفاده از آب و لجن دریاچه برای آب درمانی و لجن درمانی ، به این بندر وارد می شوند .
بندر آق گنبد
این بندر در جزیره شاهی ( اسلامی ) واقع شده و یكی از بنادر مهم دریاچه ارومیه در امور بازرگانی و اقتصادی است . بندر آق گنبد ارتباط اهالی هفت روستای آق گنبد را با شهر ارومیه برقرار می كند. بندر آق گنبد در ساحل غربی جزیره اسلامی و در سمت شرقی دریاچه ارومیه واقع شده است .

اماكن زیارتی ومذهبی

مسجد جامع تسوج
مسجد جامع تسوج از توابع شبستر در ردیف آثار قدیمی این منطقه است . بر روی سر در این مسجد فرمانی است از سلطان محمد خدابنده كه با خط ثلث برجسته بر روی سنگ فلفلی یكپارچه ای نقر شده است . كتیبه فرمان نشان می دهد كه تسوج دارای اهمیت و جمعیت زیاد بود و موقعیت سوق الجیشی مهمی داشت ؛ این جهت مورد عنایت و توجه شاه صفوی قرار گرفت.
مقبره شیخ محمود شبستری
این مقبره در شهر شبستر و در وسط باغچه ای موسوم به گلشن قرار دارد و محل دفن سعد الدین محمود بن عبدالكریم بن یحیی از مشاهیر و عرفای آذربایجان و خالق مثنوی معروف گلشن راز ، و استادش بهاء الدین یعقوب تبریزی است . بنادر طی زمان بارها تعمیر و بازسازی شده است. در باغچة مقبره ، چند قطعه سنگ حجاری شده وجود دارد كه سه قطعه از آنها جالب و ارزنده است. دو قطعة دیگر به شكل صندوق است كه احتمالاً از سنگ های پایه در ورودی باغچه بوده و دیگری پایه سنگی مقرنس مشعلی است كه از نوع سنگ های كبود معمولی است.

شهرستان كلیبر

در روزگار قدیم اهر و كلیبر از قصبات پیشگین (‌مشگین شهر ) بودند. از نظر تاریخی ، كلیبر به خاطر وجود قلعه بابك كه روزگاری مركز قدرت بابك خرمدین بوده ،‌ دارای اهمیت فوق العاده ای است.

مراكزتاریخی وباستانی

قلعه جمهور ( بذقالاسی )
قلعه‌ جاویدان یا قلعة جمهور یا دژ بذ كه امروزه به نام قلعه بابك معروف است در 5 كیلومتری جنوب غربی كلیبر واقع شده است . اطراف این قلعه را از هر طرف دره هایی به عمق 400 تا 600 متر فرا گرفته است و تنها یك راه بز رو دارد . از همین جا بوده كه بابك خرمدین قهرمان تاریخی آذربایجان و یارانش به مدت 22 سال سپاهیان عرب را كه برای سركوب جنبش و قیام او آمده بودند ، در كوهها و گردنه ها سرگردان كرد و با شبیخون های خود آنان را از دم تیغ گذارند و به شكست و هزیمت وادارشان كرد.
قلعه پشتو
یكی از با ارزش ترین و جالب ترین آثار تاریخی بخش هوراند از شهرستان اهر قلعه پشتو یا پشتاب است كه بر بلندترین كوه بین روستاهای پشتاب و كوجان قرار گرفته است . روستای پشتاب در 12 كیلومتری غرب هوراند و 50 كیلومتری اهر واقع شده است. در ساخت دیوارهای قلعه از سنگ های لاشه ای ،‌ ملاط ، گل رس ، ساروج و مقداری آجر استفاده شده است . تنها راه ورودی به قلعه معبدی است از سمت شمال با 220 پله سنگی.
قلعه پیغام
قلعه پیغام ( پیكان ) در كنار راه شوسه اهر به كلیبر واقع شده و فاصلة آن از كلیبر 13 و از قلعة بابك 18 كیلومتر است. این قلعه بر روی تپه بنا شده است . كوه پیغام دارای پرتگاههایی خطرناك است كه در اثر فرسایش و ساییدگی طبیعی به شكل ایوان های بزرگ و كوچك با دیوارهای صخره ای در آمده و با استفاده از این موقعیت طبیعی ، بر روی سكوهای آن ، در صد ردیف ، استحكامات مختلفی ساخته شده است. درباره شهرت و وجه تسمیة قلعه چنین آورده اند كه این قلعه در دیدرس بیشتر قلعه ها و استحكامات بابك بوده است و چون دستورات نظامی را از این قلعه به وسیله آتش به سایرین خبر می دادند ، به قلعة پیغام معروف شد.
قلعه نودوز
قلعه نودوز یا نقدوز در 25 كیلومتری جنوب شرقی اهر واقع شده است . این قلعه بر فراز قله كوهی مرتفع مشرف به رودخانه اهر چای احداث شده است . ارتفاع برج این قلعه 11 متر است . با سنگهای تراش خورده رسوبی به رنگهای آجری و زرد و با ملاط گچ و آهك بنا شده است .
قلعه آواریس
قلعه‌ آورایس منسوب به دوره ساسانی تا قرن سوم هجری است . این دژ قدیمی در 5/22 كیلومتری جنوب خدا آفرین و 11 كیلومتری جاده‌ شوسه اهر – كلیبر واقع شده است .
قلعه‌ قهقهه
در دهستان یافت از بخش هوراند شهرستان اهر ، نزدیك روستای گنجویه و قره آغاجلو ، بر فراز كوهی مرتفع و صخره ای ، قلعه و زندان قهقهه (‌ كهن دژ ) ساخته شده است . از روستای گنجویه و قره آغاجلو تا دامنه قلعه قهقهه حدود 3 كیلومتر راه كوهستانی است . در سمت شمالی این قلعه هفت برج و بارو بنا شده كه با دیوارهای بلند و محكم محصور است . راه ورود به قلعه طوری ساخته شده كه بیش از یك نفر نمی تواند از آن بگذرد . سه طرف قلعه (‌جنوب ، شرق و غرب ) با دیوارهای بسیار بلند و صخره ای مشرف بر پرتگاههای طبیعی و خطرناك است . این قلعه درك دوره صفویه محل نگهداری مجرمین سیاسی بوده است.
منطقة تاریخی قوبول دره سی
قوبول دره سی در یك كیلومتری غرب قریه چناب از توابع هوراند (‌ دو كیلومتری جاده اهر – كلیبر ) پشت كوه سنگی مرتفعی واقع شده است . در مقابل آن ،‌ كوه هشت سر قرار دارد كه به روایتی مسكن اصلی بابك خرمدین بوده است . تپه تاریخی اژدها داش در این دره قرار دارد . بر بدنه و بالای آن غارهایی است كه به گفته اهالی هر كدام گنجایش بیش از 2 هزار نفر را دارد.
تپه باستانی اژدها داش
در دشت لشگرگاه هوراند از توابع شهرستان كلیبر تپه بسیار كوچكی به شعاع تقریبی 15 و ارتفاع 5/1 متر وجود دارد كه در اصطلاح محلی به اژدها داش ( سنگ اژدها ) معروف است . از این تپه آثاری مختلف از قبیل قطعات سفال و سنگ چخماق مربوط به قرون اولیة‌ هزاره اول قبل از میلاد به دست آمده است.
پل های خدا آفرین
روی رودخانه ارس ، دو پل تاریخی به فاصله اندكی ( 100 ) متر از یكدیگر بنا شده است كه به نام خدا آفرین مشهورند. اولی منسوب به قرن ششم هجری (‌دوره سلجوقیان ) است كه طول آن 160 متر است و از 15 طاق جناقی و هلالی با ابعاد نا مساوی و غیر متشابه تشكیل شده است. مصالح ساختمانی این پل ، سنگهای قلوه و لاشه در قسمت پایه ها و آجر در ساختمان طاق ها است و ملاط آن آهك و گچ است.
پل دوم خدا آفرین حدود 120 متر طول دارد ، دارای ده طاق است و منسوب به دوره صفوی است . مصالح ساختمانی این پل ، سنگ های قلوه و لاشه در قسمت پایه ها و آجر در ساختمان طاق ها است و ملاط آن آهك و گچ است . پل دوم خدا آفرین حدود 120 متر طول دارد. دارای ده طاق است و منسوب به دوره صفوی است . مصالح ساختمانی آن سنگ تراشیده با ملاط گچ وآهك است.

جاذبه های طبیعی

منطقة حفاظت شده ارسباران
منطقه حفاظت شده ارسباران با وسعت 72 هزار هكتار در كناره های جنوبی رود ارس در شهرستان كلیبر واقع شده و به عنوان مكان ذخیره بیوسفر در یونسكو به ثبت رسیده است و از ارزش های خاص گیاهی و جانوری برخوردار است.
منبع: همشهری

شهرستان اهر

قلعة جوشین
قلعة جوشین یا جوشون در 26 كیلومتری غرب ورزقان به سوی جلفا در شش كیلومتری روستای جوشین واقع شده و راه آن بسیار سخت و كوهستانی است . قلعه بر فراز كوهی است كه سه طرف آن را شیب های دیوار مانند احاطه كرده است و تنها راه ارتباطی آن یك گذر كوهستانی تنگ است كه فقط یك یا دو نفر می توانند به زحمت از آن بالا روند . به همین علت نگهبانی و دفاع از این قلعه حتی با تعدادی معدود هم ممكن بوده است.

حمام كردشت

این حمام در كناره رود ارس ، در جوار روستای كردشت كه قلعه ای نیز به این نام دارد واقع شده است. حمام كردشت از لحاظ طراحی داخلی و نقاشی های دیواری شایان توجه است.آب مصرفی حمام را از رودخانه ارس می گیرند و پس از گرم شدن از طریق سیستم گرمخانه ای آن را به حوضچه های درونی انتقال می دهند و پس از استفاده از آن، فاضلاب آن را از طریق سیستم های كانال كشی شده به بیرون هدایت می كنند. ویژگی برجستة این حمام آن است كه در حالت معمولی از سطح زمین قابل تشخیص نیست، زیرا در گودی ساخته شده است.

رباط شاه عباسی گویجه بئل

گردنه گؤیجه بئل در 93 كیلومتری تبریز و 24 كیلومتری اهر قرار دارد. در این ناحیه دو كاروانسرای قدیمی وجود دارد كه در زمستان مورد استفاده كاروانیان قرار می گرفت. از تبریز به اهر ابتدا به كاروانسرای علیای گردنه بر می‌خوریم كه به فاصله 3 كیلومتر از ابتدای گردنه ساخته شده است. كاروانسرای‌ دوم (‌سفلی )‌ به فاصله 7 كیلومتر از كاروانسرای علیا در محوطه ای مسطح و مشرف به رودخانه قرار دارد. این كاروانسرا محوطه‌ بزرگ تر و گسترده‌تری را در بر گرفته و از دو بخش ، شامل حیاط و قسمت مسقف كه دارای حجرات متعددی است، تشكیل شده است.

سنگ نبشته سقندل

این كتیبه در كوهی به نام زاغی یاقیه در دو كیلومتری‌ شرق ورزقان از توابع اهر قرار دارد. طول آن 115 و عرض آن 47 سانتی متر و مشتمل بر 10 سطر است . این كتیبه به ساردوی دوم ( 33-750 ق . م ) پسر آرگیشتی اول تعلق دارد و در آن از حمله به ناحیه كوهستانی پولو آدری و گشودن 21 دژ و تصرف 45 یا 44 شهر در یك روز سخن می رود.

جاذبه های طبیعی

ارتفاعات كمتال
كوهستان كمتال از مهم ترین و جالب ترین كوههای ارسباران است. این كوه 3100 متر ارتفاع دارد و از نوع كوههای سنگی است . تندی دامنه ها و صعب العبور بودن آن ،‌ كوهستان را از هر نوع هجوم مصون نگاه داشته و از مظاهر تمدن جدید نیز محروم كرده است .
ارتفاعات قوشا داغ
قوشا داغ از ارتفاعات مهم و قابل توجه ارسباران است كه در شمال شهر هریس و غرب رشته كوه سبلان و جنوب غربی مشكین شهر قرار گرفته است . بلندترین قلة آن در شمال هریس 3149 متر ارتفاع دارد. گردنة معروف گؤیجه بئل كه از زیباترین پدیده های طبیعی است در محدودة این كوهستان بر سر راه تبریز به اهر قرار گرفته است .
تالاب یوسفلو
این تالاب در 33 كیلومتری شرق شهرستان اهر قرار دارد و تالابی دایمی است كه مورد استفادة پرندگان مهاجر آبزی قرار می گیرد .
تالاب دیب سیز
این تالاب در 25 كیلومتری شرق اهر قرار دارد و تالابی نیزاری و دایمی است كه مورد استفادة پرندگان مهاجر آبزی قرار می گیرد.
تالاب خرمالو
این تالاب در 42 كیلومتری جنوب غربی اهر قرار دارد و تالاب دائمی است كه علاوه بر استفاده های كشاورزی، در فصل زمستان مورد استفادة پرندگان مهاجر قرار می گیرد.

اماكن زیارتی ومذهبی

مسجد جامع
مسجد جامع اهر در كوچه مسجد جمعة این شهر واقع شده و منسوب به دوره سلجوقی و اتابكان است . این مسجد از نظر شیوه معماری و تزئینات از مساجد بسیار زیبای استان است.
مقبره‌ شیخ شهاب الدین اهری
شهر تاریخی و زیبای اهر به نام مدفن عارف بزرگوار شیخ شهاب الدین اهری در تاریخ معروف و مشهور است. بقعة این عارف نامدار در بخش جنوبی اهر در محوطة‌ بسیار با صفایی كه در حال حاضر گردشگاه اهالی این شهر است بنا شده است. شیخ شهاب الدین اهری از عرفای مشهور قرن هفتم هجری است كه در این مكان به هدایت و ارشاد طالبان حق و طریقت می پرداخت و به درجة‌ قطب نایل گردید . شیخ شهاب الدین مذهب اثنی عشری داشت.

شهرستان بستان آباد

شهرستان بستان آباد درمحل شهر باستانی وگمشده اوجان بنا شده است. نام اوجان از قرن ششم به بعد در اكثر سفرنامه ها و كتابهای تاریخی آمده است. حمدالله مستوفی در نزهه القلوب می نویسد : « آن را بیژن بن گیو بن گودرز ساخت. غازان خان امارتش را تجدید كرد. از سنگ و گچ بارو كشید و شهر اسلام خواند و دارالملك ساخت.
هوایش سرد و آبش از كوه سهند جاری است . حاصلش غله و بقولات بود. میوه‌ او جان از اقلیم سفید چهره و شافعی مذهب اند. فرمانروایان تركمنان و صفویه مدتها در قصر غازانی در اوجان مجالس عیش و نوش داشتند، اما در روزگار فرمانروایان بعدی آذربایجان حوادث و جنگهای خونین متعددی اوجان را در معرض انهدام و ویرانی قرار داد كه امروزه از آن همه آبادانی و زیبایی فقط یك رودخانه و یك دهستان به نام اوجان در جغرافیای آذربایجان باقی مانده است.

جاذبه های طبیعی

غار آغ بولاق
این غار در قسمت جنوبی روستای قره چمن از توابع شهرستان بستان آباد واقع شده و از نوع غارهای استالاكتیت است. عرض دهانة غار حدود 2 متر است و دسترسی به آن از روستای قره چمن امكان پذیر است.

شهرستان بناب

بناب به معنای سرزمینی است كه ریشه اش در آب و یا نزدیك آب است . این شهر قبل از حمله مغولان بسیار آباد و پر رونق بود. در گورستانهای منطقة قره قشون ،‌در ارتفاعات جنوبی آن آثاری مربوط به قرن های هشتم و نهم هجری به دست آمده است. آثار و بقایای بناهای تاریخی نشانگر آبادانی آن در دوره صفویه است. با وجود اینكه بناب از شهرهای مهم آذربایجان است، از نقطه نظر اقتصادی ، سیاسی و تاریخی پیوسته تحت تأثیر مراغه بوده است.

مراكزتاریخی وباستانی

قلعه ضحاك عجب شیر ( داش قلعه )
در 28 كیلومتری شرق عجب شیر در ساحل شرقی دریاچه ارومیه در 95 كیلومتری جنوب تبریز، قلعه ‌ضحاك عجب شیر واقع شده است. در ارتفاعات مقدم سهند غربی ، كوه سنگی مجزایی در دره سربرآورده كه به داش قلعه ضحاك معروف است. در پای این كوه قبرستانی است كه در آن مجسمه ‌سنگی قوچی قرار دارد . در كنار قبرستان دهی است به نام ینگجه و در شمال قلعه روستای بازار ( بالاس )‌ قرار دارد . رسیدن به این روستا فقط با خودروهای بیابانی و از راه روستای گنبد ( كنبد ) و قریه هزاره ممكن است.

جاذبه های طبیعی

تالاب قبادلو
این تالاب در 22 كیلومتری شمال غربی عجب شیر، بالاتر از بندر رحمانلو قرار دارد و بخشی از پرندگان تالاب های حاشیه‌ای دریاچه ارومیه را به خود جذب می كند.
جزیره قریون داغی ( كبودان )
جزیرة قریون داغی یكی از بزرگ ترین و زیباترین جزایر غیر مسكونی دریاچه ارومیه است كه در فاصله‌12 كیلومتری بندر رحمانلو در قسمت جنوب شرقی دریاچه ارومیه قرار گرفته است . طول جزیره 9 كیلومتر ، عرض آن 4 كیلومتر و مساحت كل آن 3175 هكتار است و از سطح دریای آزاد 1521 متر ارتفاع دارد .
جزیرة قویون داغی تنها جزیرة دریاچة ارومیه است كه در تمام سال دارای آب شیرین است. آب شیرین جزیره برای مصرف حیوانات وحشی از دو چشمه ای كه در جنوب آن قرار دارد تأمین می شود . جزیرة قویون داغی زیستگاه قوچ و میش ارمنی و گوزن زرد ایرانی است. این گوزن یكی از نادرترین گونه های گوزن جهان است . این مجموعه از طرف یونسكو به عنوان یكی از 59 قطعه منطقه حفاظت شده كه دارای گونه های كمیاب گیاهی و حیوانی است به ثبت رسیده است .
جزیره اشك
این جزیره در قسمت جنوبی كبودان ، در 40 كیلومتری بندر گلمانخانه قرار دارد . دارای وسعتی معادل 2115 هكتار و ارتفاعی در حدود 1270 متر از سطح دریاست . این جزیره یك چشمه آب شیرین دارد و یكی از جالب ترین زیستگاههای پرندگان بومی و مهاجر از جمله فلامینگو و تنجه است . از نظر پوشش گیاهی شبیه جزیره كبودان است . گوزن زرد ایرانی نیز در آن زندگی می‌كند.
جزیره آرزو
این جزیره نیمه جنگلی با مساحتی حدود 542 هكتار در غرب جزیره كبودان قرار گرفته است و 1270 متر از سطح دریا ارتفاع دارد. این جزیره پذیرای پرندگانی نظیر فلامینگو ،‌ كاكایی و غاز است.
جزیره اسپیر
این جزیره با مساحتی معادل 1151 هكتار در غرب كبودان و 27 كیلومتری بندر گلمانخانه واقع شده است. ارتفاع آن از سطح دریا 1270 متر است و همه ساله پذیرای پرندگانی چون فلامینگوها ، پلیكان ها ، كاكایی ها و غار است.
بندر رحمانلو
بندر و روستای رحمانلو از دهستان دیزجرود عجب شیر ، در ساحل شرقی دریاچه ارومیه واقع شده است. این بندر یكی از ینادر مهم دریاچه ارومیه در آذربایجان شرقی است . در سمت شمالی بندر رحمانلو اسكله ای برای پهلو گرفتن كشتی های باری و مسافری ، در بخش جنوبی محلی برای مسافرینی كه به منظور استفاده از آب و لجن دریاچه كه برای درمان برخی از بیماری ها مفید است به این بندر می آیند بنا شده است .
بنادر دانالو و زینت لو
بندرهای دانالو، قباد لو و زینت لو نیز در ساحل شرقی دریاچه ارومیه و در حدود 25 كیلومتری عجب شیر واقع شده اند كه از نظر اهمیت در مرتبة بعد از بندر رحمانلو قرار دارند . در تابستان بسیاری از مردم برای استفاده از آب و لجن دریاچه به این بنادر روی می آورند .
بنادر دانالو و زینت لو
بندرهای دانالو ، قباد لو و زینت لو نیز در ساحل شرقی دریاچه ‌ارومیه و در حدود 25 كیلومتری عجب شیر واقع شده اند كه از نظر اهمیت در مرتبه بعد از بندر رحمانلو قرار دارند. در تابستان بسیاری از مردم برای استفاده از آب و لجن دریاچه به این بنادر روی می آورند.

اماكن زیارتی ومذهبی

مسجد مهرآباد
این مسجد در كنار میدانی كه سابقاً مهرآباد نام داشت بنا شده است . این مسجد از یك نظر در بین مساجد منطقه دارای اهمیت خاص و استثنایی است ، و آن مربوط به وجود كتیبه تاریخ دار آن است كه در دیوار قسمت شمالی نصب شده است . هزینه بنای مسجد توسط بی بی خانم دختر منصوربیگ پرداخت شد . مسجد در سال 951 هجری قمری در زمان سلطنت شاه طهماسب ساخته شده است.
منبع:همشهری

آذربایجان شرقی با وسعت 4/16254 كیلومتر مربع در گوشة شمال غربی فلات ایران قرار دارد. رود ارس حدود شمالی آن را با جمهوری های آذربایجان ، ارمنستان و ایالت خودمختار نخجوان مشخص می كند. رود قطـور و آب هـای دریاچة ارومـیه حدود غـربی با استان آذربایجان غربی است.
در جنوب كشیدگی رشته كوهها،‌ دره ها، جلگه ها و دشتها موجب پیوستگی توپوگرافیك استان با آذربایجان غربی و زنجان شده است و در شرق نیز دره و رودخانة دره رود ، كوههای سبلان، چهل مند و گردنة صائین این خطه را از استان اردبیل جدا می كند. مدارهای ´5 ، º45 و ´22 ، º36 منتهی الیه غربی و شرقی مختصات جغرافیایی این استان را مشخص می كند.
منطقة آذربایجان به علت موقعیت خاص جغرافیایی ، یكی از مناطق حساس و مهم كشور است. همین اهمیت، حساسیت و گستردگی باعث شده است تا این منطقه با وجود خصوصیات مشترك جغرافیایی ، فرهنگی و تاریخی به سه استان آذربایجان شرقی ،‌ غربی و اردبیل تقسیم شود. در حال حاضر استان آذربایجان شرقی دارای 12 شهرستان ، 31 شهر و 30 بخش ، 133 دهستان و 3149 آبادی است.

جغرافیای تاریخی استان

آذربایجان در فارس میانه آتور پاتكان ، در آثار كهن فارسی آذربادگان یا آذربایگان ، در فارسی كنونی آذربایجان، در یونانی بیزانس آذربیگانون، در ارمنی اتراپاتاكان، در سریانی آذربایغان و در عربی آذربیجان نامیده شده است. تاریخ باستانی آذربایجان با تاریخ قوم ماد در آمیخته است . قوم ماد پس از مهاجرت به ایران آرام آرام قسمت های غربی ایران از جمله آذربایجان را تصرف كرد.

شهرستان تبریز

تبریز یكی از قدیمی ترین مناطق ایران است و مجموعة آثار تاریخی و نشانه های باستان شناختی كه از محل های مختلف آن به دست آمده دلالت بر دیرینگی و قدمت تاریخی این شهر دارد. ساركن « ساركن پادشاه آشور 722-750 » در كتبیة خود از شهری به نام اوشكایا كه شاید همان اسكوی امروزی است و نیز از دژ و قلعة‌ محكمی به نام تارویی یاد می كند كه به احتمال زیاد تبریز است.
گذشته از این در یكی از كتبیه های سناخریت پادشاه آشور ( 705-681 ق . م ) از شهری به نام تربیس نام برده شده است كه پادشاه مزبور در آنجا معبدی به نام نركان ساخته بود . بعضی از مورخان ترویای معروف و تبریز را یكی می پندارند. عده ای حتی این شهر را همان سوز یا شوش قدیم و عده ای دیگر آكراتا یا آماتای ذكر شده در تورات فرض كرده اند . تعیین تاریخ دقیق پیدایش شهرنشینی در دشتی كه تبریز در آن قرار گرفته دشوار است.
شرایط این دشت حاصلخیز به واسطة وجود دو رود آجی چای و مهران رود، اقلیم معتدل، موقعیت ارتباطی بسیار مناسب، وجود منابع زیرزمینی غنی و موقعیت مناسب استراتژیكی آن ، زمینة مساعدی برای تكوین و توسعة زندگی شهری فراهم آورده است . در دورة‌ حكومت روادیان تبریز پایتخت آذربایجان شد و به علت موقعیت ممتاز جغرافیایی و نظامی خود بیشتر از سایر شهرها مورد توجه قرار گرفت. در سال 340 هجری قمری از اتحاد سه گانة‌ تبریز، اشنو ( اسند ، اسنق ) و دهخوارقان مملكت بنی رودینی به وجود آمد كه حكام آن قدرت و استقلال كامل داشتند و خلفای بغداد از دخالت و نفوذ كمی در آن برخوردار بودند.
از قرن دهم میلادی یا قرن سوم هجری به بعد نام تبریز در ردیف شهرهای بزرگ آذربایجان آمده است كه در آنجا همزمان با پیشرفت صنعت و تجارت علم و تمدن نیز شكوفا شده است. اهالی تبریز در سال 616 هجری موفق شدند با دادن هدایای قیمتی و پول فراوان از هجوم مغولان به شهر و ویرانی آن جلوگیری كنند.پس از حملة مغول به ایران برای اولین بار شهر تبریز به دستور آباقاخان (680-663 هجری قمری) پایتخت رسمی ایلخانان شد.
در سال 658 هجری در دوران حاكمیت آباقاخان در تبریز ، زندگی مدنی و اقتصادی دوباره شكوفا شد . سلطان محمود غازان خان معروف ترین شاه مغول در 694 هجری تبریز را مقر حكومت قرار داد و آن را به منتهای درجة عظمت و بزرگی و آبادانی رساند. پس از ایلخان مغول ، تبریز در عصر جلایریان و تركمانان آق قویونلو و قره قویونلو پایتخت ایران شد و در این زمان (870هجری) بود كه به دستور جهان شاه بن قره یوسف بن تركمان مسجد كبود (گؤی مسجد) بنا گردید.
در سال 906 هجری شاه اسماعیل صفوی (‌متخلص به ختایی) تبریز را پایتخت ایران كرد . در دوران صفوی شهر تبریز بارها میدان جنگ ایران و عثمانی شد . در آغاز حكومت قاجار بخصوص زمان فتحعلی شاه ، تبریز پایتخت دوم یا ولیعهد نشین ایران شد و محل استقرار عباس میرزا نایب السلطنه گردید . در دورة استبداد صغیر محمد علی شاه ، مردم تبریز به رهبری دو قهرمان ملی - ستارخان و باقرخان – پس از ماهها مبارزه و ستیز ، ابتدا تبریز و آذربایجان و سپس ایران را از چنگ استبداد رهایی بخشیدند.

مراكزتاریخی وباستانی

كاخ شهرداری
كاخ و تالار شهرداری تبریز در سال 1312 شمسی در گورستان متروك و مخروبة‌ كوی نوبر با نظارت مهندسان آلمانی ساخته شد . این ساختمان دارای یك برج ساعت چهار جانبی است كه هر پانزده دقیقه یك بار،گذشت زمان را اعلام می كند.
عمارت ائل گؤلی
شاه گؤلی ( استخر شاه ) سابق و ائل گؤلی (استخر مردم) فعلی از گردشگاههای زیبا و دلكش تبریز است.
بقایای عمارت ربع رشیدی
خرابه های ربع رشیدی باقیماندة ساختمانهای عظیمی است كه در زمان ایلخانیان به همت رشید الدین فضل الله وزیر نامـی ایـران در محلة ولیانكوی باغمشة تبریز ساخته شد. این مكان به اصطلاح امروزی یك شهر علمی و دانشگاهی بود.
خانه مشروطیت
این خانه محل اجتماع سران مشروطیت در تبریز بود و تاریخ ساختمان آن 1247 شمسی مطابق با 1288 هجری قمری است. بانی این خانه حاج مهدی كوزه كنانی از فعالین نهضت مشروطیت بود. به علت ارزش های فرهنگی و تاریخی كه این خانه دارد ، به ویژه پیوند آن با نهضت مشروطیت ، در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.
قلعه آق گنبد ( هلاكو )
قلعة‌ تاریخی آق گنبد در جزیره اسلامی (‌شاهی سابق ) واقع شده است . جزیره اسلامی یكی از چند جزیره بـزرگ دریـاچة ارومیه و تنها جزیرة‌ مسكونی آن است . قلعه مورد نظر بر فراز كوهی در این جزیره قرار دارد ، قبر هلاكو و دیگر سرداران مغول در این قلعه است.

جاذبه های طبیعی

ارتفاعات سهند
توده آتشفشانی سهند در50 كیلومتری جنوب شهرستان تبریز قرار دارد. حد شرقی آن از شهرستان هشترود و سر اسكندر و قره چمن می گذرد و تا حدود قافلانكوه پیش رفته است . بلندترین قلة سهند به نام جام داغی اسـت بـه ارتفاع 3750 متـر. ایـن كـوه تعـداد زیادی قله های آذرین دارد كه بلندی 17 قلة آن از 3000 متر تجاوز می كند .
ارتفاعات سلطان سنجر
كوه سلطان سنجر كوه آتشفشانی است كه در حدود 15 كیلومتری شرق زنوز واقع شده است و قلعه ای به ارتفاع 3255 متر دارد . این كوه بیشتر ایام سال از برف پوشیده است.
ارتفاعات سلطان داغی
این كوه در شمال غربی كوهستان سهند ، نزدیك شهر اسكو قرار دارد ، با ارتفاعی حدود 3410 متر ، سومین قلة سهند محسوب می شود. در قلة آن زیارتگاهی به نام سلطان حسام الدین وجود دارد.
ارتفاعات مورو داغ
كوه موروداغ در 36 كیلومتری غرب تبریز در جهت شرقی – غربی از ارتفاعات شمالی صوفیان به سمت تبریز كشیده شده است . این رشته كوه در گردنة پایان از شمال تبریز می گذرد و به گردنة شبلی منتهی می شود. بلندترین نقطة موروداغ 2210 متر ارتفاع دارد و معروف ترین قله های آن چله خانة‌، پیر موسی و خواجه مرجان است.
چشمة تاپ تاپان
این چشمه به فاصلة 5 كیلومتری آذر شهر در جادة تبریز به مراغه واقع شده است . آب در حوضی طبیعی جمع می شود و مورد استفاده قرار می گیرد . آب این چشمه از دسته آبهای معدنی بی كربنات كلسیك و منیزین گازدار و آهن دار است كه خواص درمانی آن برای ازدیاد گلبول های قرمز و تنظیم میزان هموگلوبین خون، سهولت كار دستگاه گوارش و كمك به تغذیه و رشد ارزیابی شده است.
چشمه آب معدنی كندوان
كندوان روستایی تاریخی و كم نظیر است كه در فاصلة 22 كیلومتری جنوب اسكو در میان دره ای با صفا و كنار رودخانة پر آبی به همین نام واقع شده است . فاصلة روستای كندوان تا تبریز 62 كیلومتر است . این روستا چشمة آب معدنی مهمی به همین نام دارد كه برای درمان بیماران كلیوی نقش به سزایی دارد.
غار اسكندر
غار اسكندر به فاصلة‌ 30 كیلومتری تبریز در روستای سعید آباد واقع شده و دسترسی به آن از طریق جادة ترانزیتی تبریز – تهران میسر است . عرض دهانة این غار حدود 5 متر و دیوارهای داخل آن دارای استالاكتیت های جالب توجهی است.
دره لیقوان
روستای ییلاقی و كوهستانی لیقوان در جنوب شرقی تبریز و در دامنة كوهستان سهند قرار دارد. این روستا از قسمت شرقی همجوار درة بسیار با صفایی است كه رودخانة‌ لیقوان از آن می گذرد و روستاهای حاشیة خود را مشروب می كند.
دره سعید آباد
یكی از دره هایی كه تابستان ها مورد بهره برداری وسیع قرار می گیرد ، درة سعید آباد است كه در 2 كیلومتری جادة ترانزیتی تبریز - تهران قرار دارد. این دره معبر رودخانة سعید آوا چای است.
دریاچه قوری گؤل
دریاچه قوری گؤل در فاصلة 45 كیلومتری تبریز در مسیر جادة تهران – تبریز قرار دارد و این دریاچة مثلث شكل با وسعت 240 هكتار با پستی و بلندی هایی نه چندان مهم احاطه شده است. این دریاچه به عنوان تالاب بین المللی به ثبت رسیده است.
جزیره اسلامی (شاهی)
جزیره اسلامی تنها جزیرة مسكونی و آباد دریاچه ارومیه است كه در اثر كمی بارندگی و تبخیر آب دریاچه در تابستان به صورت شبه جزیره در می آید . وجود این جزیرة سرسبز و خرم با آب شیرین و گوارا ( جزیره 54 چشمه دارد ) در دریای شور و تلخ از عجایب و بدایع طبیعت و خلقت است . در جزیره 7 روستا با نامهای آق گنبد ، كمیچی ،‌تیمورلو ، قیچاق ، بوراچارلو و بهرام آباد با حدود 8 هزار نفر جمعیت وجود دارد.
منبع: همشهری

در زمان او ز غیرت میزند بر چشم و رو
آب مصر و باد چین را خاک آذربایجان (سلمان ساوجی)
وجود كوهستان های زیبا و سر به فلك كشیده كه حتی در اوج گرمای آفتاب تابستانی جامه سفیدشان را از تن به در نمی كنند، رودخانه های خروشان و آبشارهای فرح بخش آن با چشم اندازهای بدیع و جان افزا ، باغ های پرمیوه و ییلاق های سرسبزش ، دریاچه های پر موج و تفرج گاه های روح پرور، استخرها، آسیاب ها و روستاهای دل انگیز، همه و همه این استان را به یكی از زیباترین مناطق ایران و یکی از بهترین مناطق برای گردشگری به خصوص در فصول گرم تبدیل كرده است.
این استان دارای 12 شهرستان و 31 شهر است. شهرستان های آن عبارتند از اهر ، بستان آباد ، بناب ، تبریز ، سراب، شبستر ، كلیبر ، مراغه ، مرند ، میانه ، هریس و هشترود. مركز آذربایجان شرقی شهر تاریخی و توسعه یافته تبریز است که خود یکی از دیدنی ترین شهرهای ایران به شمار می آید. آذربایجان شرقی یكی از كانون های صنایع دستی ایران محسوب می شود. تبریز یكی از قطب های صنعتی كشور نیز به شمار می آید و کارخانه های مهمی را در خود جای داده است.

صنایع دستی

در این استان انواع فرش، قالیچه ، جاجیم ، ورنی ، خورجین ، گلیم ، شال ، گلیمچه ، ظروف سفالی، سرامیك، اقسام سبد حصیری و تركه ای ، پارچه های پشمی و ابریشمی سوزن دوزی شده، نقره سازی و... موارد عمده صنایع دستی را تشكیل می دهند و فرش تبریز هنوز یکی از معروف ترین و بهترین فرش های دست باف صادراتی ایران به شمار می رود. از مهمترین گلیم های منطقه می توان به بافت گلیم، گلیم های شاهسون اشاره کرد. چاپ کلاقه ای یا باتیک عبارت است از هنری دستی که در کشورهایی نظیر تایلند، اندونزی، سریلانکا و هند از اعتبار ویژه ای برخوردار است و نوعی از آن که به کلاقه ای معروف است در تبریز یا اسکو رواج دارد. در چاپ کلاقه ای، کلیه طرحها و رنگها را با استفاده از واکس و عملیات رنگرزی بر روی پارچه منتقل می کنند (که اکثراً در اثر نفوذ کامل واکس به داخل پارچه که به طور معمول از جنس ابریشم طبیعی انتخاب می شود) و پوشیده شدن کامل تاروپود از واکس هر دو روی پارچه یکسان نقش می شود. یکی از مشخصات و ویژگی های چاپ کلاقه ای ایجاد رگه های رنگی است که در اثر شکستن واکس و نفوذ رنگ از میان این شکستها به پارچه در حین عملیات رنگرزی برروی پارچه به وجود می آید. روکاری یا رودوزی در استان آذربایجان شرقی در زمینه ممقان دوزی انجام می شود. این رودوزی به گونه ای است که زمینه اساسی پارچه را سراسر بخیه می پوشاند تا زمینه تازه ای از رنگ و نقش پدید آید. مرکز مهم این رودوزی ممقان، در 40 کیلومتری تبریز، است.
اگر چه این استان بنا به تجربیات گروه آنوبانینی جزء سردترین استان های کشور است؛ اما از تنوع اقلیمی قابل توجهی نیز برخوردار می باشد؛ به طوری كه در بیش از 50 روز از سال شاهد یخبندان بوده و در گرم ترین روزهای تابستان در برخی مناطق استان، درجه حرارت، به 40 درجه سانتیگراد می رسد.

گردشگری

این استان از لحاظ تنوع ظرفیت های گردشگری و جاذبه های توریستی نیز از مهمترین استانهای کشور است. آنوبانینی می تواند آثاری از دوره های پیش از اسلام، دوره اسلامی، دوره ایلخانی و...، کلیساهای زیبای باستانی، رودها و آبشارهای پر آب و سواحل زیبا و آثاری همچون روستای کندوان را به عنوان شاهد این مدعا ذکر کند. از مهمترین آثار باستانی استان می توان از: كلیسای سنت استپانوس، پل دختر، ارك علیشاه، بازار تبریز، مسجد جامع تبریز، مسجد جامع مرند، قلعه بابك، روستای کندوان، مسجد كبود، مقبره الشعراء، سنگ بسم الله موزه آذربایجان، خانه مشروطیت، گنبد سرخ و کبود و رصد خانه باستانی مراغه، عمارت ایل گلی، برج شهرداری تبریز و... نام برد.

شهرستانهای استان آذربایجان شرقی :

1- میانه :

میانه در جنوب شرقی استان آذربایجان شرقی قرار دارد و به عنوان دروازه آذربایجان شناخته می شود و با شهرستانهای زنجان، سراب، خلخال، بستان آباد و هشترود همسایه می باشد. ارتفاع شهرستان میانه از سطح دریا 1100 متر و مساحت شهرستان 5590 کیلومتر می باشد.
جمعیت شهرستان میانه بالغ بر 207.758 نفر است که 24/6% از کل جمعیت استان آذربایجان شرقی را در 42.236 خانوار جای داده است که از این تعداد 84.141 نفر در شهرها در قالب 18.018 خانوار شهری و 123.617 نفر در روستاها در قالب 24.218 خانوار روستایی به سر می برند. شهرستان میانه با وسعتی معادل 5595 کیلومتر مربع در جنوب شرقی استان در مسیر راه ترانزیت بین المللی تهران، تبریز و اروپا و مسیر راه آهن تهران، زنجان، میانه، تبریز، جلفا و ترکیه قرار گرفته که 29/12% از کل وسعت استان را به خود اختصاص داده است. این شهرستان از 4 بخش (کاغدکنان، کندوان، ترکمانچای و مرکزی) همچنین 17 دهستان که شامل 350 روستای دارای سکنه و 54 روستای خالی از سکنه می باشد تشکیل گردیده است.
پیشینه و سابقه تاریخی شهر ستان میانه به قبل از میلاد مسیح باز می گردد و بعضی نوشته ها سابقه تاریخی میانه را تا 720 سال پیش از میلاد نیز نقل می کنند. وجود کتیبه های آشوری و اورارتویی در بعضی مناطق آذربایجان و کشف آثار باستانی و مجسمه های سفالین در شهرستان میانه، قدمت تاریخی آن را به دوره های پیش از تشکیل دولت ماد می رساند.
در پی حفاریهایی که در سال 1352 شمسی در یکی از قریه های اطراف میانه به نام آرموداق انجام گرفت؛ یک مجسمه سفالین مربوط به دوره ساسانیان کشف شد. این تندیس توسط رئیس اداره باستان شناسی وقت به موزه باستانشناسی تبریز منتقل گردید.
در کتابهای تاریخی و سفرنامه های جهانگردان نام این شهرستان را "میانج" ثبت کرده اند. چون این شهرستان به نوشته برخی، پیش از میلاد مسیح در خط مرزی دو سرزمین ماد و پارت قرار گرفته بود و هم اکنون نیز (شاید) چون در وسط مراغه و تبریز قرار دارد و یا اینکه چون بین دو شهر زنجان و تبریز واقع گردیده این نام را انتخاب کرده اند. با این حال شهرستان میانه در قرنهای هفتم و هشتم هجری علاوه بر "میانج" نام دیگری چون "گرمرود" داشته و در برخی از کتاب های آن زمان برای شناسایی آن از هر دو نام "گرمرود و میانه" استفاده شده است.
رودخانه های متعددی در شهرستان میانه جاری می باشد که موقعیت مناسب آنها باعث رونق کشاورزی و دامداری گردیده که عبارتند از: قزل اوزن، قرانقو، شهر چای، گرم رود، قوری چای، آیدوغموش، آجی چای، ترکمنچای و چندین رودخانه فصلی دیگر که در این شهرستان جاری است در نهایت تحت عنوان سفید رود به دریای خزر می ریزد. بزرگترین کارخانه فولاد شمال غرب کشور (فولاد آذربایجان) در میانه تاسیس و مورد بهره برداری قرار گرفته است.

2- مرند

شهرستان مرند یکی از شهرستان‌های استان آذربایجان شرقی است که در شمال شرقی آن واقع گردیده است. مرکز این شهرستان شهر مرند بوده که در 71 كیلومتری شمال غرب تبریز و 724 کیلومتری شمال غرب تهران در محور ارتباطی اروپا و آسیای میانه قرار گرفته و دارای 2 بخش، سه شهر، 9دهستان و 129 آبادی بوده كه 113 آبادی دارای سكنه و 16 آبادی آن خالی از سكنه است.
در دایره المعارف بزرگ اسلامی آمده است كه مرند مركز سكونت اقوامی مهم در دوره كلده و آشور بود. بطلمیوس از این شهر به نام ماندگار یاد کرده است. به عقیده ویلیامز جاكسون ، مرند پایتخت شهرستان واسپورگان در دوره ساسانیان بود و بقایای آتشكده ای در تپه خاكستری مرند دلیل همین مدعاست. آب و هوای مساعد کوهستانی ، برف و باران كافی و مراتع و چمن زارهای سرسبز؛ جاذبه های طبیعی زیادی را در دره ها و کوه های منطقه به وجود آورده است. کوه کیامکی داغ و رودخانه ارس به همراه چشمه های آب معدنی از مهم ترین جاذبه های طبیعی مرند به شمار می آیند. به نظر آنوبانینی مرند به واسطه ی حاصل خیزی خاک و دارا بودن آب كافی از شهرستان های مهم كشاورزی استان آذربایجان شرقی محسوب می شود. بناهای متعدد تاریخی از جمله: مسجد جامع مرند، کاروان سرای هلاکو و تپه های باستانی، قلعه ها، پل ها، حمام های قدیمی و آرامگاه های مشاهیر از دیگر مکان های دیدنی شهرستان مرند محسوب می شوند.
آب و هوای مساعد کوهستانی ، برف و باران كافی، مراتع و چمن زارهای سرسبز، جاذبه های طبیعی زیادی را در دره ها و کوه های منطقه به وجود آورده است. کوه کیامکی داغ و رودخانه ارس به همراه چشمه های آب معدنی از مهم ترین جاذبه های طبیعی مرند به شمار می آیند. بناهای متعدد تاریخی از جمله مسجد جامع مرند، کاروان سرای هلاکو و تپه های باستانی، قلعه ها، پل ها، حمام های قدیمی و آرامگاه های مشاهیر از دیگر مکان های دیدنی شهرستان مرند محسوب می شوند.
مرند در اصل به زبان آذری "مارنده" بوده، مار همان كلمه ماد است كه در زبان آذری به مار تبدیل شده است. نام یونانی مرند "مرو" است و احتمالا از قومی به همین نام كه این منطقه را تا دریاچه ارومیه تحت اشغال داشته اند گرفته شده است. نام قوم مروا با پسوند "ند" به شكل مرواند به معنی جایگاه قوم مروا درآمده است كه در طول زمان به مرند تبدیل شده است. در تقویم البلدان آمده كه واژه مرند به زبان ارمنی به معنای دفن یا دفینه است. ارامنه معتقدند مرند محل دفن حضرت نوح است.
تاریخ مرند به چند قرن پیش از میلاد مسیح می رسد. در دایره المعارف بزرگ اسلامی آمده است كه مرند مركز سكونت اقوامی مهم در دوره كلده و آشور بود. بطلمیوس از این شهر به نام ماندگار یاد کرده است. به عقیده ویلیامز جاكسون، مرند پایتخت شهرستان واسپورگان در دوره ساسانیان بود و بقایای آتشكده ای در تپه خاكستری مرند دلیل همین مدعاست. در سفرنامه ویلیامز جكسون آمریكایی، درباره وجه تسمیه مرند آمده است كه بنای این شهر به امر دختر ترسایی به نام "ماریا" گذاشته شد. وی كلیسای بزرگی در این محل بنا كرد كه اكنون مسجد جامع شهر است به همین دلیل نام این شهر "ماریانا" خوانده شد كه بعدها به مریند، مروند، ماریانه، و سپس به مرند تغییر نام یافت.
آثار كلیسای قدیمی این شهر هنوز پابرجاست و صلیب هایی بزرگ و كوچك به شكلی زیبا دور تا دور قسمت فوقانی آن را پوشانده اند. از سویی دیگر برخی از محققین مرند را تغییر یافته كلمه "مادوند" و "مارند" یعنی محل زندگی مادها ذكر كرده اند.
شواهد تاریخی نشان می دهد كه مرند در روزگار قیام بابک خرم دین جزو قلمروی او بود و محمد روادی حكم ران مرند از بابک اطاعت می كرد. پس از دوره روادیان، دیگر نامی از مرند برده نمی شود، ولی وقایع عمومی منطقه نشان می دهد كه این ناحیه تا حدود نخجوان، ایروان، تفلیس، شیروان، شماخی، خوی و آن محل نبرد حكومت های آذربایجان، گرجستان و ارمنستان از یک سو و فرستادگان خلفا از سوی دیگر بوده است. با برقراری نظام ایلخانی پس از حملات مغول، سلاطین ایلخانی بر مراغه، تبریز و سلطانیه حكومت راندند. در دوره تیموریان و پس از آن مرند مانند سایر شهرها دچار غارت و جنگ و ویرانی شد.
در دوران صفویه به خصوص در زمان شاه اسماعیل اول كه ایرانیان در جنگ چالدران شكست خوردند، ‌تمامی آذربایجان به تصرف عثمانی ها در آمد و مرند هم مانند سایر شهرها از این قاعده مستثنی نبود. حتی به دلیل موقعیت سوق الجیشی، بیش تر از سایر نقاط مورد تاخت و تاز قرار گرفت. در زمان شاه عباس، حكومت مرند به امیری به نام سلطان جمشید خان دنبلی داده شد و این شهر مركزیت حكومتی پیدا كرد. در سال 1016 هجری قمری، شاه عباس برای نبرد با عثمانیان مرند را پایگاه خود قرار داد.
در دوره قاجاریه به دلیل رونق فعالیت های صنعتی، بازرگانی و معدنی ماورای ارس و داد و ستد بین تبریز و خوی با باكو و تفلیس و مهاجرت و مسافرت مردم آذربایجان به روسیه هم چنین لزوم مبادلات پستی و راه كاروانی، بر شهرت و آبادانی مرند افزوده شد. در دوره انقلاب مشروطیت "شجاع نظام مرندی" در مرند، زنوز و منطقه علمدار و گرگر به مخالفت با مشروطیت و طرف داری از استبداد برخاست. در این زمان راه مرند راه بازرگانی ایران به اروپا و روسیه بود و برای تبریز از لحاظ تأمین آذوقه و مایحتاج زندگی اهمیت اساسی داشت. این راه بارها توسط افراد "شجاع نظام مرندی" مسدود شد، اما سرانجام این مرد با یک بمب پستی كه توسط مشروطه خواه معروف "حیدر خان عمو اوغلی" از تبریز فرستاده شد، به هلاكت رسید.

3- مراغه

شاید آن روزها که داد کند
گر به لطف از مراغه یاد کند (اوحدی)
مراغه یكی از قدیمی ترین شهر های ایران و دومین شهر بزرگ استان آذربایجان شرقی (بعد از تبریز) و در كنار رودخانه زیبای صوفی (صافی) می باشد.
تا عمر مراغه بود، هرگز ننشاند
مانند تو سرو در کنار صافی (اوحدی)
مراغه در مشرق دریاچه ارومیه، بر دامنه جنوبی كوه سهند قرار گرفته است. بنا بر تحقیق آنوبانینی نام مراغه در اصل ماراوا، مراوا و ماداوا بوده که جایگاه مادها معنی می دهد. موقعیت منطقه ای مراغه طوری است كه از شمال به شهر تبریز و ارتفاعات كوه های سهند و از شرق به شهرستان هشترود و از سمت مغرب به دریاچه ارومیه و از جنوب به شهرستان میاندوآب محدود است.
فاصله مراغه–تبریز از طریق جاده آسفالته 130 کیلومتر و اختلاف ساعت این شهر با تهران 21 دقیقه و 30 ثانیه است. این شهر علاوه بر جاده آسفالته، از طریق خط آهن به تبریز و تهران و از طریق خط هوایی به تهران متصل می شود. به طور كلی مراغه از دو ناحیه كوهستانی و جلگه ای تشكیل یافته و از لحاظ آب و هوا، معتدل (متمایل به سرد) و نسبتا مرطوب است.
از آثار بسیار کهن در مراغه؛ مهرابه مراغه است. مهرابه ها نیایشگاه های مهرپرستان بوده است. مهرپرستی؛ دینی ایرانی بوده که تقدس خورشید از اجزای اصلی آن به شمار می رفته است.
سد علویان بر روی صوفی چای (رودخانه صوفی)؛ مراغه
مراغه یكی از مراكز مهم تهیه و صدور خشكبار محسوب می شود. از چشمه های معدنی معروف اطراف شهر مراغه می توان به: شور سو، گشایش، ایستی بلاغ، قره پالچیق و ساری سو اشاره كرد. از بناهای تاریخی و قدیمی آن گنبد كبود (قبر مادر هلاکو)، گنبد مدور، گنبد غفاریه و آرامگاه اوحدی مراغه ای شاعر برجسته دوره ایلخانی و... را می توان نام برد.
اوج شهرت نام مراغه به عهد هلاكوخان می رسد. در دوره هلاكوخان و در زمانی كه مراغه به عنوان پایتخت برگزیده شده بود، با تقاضا و تشویق دانشمند بزرگ ایرانی خواجه نصیر الدین طوسی، معتبرترین مركز علمی جهان یعنی رصدخانه مراغه در یكی از تپه های شمال غربی مراغه احداث گردید كه قبل از ویرانی یكی از بزرگترین مراكز پژوهشی و نجومی زمان خود در جهان بود. هم اكنون گنبدی بلند جهت پوشش بقایای برج مركزی رصدخانه بر روی آن احداث گردیده كه به عنوان نمایشگاهی از آثار آلات نجومی آن دوره نیز از آن استفاده می شود.
گنبد كبود (مقبره مادر هلاکو)
گنبد کبود كه به مقبره مادر هولاكو نیز معروف می باشد در حدود 10 متری برج مدور واقع است. در این برج، كتیبه ای كه تاریخ بنای آن را معلوم نماید وجود ندارد ولی كارشناسان آن را مربوط به دوره سلجوقی دانسته و تاریخ بنای آن را به سال پانصد و نود و سه نسبت می دهند. عده ای نیز به علت انتساب برج به مادر هلاكو آن را متعلق به دوره مغول می دانند ولی به عقیده "آندره گدار" تاریخ بنای برج باید مربوط به قبل از هلاكو باشد.
گنبد سرخ
گنبد سرخ یکی از قدیمی ترین بناهای موجود در مراغه است که در قسمت جنوب غربی شهر قرار دارد. نام بانی بنا و تاریخ احداث آنرا می توان از كتیبه جبهه شمالی و نام سازنده آن را از كتیبه غربی ملاحظه نمود. آنچه از این كتیبه ها برداشت می گردد این است که بنای گنبد سرخ در سال542 هجری قمری به دستور عبدالعزیز بن محمود بن سعد یدیم و به وسیله بنی بكر محمد بن بندان بن محسن معمار ساخته شده است.
موزه مراغه
موزه مراغه در کنار مقبره اوحدی قرار دارد؛ که عنوان موزه تخصصی ایلخانی را به خود اختصاص داده است. شهر مراغه در دوره ایلخانیان مغول، مقر حکومتی و پایتخت آنان بوده است. اشیاء موجود در این موزه شامل ظروف سفالی، سکه، کتاب، ظروف مفرغی و... مربوط به دوران اسلامی است.
مقبره اوحدی مراغه ای (رکن الدین ابوالحسن مراغی مشهور به اوحدی مراغه ای)
یکی از آثار معروف مراغه؛ مقبره اوحدی مراغه ای است که محل دفن رکن الدین ابوالحسن مراغی مشهور به اوحدی مراغه ای، عارف و شاعر پارسی گوی نامدار دوره ایلخانی، صاحب مثنوی معروف جام جم است؛ که در میان باغ سرسبزی واقع گردیده. شیخ اوحد الدین اوحدی مراغه ای فرزند حسین اصفهانی در حدود سال 670 ه. ق. در مراغه متولد شد. از جوانی انسانی عارف و وارسته بود و در علوم دینی و عرفانی به درجه کمال رسید.
رصدخانه مراغه (رصد خانه خواجه نصیر الدین طوسی)
رصدخانه مراغه یکی از یادگارهای علمی و فلكی خواجه نصیرالدین طوسی؛ فیلسوف، ریاضیدان و منجم بزرگ دوره ایلخانی و صاحب رساله مشهور اخلاق ناصری و زیج معروف ایلخانی است كه به دست او، با همراهی عده ای از فضلا و دانشمندان بنا شده. این رصدخانه زمانی از مشهورترین رصدخانه های اسلامی بوده که آوازه آن تمام جهان آن روز را فرا گرفته و تاكنون با این همه تطورات و تغییراتی كه در جهان پدید آمده هنوز هم نام آن رصدخانه و بانی آن بر سر زبانهاست.

4- کلیبر

کلیبر یکی از شهرستان های استان آذربایجان شرقی است که در ناحیه ی شمال شرقی این استان واقع شده است. شهرستان كلیبر از جنوب با اهر، از شمال با جمهوری آذربایجان، از غرب با رود ارس و جمهوری ارمنستان و از شرق با استان اردبیل همسایه است. كلیبر در بستر رود كلیبر و در سرزمینی صخره ای واقع شده و تنها معبر كوهستانی میان اهر و بخش های ساحلی رود ارس است. آب و هوای این شهرستان نسبتا سرد و نیمه خشک است. كلیبر در در ارتفاع 1240 متری از سطح دریا واقع شده و به علت قرار گرفتن در کرانه های رودخانه ارس، آب و هوایی مساعد برای زندگی در هر برهه ای از زمان را فراهم ساخته است.
به نظر آنوبانینی گذشته از موهبت های الهی، دست هنرمند پیشینیان در زمان های متمادی بیشتر گردشگران را مجذوب خود ساخته است. از جمله آثار و شواهد برتر مذکور؛ پل های خداآفرین بر روی رودخانه ارس در شمال شهرستان کلیبر، امارت های آینالو و وینق در جنگل های ارسباران از این نمونه ها است.
کاروانسرای دوره صفوی که در کنار رودخانه کلیبر واقع شده و برج های یادمان یا مقبره ای از دوران مختلف که اکثرا مربوط به دوره ایلخانان است و همچنین امامزاده کلیبر و حمام مسجد جامع کلیبر، اصالت تاریخی شهرستان را سندیت می بخشد.
علاوه بر آثار و شواهد باستانی، دلاوری های مردان تاریخ این دیار، بیشتر شایان تقدیر است که همیشه مدافع سرزمین های خود در برابر دشمنان بوده اند؛ نمونه آن بابک خرمدین است که بیش از 20 سال در برابر اعراب به مقابله برخواست و در آخر با خیانتی دستگیر و به طرز فجیعی کشته شد. این دلاور مرد در قلعه هایی چون قلعه پیغام (پیکان)، قلعه آوارسین و قلعه بابک (بذ، جمهور، جاویدان) حکومت کرده که به دیده تحقیق بر تاریخ بر ما واضح است که این مردان بزرگ را اندیشه هایی جز رهایی از یوغ بیگانگان نبوده و این همه طغیان ها جز برای نجات ایران نبوده است.
در روزگاران قدیم اهر و كلیبر از قصبات پیشكین (مشگین شهر) بودند. ‌حمدالله مستوفی در ذکر منطقه تومان پیشگین، درباره كلیبر چنین می نویسد: "تومان پیشگین، ‌در این تومان هفت شهر است. پیشگین، خیار، انار، ارجاق، اهر، تكلفه، كلنبر( كلیبر)".

5- اهر

اهر (با فتح الف و ه) از شهرهای قدیمی استان آذربایجان شرقی ایران است. این شهرستان از شمال به کلیبر، از شرق به مشکین‌شهر و مغان، از جنوب به هریس و از مغرب به ورزقان محدود است. اهر در ارتفاع ۱۳۴۱ متر از سطح دریا، در ۸۹ کیلومتری شمال شرقی تبریز و ۷۶۵ کیلومتری شمال غربی تهران واقع گردیده ‌است.
در گذشته، شهر اهر از سه محله تشکیل می شده است: کوی ساداتلو، کوی نخجوانلو و کوی باغبانلو. هر سه محله مسکونی بوده و در حد فاصل آنها باغات انبوهی وجود داشته است. آب شهر از چند قنات تامین می شده که در محله های مختلف شهر مانند قنات محله چلب‌وردی وجود داشته که امروزه تقریباً همه آنها از بین رفته است.
مورخان در مورد علت نامگذاری این شهر به اهر به موارد گوناگونی اشاره کرده اند از جمله اینکه نام این شهر در قدیم "میمند" بوده چنانچه نویسنده کتاب حدود العالم در سال 375 ه.ق. از اهر بنام "میمند" نام برده و این منطقه را منطقه ای بسیار آباد توصیف کرده است. بعضی دیگر از مورخان معتقدند نام اهر به فتح "الف" و سکون "ه" از کلمه ای که در زبان عربی معنی درخت ون را می دهد گرفته شده است؛ چراکه در این منطقه خوش آب و هوا، درختان ون به وفور یافت می شده است.
عده ای دیگر از مورخان نیز نام این شهر را ریشه در عقاید مذهبی آنان دانسته اند، چنانکه کلمه اهر از کلمه "هر" و "هور" که به معنای خورشید می باشد و نشان دهنده مذهب مهر و هور پرستی این منطقه دارد گرفته شده است. به نظر آنوبانینی اسامی مناطق وابسته به این شهر تایید کننده این موضوع می باشد؛ مناطق زیر موید مهر پرستی این مناطق در دوران قدیم می باشد.
بقعهٔ شیخ شهاب‌الدین محمود اهری از اماکن تاریخی و مقدس در این شهرستان است. مسجد جامع و مسجد شیخ عماد نیز از نقاط تاریخی شهر است.

6- تبریز

نبود شهر در آفاق، خوشتر از تبریز
به ایمنی و به مال و به نیکوئی و جمال (قطران)
تبریز با بیش از 1 میلیون و 700 هزار نفرجمعیت دومین شهر صنعتی كشور و سومین شهر پرجمعیت ایران است. ارتفاع آن از سطح دریا 1340 متر است و با وسعتی حدود 11800 کیلومتر مربع در قلمرو میانی خطه آذربایجان و در قسمت شمال شرقی دریاچه ارومیه و 619 کیلومتری غرب تهران قرار گرفته است. مردم تبریز همانند اکثر مردم آذربایجان شرقی دارای مذهب شیعه بوده و به زبان ترکی آذری صحبت میکنند. ولی در این شهر اهل تسنن و اقلیت های مذهبی نیز در بعضی محلات وجود دارند. تبریز در قدیم، به "شهرباغ" معروف بوده و در برخی اسناد برای تبریز نام های "تاورز"، "تورژ"، "تورش" و "دورژ" هم ذكر شده است.
تاریخ تبریز پیش از ظهور اسلام؛ مملو از ظن وگمان ها و حتی تعارض است.اما بعد از ظهور اسلام این شهر توسعه بسیاری یافته و در گستره وسیع حکومت اسلامی به "قبه السلام" مشهور می شود. سپس در شاهراه ابریشم، شرق را با غرب پیوند داده و رونق اقتصادیش به بنیان بازارها و کاروانسرا هایی می انجامد که عظیم ترین مکان مسقف پهنه گیتی می گردد.
بنیاد شهر تبریز و وجه تسمیه نامش افسانه ای را می ماند. درباره بنا و وجه تسمیه شهر تبریز "حمدالله مستوفی" و "یاقوت حموی" می نویسند: بنای تبریز از زبیده زن هارون الرشید است. وی که به بیماری تب نوبه مبتلا بوده؛ روزی چند در آن حوالی اقامت کرده، در اثر هوای لطیف و دل انگیز آنجا بیماریش زایل می شود. به همین دلیل فرمود تا شهری در آن محل بنا کنند و نام آن را "تب ریز" بگذارند.
همانطور که در ابتدا اشاره شد؛ پیشینه تبریز همواره در هاله ای از ابهام مستتر بوده. حتی در اوایل ظهور اسلام نیز در حمله اعراب به آذربایجان، نامی از تبریز دیده نمی شود. تنها اشاره دقیق و مستند مربوط به زمان سلسله روادیان است که در دوره خلافت متوکل عباسی، تبریز رو به آبادی نهاد و دور شهر را بارو کشیدند. از آن زمان به بعد تبریز با سپری ساختن وقایع تلخ و شیرین مشهور شد. اوصافی که در طول تاریخ از تبریز شده است به اجمال چنین است:
در قرن چهارم هجری، "یاقوت حموی"، تبریز را مشهورترین شهر آذربایجان می خواند. "ابو حوقل" در 367 و "ابن مسکوبه" در 421 و "ناصر خسرو" در 438؛ تبریز را بزرگترین و آبادترین شهر آذربایجان می خوانند. در سال 618 لشگر مغول به پشت دروازه های تبریز می رسند، اما تدابیر شایان تقدیر بزرگان شهر، تبریز را از حمله لشگر وحشی مغول مصون نگه می دارد و مردم تبریز با بذل مال، شهر را از کشتار و ویرانی رها می سازند.
در زمان غازان خان مغول، تبریز شکوه ویژه ای می یابد. "خواجه رشیدالدین فضل الله" وزیر اندیشمند ایلخانیان "ربع رشیدی" را بنیاد می نهد که در زمان خود عظیم ترین مرکز علمی–فرهنگی به شمار می رود. این شهر در طول تاریخ دوره های طلایی متعددی را سپری ساخته است. دوران پایتختی، دوران ولیعهدنشینی، دوران شکوفایی تجاری، اقتصادی،علمی، هنری و...
زمانی تبریز، در عرصه هنر تحول شگرفی را موجب می گردد که امروز آثار کم نظیر آن دوره، زینت بخش موزه های جهان است. مردان و زنان نامداری از این شهر برخاسته اند. کعبه ملای روم، میعادگاه عرفا، شعرا، اندیشمندان و بزرگان بوده؛ به همین دلیل تبریز یگانه شهری است که صاحب مقبره الشعرا است. مقبره ای که خاقانی ، همام ، قطران و دیگر بزرگان متقدم و سرانجام شهریار شیرین سخن، در آن مکان آرمیده اند.
تبریز از لحاظ گردشگری بسیار مستعد بوده و از چه از لحاظ اکوتوریسم و چه از لحاظ تنوع آثار باستانی قابل توجه است. گرچه آب و هوای منطقه در فصل های سرد سال گردشگری را در آن مشکل کرده است لیکن در ماه های اردیبهشت تا مهر ماه از آب و هوایی مطبوع برخوردار بوده و مسافرتی خاطره انگیز را نوید می دهد.
خواجو کنار دجلهء بغداد جنّت است
لیکن میان خطّهء تبریز خوشتر است (خواجوی کرمانی)
مقبره الشعرای تبریز (قبر محمد حسین شهریار، خاقانی، قطران تبریزی، اسدی طوسی و...)
در خیابان ثقه الاسلام تبریز و در ضلع شمالی بقعه سید حمزه، قبرستانی وجود دارد كه مدفن اغلب شاعران و بزرگان این مرز و بوم بوده است. بنای یابود زیبایی با تأسیسات توریستی به نام مقبر الشعرا در این محل ایجاد گردیده. آرامگاه یکی از بزرگترین شاعران قرن حاضر ایران (شهریار) در این محل قرار دارد.
موزه تبریز
از دیگر نقاط دیدنی شهر تبریز، می توان موزه این شهر را نام برد. این موزه در مساحتی قریب به 3000 متر مربع از سال 1341 مورد بهره برداری قرار گرفته و مشتمل بر 3 سالن نمایش است که در آنها 2300 قطعه شیء ثبت شده وجود دارد. آثار به نمایش گذاشته شامل اشیاء باستانی از دوران های مختلف تاریخی، آثار مردم شناسی و آثار مشروطیت می باشد.
مسجد كبود (مسجد کبود یا گی مسجد تبریز)
مسجد کبود (گـُـی مسجد) بنا به کتیبه سردر آن؛ به سال 870 هجری قمری و در زمان سلطان جهانشاه، مقتدرترین حکمران سلسله "قره قویونلویان" که فردی زیبا پسند و شاعر بوده، بنا شده است. تنوع و ظرافت کاشیکاری و انواع خطوط به کار رفته درآن و همچنین زیبایی و هماهنگی رنگ ها سبب شده که به "فیروزه اسلام" شهرت یابد.
ایل گلی (ال گولی یا شاه گولی)
ایل گلی (شاه گلی) از گردشگاه های زیبای تبریز است كه در جنوب شرقی تبریز بر دامنه تپه ای واقع شده. ایل گلی استخری بزرگ به شكل مربع به مساحت 54 هزار و 675 متر مربع است و در جنوب آن تپه ای وجود دارد كه آنرا از بالا تا پایین، همسطح استخر، پله بندی كرده و نهر آبی از آن به سمت پایین روان است. در مركز استخر، عمارتی به شیوه سنتی در دو طبقه ساخته شده و اطراف استخر به صورت پارك بسیار زیبا و فرح بخشی درآمده كه یكی از زیباترین جاذبه های گردشگری آذربایجان شرقی به شمار می رود.
روستای كندوان (روستای صخره ای، تاریخی و دیدنی کندوان تبریز)
کندوان در 50 كیلومتری جنوب غربی تبریز؛ یكی از روستاهای دهستان سهند می باشد كه در 18 كیلومتری جنوب اسكو، در دامنه سرسبز سلطان داغی واقع شده است. آنچه به كندوان هویت باستانی داده؛ وجود 117 خانوار و منزل مسكونی در درون توده های مخروطی و هرمی شكل صخره ای است. روستاییان كندوان داخل این توده ها برای خود خانه مسكونی، آغل، انبار و كارگاه ایجاد كرده اند.

7- جلفا

جلفا شهرستانی مرزی در شمال استان آذربایجان شرقی است؛ و در لغت به معنی بافنده است. این شهر در قدیم مرکز پرورش کرم ابریشم بوده و مردم آن در تولید ابریشم و پارچه های حریر تخصص داشتند. به دستور شاه عباس صفوی در حدود 3000 خانوار ارمنی از جلفای ارس به اصفهان کوچ نمودند تا در امر تولید و صدور ابریشم از راه خلیج فارس که مهمترین کالای صادراتی ایران آن روزگار بود فعالیت نمایند. هنوز هم محله ای ارمنی نشین در اصفهان به این نام وجود دارد.
کار مردم جلفا کشاورزی و فعالیت اداری و گمرکی است. در سالهای اخیر، ایجاد تسهیلات در تردد مرزی، تشکیل بازارچه های مرزی، وجود گمرک و مبادله کالا و مسافر از طریق این شهر سبب جذب جمعیت و رونق تجارت در آن گردیده است. وجود گمرک مرزی ایران و جمهوری آذربایجان در جلفا، این منطقه را به ناحیه ای مهاجر پذیر تبدیل کرده است. به شکلی که مردم منطقه می گویند شهر جلفا فاقد افراد محلی بوده و تمام جمعیت آن را مهاجرینی که بیشتر از شهرهای اطراف به جلفا آمده اند، تشکیل می دهد. آبشار آسیاب خرابه که یكی از زیباترین مناطق دیدنی آذربایجان شرقی است و رودخانه ارس با دره زیبای آن، از جاذبه های طبیعی و اکوتوریسم شهرستان جلفا به شمار می آیند.كلیسای سنت استپانوس که از مهم ترین و جالب ترین آثار تاریخی و معماری ارامنه است، نیز در محدوده جغرافیایی این شهرستان قرار گرفته است. همچنین کاروان سرای شاه عباسی که یادگار دوران صفویه است و قلعه های قدیمی به همراه تپه و پل های تاریخی از دیگر جاذبه های گردشگری این شهرستان به شمار می آیند که این منطقه را به یکی از مناطق مهم توریستی کشور بدل کرده است.
کلیسای سنت استپانوس (استپانوس مقدس)
"كلیسای سنت استپانوس" آذربایجان شرقی بعد از "قره كلیسا" در آذربایجان غربی، مهمترین كلیسای ارامنه كشور است. این كلیسا مربوط به قرون 10 تا 12 میلادی است. این کلیسای بسیار زیبا و دیدنی در منطقه ای سرسبز و ییلاقی در 11 کیلومتری شمال شرق جلفا در كنار رودخانه ارس قرار دارد و در ایام تعطیل فصل های گرم سال پذیرای خیل عظیمی از گردشگران داخلی و خارجی است.
بناى کلیسا از سه قسمت تشکیل شده:
برج ناقوس: بر روى ایوان دو طبقه اى متصل به دیوار جنوبى کلیسا قرار گرفته و داراى گنبدى هرمى شکل هشت ضلعى است که بر روى هشت ستون استوانه اى از سنگ سرخ با سرستونهاى زیبا استوار گردیده است.
پیشانى طاقهاى بین این ستونها که پا طاق گنبد برج محسوب مى شوند با نقوش برجسته فرشته، صلیب، ترنج، ستاره گل هشت پرزینت یافته است. این برج در زمان عباس میرزا نایب السلطنه مرمت شده است.
نمازخانه: نمازخانه در زمینى به ابعاد ۱۶در۲۱ متر بنا گردیده است. در ورودى منبت کارى با تزئینات بسیار زیباى آن در وسط ضلع غربى تعبیه شده و از آثار نفیس اوایل دوره قاجاریه و احتمالاَ زمان عباس میرزا السلطنه به شماره مى آید. حجارى پایه ها و طاقناها و نیم ستون ها و زنجیره هاى جوانب و مقرنس کارى ها و تزئینات طاق سردر به قدرى بدیع است که بى شک از شاهکارهاى هنر حجارى محسوب مى شود.
کتیبه اى از سنگ ماسه اى سرخ رنگ به خط نستعلیق بر بالاى در ورودى و زیر طاق مدخل کلیسا به چشم مى خورد که مورخ به سال ۱۲۴۵ هجرى قمرى مبنى بر خرید قریه دره شام جلفا توسط عباس میرزا ناب السلطنه فرزند فتحعلیشاه از مجبعلى بیگ نخجوانى به مبلغ سیصد تومان و وقف آن به کلیساى سنت استپانوس است.
نقش برجسته هایى از حواریون و قدیسین و فرشتگان بر پیشانی طاقنماهاى اضلاع شانزده گانه گریو گنبد که در حقیقت پاطاق گنبد و زیباى نماز خانه کلیسا محسوب مى شود مشاهده مى گردد، پوشش این گنبد به صورت هرمى با سبک خیارى سى و دو پهلوئى است که بر روى یک پلان ستاره شکل شانزده پر قرار گرفته است. داخل طاقنماهاى گریوگنبد یک در میان پنجره اى تعبیه شده که طاق هلالى تودر توئى دارد و بالاتر از پنجره، تصویر برجسته یکى از حواریون در داخل قابى چهار گوش نماى بیرونى آن را زینت مى دهد. تصور نمى رود بتوان حق توصیف طرح هاى زیبا و جالب توجه این گنبد، نقش برجسته ها، سنگ نبشته ها، مجسمه ها، ظرائف هنرى و معمارى گنبد را در این مختصر ادا نمود.
فضاى داخل کلیسا به صورت صلیب مى باشد که از سه قسمت ایوان نمازخانه و محراب تشکیل شده است. ایوان بر روى دو ستون و دو نیم ستون قرار گرفته در پشت آن و زیر گنبد اصلى نمازخانه کلیسا واقع شده است. گوشه هاى مقرنس پاطاق گنبد داراى تصاویرى رنگى است که شیوه نقاش هاى مذهبى قرن ۱۶ و ۱۷ میلادى را به یاد مى آورد. محراب در جانب شرقى نمازخانه قرار گرفته که ۹۶ سانتیمتر از کف نمازگاه بلندتر است. ازاره محراب از سنگ مرمر است و بالاى این ازاره ها را هفت طاقنماى جناعى دو طبقه زینت مى دهد. از جمله تزئینات شگرف درون معبد سه نمازگاه سنگى انفرادى با حجارى هاى زیباست یکى از این نمازگاهها را در وسط محراب قرار داده اند و دو تاى دیگر در طرفین شمالى و جنوبى و نمازخانه بزرگ و در محاذات همدیگر قرار گرفته اند. این نمازگاهها از آثار دوره قاجار به حساب مى آیند.
اجاق دانیال: تالارى است متصل به دیوار شمالى کلیسا که ۶ متر عرض و قزیب ۲۰ متر طول دارد و به سه قسمت مساوى تقسیم مى شود:
۱- اجاق دانیال که به وسیله دیوار از تالار جدا شده و به نام دانیال از قدیسین قرن پنجم میلادى معروف است.
۲- تالار اجتماعات در وسط قرار گرفته.
۳- محل غسل تعمید در انتهاى شرقى تالار واقع است که در آن سکوى بلندى به چشم مى خورد که میز سنگى غسل تعمید در وسط آن نهاده شده است.
دیرى در کنار کلیسا وجود دارد که در چهار طرف آن اتاقهایى وجود داشته که طبقه فوقانى آن جهت استراحت مسافرین و زائرین و طبقه زیرین محل اصطبل چهار پایان آنان بوده است. این دیر فعلا در دست تعمیر است. درباره تاریخ بناى این کلیسا که یکى از شاهکارهاى معمارى است. مطالب مختلفى نوشته شده است. برخى بدون توجه به وقایع تاریخى و تاریخ تطور شیوه هاى معمارى بناى آن را تا نخستین سده هاى مسیحیت پیش برده اند در حالیکه شیوه بنا و مصالح ساختمانى و تزئینات هنرى نشان مى دهند که بناى این کلیسا همزمان با کلیساهاى آختارمار و طاطائوس احداث شده است.
صدها سنگ نبشته به زبان ارمنى در داخل و خارج بنا نصب شده است که اگر این سنگ نبشته ها به زبان فارسى ترجمه گردد بانى و معمار و تاریخ بناى کلیسا حتى قسمتهایى از تاریخ اقوامى که در این سرزمین مى زیسته اند. روشن خواهد شد. اخیراَ کارهاى مرمتى بسیارى جهت استحکام بخشى این بنا و آماده سازى آن براى بازدید جهانگردان توسط میراث فرهنگى آذربایجان شرقى صورت گرفته است و جاده سابق آن نیز به نحو مطلوبى تعریض و آسفالت گردیده است.

8- سراب

شهرستان سراب به مرکزیت شهر سراب در استان آذربایجان شرقی ایران قرار دارد. این شهرستان به دلیل واقع شدن در بین دو کوه سبلان و بزقوش دارای آب و هوای سرد در زمستان و خنک و ملایم در تابستان می‌باشد. جمعیت این شهرستان حدود ۱۵۰۰۰۰ نفر (طبق سرشماری سال ۱۳۷۵) برآورد شده که به زبان ترکی آذربایجانی تکلم می کنند. از نقاط دیدنی این شهرستان، علاوه بر دامنه‌های ساوالان و بزگوش و باغ های روستاهای اطراف سراب، می توان به آبگرم های معدنی آلله حق، اسبفروشان، اردها و ساری قیه اشاره کرد. به نظر آنوبانینی این شهرستان دارای قدمت طولانی بوده و از جمله آثار باستانی آن سنگ‌نوشته‌های اورارتویی (به خصوص رازلیقو) و قلاع تاریخی در اطراف کوه ها می‌باشد.
قدیمی‌ترین کتیبه پیدا شده در منطقه، کتیبه رازلیق می‌باشد که به زمان اوراتورها بر می گردد. گفته می‌شود سردار مشهور ایران بابک خرمدین در این مکان با شیبلی دیدار کرده است. مسجد جامع سراب قدیمیترین اثر دوران اسلامی در شهر سراب است و به قرن نهم هجری تعلق دارد. این مسجد بدون گلدسته و مناره بوده و از نظر ساختمانی عبارتست از یک شبستان بزرگ و یک حیاط کوچک در سمت غربی آن و دو درب ورودی یکی در شرق و دیگری در ضلع غربی که حیاط غربی را به مسجد مربوط می سازد.
حمدالله مستوفی تاریخ نویس مشهور که از این منطقه دیدن کرده بود در کتاب نزهه القلوب؛ مردم آن را ترک‌زبان، قوی هیکل، سفیدرو تعبیر کرده است.

جلوه گاه طبیعی و تاریخی :

پل آجی چای
تنها گذرگاه قدیمی ایران و بخشی از دنیای مشرق زمین به دنیای غرب در شمال غرب تبریز بر روی تلخه رود واقع شده است .این پل با 16 دهنه به طول 100 متر و عرض 5 متر همواره بر اثر طغیان های تلخه رود و عوامل انسانی تخریب و بازسازی شده است. نام این پل را اولین بار در متون صفویه زمان شاه اسماعیل اول د رسفرنامه ونیزیان می بینیم .اینک درپشت این پل سرریزی احداث شده است که منظره دل انگیزی به وجود آورده است . با عبور از کناراین پل قدیمی پایگاه دوم شکاری تبریز را درپیش رو داریم و در جنب آن فرودگاه تبریز قرار گرفته است
از دیگر پل ها ی کهن وسط شهر که بر روی مهرآنرود برپا شده اند ، پل سنگی ، پل قاری ، پل صاحب الامر ، پل منجم و...را می توان نام برد که بین این ها پل قاری که به پا چراغ نیز مشهور است با سر ستون های کله قوچی خودوچراغهای قدیمی اش زیبایی خاطره انگیزی به همراه دارد. از لحاظ بنا نیز پل های یادشده با سه یا چهار دهنه طاقی و شیوه کهنی را دارند.
قلعه ضحاک
در 3 کیلومتری ایستگاه خراسانک و بر فراز کوهساری که تونل مستقیم و طویل دو کیلومتری راه آهن مراغه به میانه از آن می گذرد بقایای ساختمان مفصل و سنگ و گچی به چشم می خورد که به قلعه ضحاک معروف است. عده ای از باستانشناسان بنای این قلعه را متعلق به دوره ی مادها می دانند که بعد ها نیز در دوران هخامنشی، اشکانی ، ساسانی مورد استفاده قرار گرفته و در دوره های اسلامی به صورت دژ و سیخ بزرگی درآمده است آنچه امروزه بیش از هر چیزی جلب توجه می کند چهار طاق زیبایی از عهد ساسانی است. دو طرف باز این بنا در لب پرتگاهی در کنار دره قرار دارد ابعاد چهار طاقی که به شکل مربع و به ابعاد متر و با پایه هایی به ضلع متر می باشد.که دارای سقفی با پوشش ضربی است. به گفته ی برخی از باستانشناسان بر خلاف طاقهای دیگر دوره ی ساسانی از این چهار طاق به عنوان افروختن آتش استفاده نمی شد. بلکه به عنوان برج دیده بانی که مشرف به دره ها و دشتهای اطراف بوده است به کار می رفت و مصالح این قلعه به خصوص چهار طاقهای آن از آجرهای بزرگ سرخ رنگ می باشد که مانند بسیاری از بناهای دوره ی ساسانی آجرهای آن به صورت افقی و قائم روی هم قرار گرفته است بقایای دیواره های سنگی و گچی قلعه ی ضحاک ظاهرا" از دوران ما قبل اسلام است و احتمال می رود در قرون 3و4 تعمیرات و الحاقاتی در آن صورت گرفته شده است معهذا این بنا تا قبل از اسلام و تا دوره اسماعیلیه مورد استفاده قرار گرفته است.

جاذبه های طبیعی

ارتفاعات سهند
توده آتشفشانی سهند در 50 كیلومتری جنوب شهرستان تبریز قرار دارد . حد شرقی آن از شهرستان هشترود و سر اسكندر و قره چمن می گذرد و تا حدود قافلانكوه پیش رفته است . بلندترین قله سهند به نام جام داغی اسـت بـه ارتفاع 3750 متـر . ایـن كـوه تعـداد زیادی قله های آذرین دارد كه بلندی 17 قله آن از 3000 متر تجاوز می كند .
ارتفاعات سلطان سنجر
كوه سلطان سنجر كوه آتشفشانی است كه در حدود 15 كیلومتری شرق زنوز واقع شده است و قلعه ای به ارتفاع 3255 متر دارد . این كوه بیشتر ایام سال از برف پوشیده است .
ارتفاعات مورو داغ
كوه موروداغ در 36 كیلومتری غرب تبریز در جهت شرقی – غربی از ارتفاعات شمالی صوفیان به سمت تبریز كشیده شده است . این رشته كوه در گردنه پایان از شمال تبریز می گذرد و به گردنه شبلی منتهی می شود . بلندترین نقطه موروداغ 2210 متر ارتفاع دارد و معروف ترین قله های آن چله خانه‌، پیر موسی و خواجه مرجان است .
چشمه تاپ تاپان
این چشمه به فاصله 5 كیلومتری آذر شهر در جاده تبریز به مراغه واقع شده است . آب در حوضی طبیعی جمع می شود و مورد استفاده قرار می گیرد . آب این چشمه از دسته آبهای معدنی بی كربنات كلسیك و منیزین گازدار و آهن دار است كه خواص درمانی آن برای ازدیاد گلبول های قرمز و تنظیم میزان هموگلوبین خون، سهولت كار دستگاه گوارش و كمك به تغذیه و رشد ارزیابی شده است .
چشمه آب معدنی كندوان
كندوان روستایی تاریخی و كم نظیر است كه در فاصله 22 كیلومتری جنوب اسكو در میان دره ای با صفا و كنار رودخانه پر آبی به همین نام واقع شده است . فاصله روستای كندوان تا تبریز 62 كیلومتر است . این روستا چشمه آب معدنی مهمی به همین نام دارد كه برای درمان بیماران كلیوی نقش به سزایی دارد .
چشمه آبگرم سراب
چشمه آبگرم سراب در جنوب غربی شهر سراب از زمین خارج می شود. آب از مظهر چشمه در دامنه ارتفاعات نزدیك كف دره همراه گاز از زمین خارج شده و به رودخانه مجاور میریزد. آب چشمه سراب از دسته آب های سولفاته سدیك گرم است.

موزه ی تبریز :

معرفی موزه
اندیشه ایجاد موزه آذربایجان در تبریز به سالهای 1306 و 1307 بر می گردد که در این سال نمایشگاهی از سکه های مکشوفه از تبریز در سالن سابق ساختمان کتابخانه تربیت بر پا شد. اساس موزه آذربایجان در سال 1336 با نمایش 202 قطعه از آثار فرهنگی ارسالی از موزه ایران باستان (موزه ملی) در تالار فوقانی کتابخانه ملی سابق تبریز آغاز شد و اندیشه تاسیس موزه آذربایجان در محل فعلی در اردیبهشت ماه سال 1337 جامه عمل پوشید. قبل از بهره برداری از این موزه ، از محل دبیرستان " نجات" سابق برای نمایش اشیاء فرهنگی جمع آوری شده، استفاده می شد. این موزه در سال 1341 رسماً افتتاح شد.
ساختمان موزه آذربایجان که در خیابان امام خمینی جنب مسجد کبود واقع شده، بر اساس نقشه تنظیمی باستانشاس فرانسوی بنام آندره گدار و ترسیم اسماعیل دیباج (رئیس وقت اداره کل فرهنگ و هنر آذربایجان شرقی) احداث گردید. موزه آذربایجان از جمله مهمترین موزه های ایران است که در آن آثار مربوط به هزاره های پیشین تا دوره اسلامی به معرض نمایش در آمده است. این موزه دارای سه سالن هشتصد متری است که بعد ها در طبقه اول سالن جدیدی جهت نمایش سکه و مهرهای قدیمی ایران به آنها افزوده گشت. در سالن همکف ، بازدید کنندگان شاهد یادگاری هایی از دوران پیش از تاریخ و حکومت های پیش از اسلام ایران هستند. کهن ترین آثار موجود در این بخش متعلق به مجموعه کوچکی از سفالهای تپه اسماعیل آباد مربوط به هزاره پنجم قبل از میلاد می باشد. از دیگر آثار شاخص دوران پیش از تاریخ سنگ های منقٌش به تصاویر حیوانات و گل و گیاه مربوط به هزاره سوم قبل از میلاد ست. این سنگها از جنس "سرپانتین" نوعی سنگ معدنی است که در چند سال اخیر با توجه به کشف مجموعه وسیعی از آنها در جیرفت کرمان بنظر می رسد محصول تمدنی پیشرفته و قابل ذکر در این نقطه از کشورمان در دوران پیش از تاریخ بوده است. مجسمه الهه زن متعلق به هزاره اول قبل از میلاد بدست آمده از رستم آباد در شمال ایران یکی دیگر از آثار برجسته این بخش به شمار می رود که نشانه وجود ارزش و مقام زن در کسوت الهه زمین و منبع باروری در نزد ایرانیان بوده است. از دیگر آثار قابل ذکر این بخش می توان به ریتونها اشاره کرد که آثار ممتاز هزاره اول قبل از میلاد و آغاز اولین سالهای میلادی می باشد. دوره اوج ساخت ریتون در ایران همزمان با دوران هخامنشی است و تا دوره حکومت اشکانیان ادامه می یابد. یادگارهای به جا مانده از دوره حکومت های پیش از اسلام ایران که شامل سلسله های هخامنشیان ، اشکانیان ، و ساسانیان می شوند نیز از تنوع قابل ذکر برخوردار است. دو یادگار برجسته ای که در این بخش به معرض دید علاقمندان گذاشته شده است شامل یک و یترین طراحی شده جهت نمایش اجساد یک زن و مرد تدفین شده مربوط به هزاره اول قبل از میلاد می باشد. این اجساد که در کاوشهای علمی 1378در محوطه مسجد کبود کشف شده اند در واقع بخشی از بقایای یک قبرستان سه هزار ساله بشمار میروند که بدلیل استثنایی بودن آنها به معنی اینکه زن و مرد تواماً در یک گور قرار گرفته بودند به موزه آذربایجان منتقل و به نمایش گذاشته شده اند . ضمناً برای اینکه تصویر روشنی از کار کاوش باستانشناسان ارائه گردد لایه های کشف شده در جریان کاوش به صورت مجازی باز سازی گردیده تا سیر تاریخی شکل گیری و گسترش شهر تبریز نمایان گردد.
در منتهی الیه سالن و در دیوار ضلع شمالی ، سنگ بسم الله که یکی از نادرترین آثار هنری ایران محسوب می شود نصب گردیده است. این سنگ از پنج قسمت تشکیل شده، چهار قسمت آن قاب اثر و یک قسمت آن متن اثر است که تمام سطوح سنگ توسط هنرمند ایرانی محمد علی قوچانی حجاری شده است. در سالن طبقه اول در امتداد آثار تمدنهای باستانی ایران به دوره اسلامی می رسیم . قدیمی ترین اشیاء این دوران از قرن چهارم هجری و آثار بجای مانده از تمدن نیشابور که شاخصه آنها بکار گیری لعاب سفید نقش و نگارهایی با محتوای اسلامی و استفاده از خط کوفی است آغاز می گردد و به دوره قاجار منتهی می شود. از دیگر آثار برجسته این بخش می توان به ظروف سفالی دوره ایلخانی با نقش و نگارهای متنوع اشاره داشت. قفل رمزی مربوط به اواخر قرن شش هجری قمری نیز یکی دیگر از یادگار های قابل ذکر در این بخش به شمار می رود. در سالن جدید التاسیس این قسمت ، موزه آذربایجان اقدام به نمایش قدیمی ترین سکه های ضرب شده در گستره جغرافیایی ادوار مختلف تاریخ ایران کرده است. این سکه ها از دوره هخامنشی تا حکومت قاجاریه را شامل
می شوند. همچنین نمونه ای از نادرترین و زیباترین مهرهای قدیمی در این بخش در کنار سکه ها دیده می شود.
طبقه زیر زمین موزه آذربایجان از سالهای گذشته محل نمایش و نگهداری مجسمه های نفیس و ارزنده ای است که توسط مجسمه ساز شهیر تبریزی آقای احد حسینی خلق شده اند. موضوع این مجسمه ها نگاه عمیق هنرمند به سرگذشت انسان و خلق و خوی او در طول تاریخ بخصوص در قرن بیستم میلادی می باشد. مدیریت این موزه امیدوار است باانتقال این مجسمه های ارزشمند به جایگاهی مناسب برای نمایش انها فضایی برای پیشبرد و گسترش موضو عیت این موزه که یک موزه باستانشناسی است ایجاد گردد تا بخش دیگری از تاریخ باستانی و زندگی اقوام این سرزمین در معرض دید علاقمندان قرار گیرد.
جدیدترین قسمت موزه آذربایجان بخش سنگ نگارهای قدیمی می باشد که متعلق به ادوار مختلف تاریخی است. در این بخش سنگ قبرهایی از دوران مختلف اسلامی انتخاب و به نمایش گذاشته شده است. همچنین قوچهای سنگی، مجسمه های سنگی، پیکره های انسانی و نمونه هایی از سنگ های کتیبه دار در این قسمت بچشم می خورد.
منابع :
پایگاه جاذبه های گردشگری ایران
سایت جامع گردشگری ایران
مرکز گردشگری علمی فرهنگی دانشجویان ایران
پایگاه فرهنگ سرا (تاریخچه تبریز)
پایگاه سازمان میراث فرهنگی و گردشگری آذربایجان شرقی

قره کلیسا یا همان کلیسای تاتائوس مقدس، نهمین اثر تاریخی است که پیش از آنکه یک بنای تاریخی باشد، نشانی از همزیستی ادیان مختلف در ایران است.
قره‌کلیسا (کلیسای سیاه) یا یکی از بناهای تاریخی و مذهبی استان آذربایجان غربی است که به عنوان نهمین اثر تاریخی و فرهنگی در ایران به ثبت جهانی رسیده است و شاید بتوان گفت قره کلیسا راه طولانی را برای ثبت در فهرست آثار جهانی طی کرده است.
 قره کلیسا، یکی از قدیمی‌ترین کلیساهای جهان مسیحیت و بنا به اعتقادی اولین کلیسای مسیحیان عالم است. این بنا بر اساس اعتقادات موجود، بر روی آرمگاه تاتائوس مقدس از مبشرین و حواریون حضرت مسیح (علیه السلام)ساخته شده است.
سنگ بنای اولیه کلیسای تاتائوس مقدس از 1700 سال پیش در این مکان نهاده و به مرور به ابعاد آن اضافه شده است. چون بنای اولیه این کلیسا از سنگهای سیاه ساخته شده به قره کلیسا شهرت یافته است.
هنوز در میان تاریخ نویسان ارامنه در مورد تاریخچه بنای اصلی و فرعی قره کلیسا تفاوت نظرهای بسیاری وجود دارد.
بر اساس منابع تاریخی تاتائوس، حواری حضرت مسیح (علیه السلام)در سال 40 میلادی به این منطقه آمد و به تبلیغ مسیحیت مبادرت ورزید و گروهی متعاقب آن به آیین مسیح گرویدند که پادشاه ارمنستان و دخترش از آن جمله بودند.
ساناتروک، پادشاه ارمنستان، بعد از مدت کمی از پیوستن به مسیحیت پشیمان شد و به مخالفت با آیین جدید پرداخت و دستور قتل تاتائوس، ساندخت (دخترش) و گروهی از مسیحیان را داد.
در دوره‌های بعد با مسیحی شدن گروهی از مردم ارمنستان، محل کشته شدن تاتائوس و ساندخت و مسیحیان اولیه، به کلیسا تبدیل می‌شود.
در دو کیلومتری شمالغرب قره‌کلیسا بر بالای قله‌ای، نمازخانه‌ای وجود دارد که مطابق گفته‌ها، محل کشته شدن ساندخت است که قدمت این محل نیز به کهنی قره کلیسا است.
قره‌کلیسا در 20 کیلومتری شمال شرقی چالدران در کنار روستایی به همین نام واقع شده است. "قره" واژه‌ای ترکی و به معنای سیاه است که وجه تسمیه آن در این بنای تاریخی، سیاه بودن قسمتی از ساختمان کلیسای قدیمی تاتائوس است.
بر اساس اطلاعات موجود، ظاهرا ساختمان اصلی کلیسا به طور کامل از سنگهای سیاه ساخته شده بود که پس از بازسازی قسمتی از سنگهای سفید جایگزین سنگهای سیاه شده و این امر باعث شده که بنای قره‌کلیسا به دو قسمت با سنگهای سیاه و سفید تقسیم شود.
بازسازی این کلیسا در دوره‌های بعد نیز صورت گرفته که بنا به روایات تاریخی یکی از این بازسازی‌ها به دلیل ویرانی بنای قره‌کلیسا در زمان حمله بوده که در زمان اقامت هلاکوخان در آذربایجان، توسط خواجه نصیرالدین طوسی مرمت شده است.
زلزله‌ای نیز در سال 1319 میلادی باعث ویرانی قره‌کلیسا شد که 10 سال بعد از آن زلزله، زکریای قدیس، اقدام به مرمت آن کرده است.
ساختمان سفید رنگ این کلیسا در مرمت دوره عباس میرزای قاجار به بخش قدیمی الحاق شده است.
قره‌کلیسا، دارای ویژگی‌های خاص معماری ارمنی بوده و از نظر حجم و تکنیک یکی از با ارزش‌ترین آثار تاریخی کشور به حساب می‌آید.
این بنا برای بسیاری از مسیحیان ایران و جهان بنای مقدسی محسوب می‌شود به طوری که همه ساله در تابستان تعدادی از ارامنه جهان آیین مذهبی خاصی را در آن برگزار می‌کنند.
اعلام ثبت جهانی قره‌کلیسا از سوی یونسکو درست در زمانی اتفاق افتاد که آیین مذهبی سالانه مذهبی ارامنه موسوم به "باداراک" در این کلیسا در حال اجرا بود.
پرونده ثبت جهانی قره‌کلیسا در سال 2007 آماده و به یونسکو ارسال شده بود.
در سی و دومین اجلاس، رای نهایی کمیته میراث جهانی یونسکو مبنی بر ثبت قره‌کلیسا اعلام شد و این اثر تاریخی به همراه مجموعه تاریخی اطراف آن شامل سه کلیسای تاتائوس مقدس، سنت استپانوس، زور زور و چند بنای اطراف آن، همراه دهکده‌ها و قبرستان به عنوان نهمین اثر ثبت شده ایران در یونسکو معرفی شد.
استفاده از سنگهای سیاه در کلیسای اولیه قره کلیسا، مهمترین علت نامگذاری این بنا به شمار می رود. زیرا قره در زبان ترکی به معنی سیاه است اما هنوز هم هستند کسانی که بر این عقیده خطی کشیده اند تا بگویند وجه تسمیه قره کلیسا نه برای استفاده از سنگهای سیاه روی آن است، بلکه به این علت است که نام کلیسا در زبان ترکی به طور گاره یا گارا نیز تلفظ می شود و این کلمه به معنی بزرگ در این زبان است.
آنها که بر این عقیده استوارند برای شاهد مثال خود از نام چالدران یاد می کنند که پیش از این، آن را چشمه بزرگ می گفتند یا آن که قره چمن به معنای چمن بزرگ و نه چمن سیاه یا رودخانه های متعددی که به نام قره سو نام گرفته اند معنای رودخانه های بزرگ را به خود گرفته اند.
اما کماکان نظر اصلی و عمده در مورد وجه تسمیه این کلیسا همان سیاه بودن سنگهای به کار رفته بر بدنه کلیساست. قره کلیسا از دو بخش یا بهتر بگوییم دو کلیسا تشکیل شده است که می توان آنها را به بخش سفید و سیاه نامگذاری کرد. بخش سیاه کلیسا در قرن 14 میلادی بازسازی و مرمت شده است.

قره کلیسا در گذر تاریخ

اگر کمی دقت کنیم هنوز هم بر دیوارهای قره کلیسا می توان جای گلوله های جنگهای تاریخی که در این منطقه رخ داده است را ببینیم.
قره کلیسا حوادث زیادی را در طول تاریخ بر خود دیده است. جنگها اولین و شاید آخرین علت در مورد آسیب دیدن این بنا پس از زلزله بوده اند.
بر اساس کتیبه ای که کنار محراب به خط ارمنی قدیم نگاشته شده است، کشیشی به نام زاکاریا در سال 1319 میلادی به زلزله مهیبی اشاره می کند که کلیه بنای قره کلیسا را تخریب می کند تا جایی که هیچ اثری از بنای اولیه باقی نمی ماند.
اما زاکاریا تصمیم می گیرد در عرض 10 سال کلیسای ویران شده را بازسازی و مرمت کند و چیزی که اکنون از این کلیسا باقی مانده ماحصل تلاشهای این کشیش بوده است.
جنگهایی که در دوره های مختلف تاریخی همچون ایلخانی، صفوی و جنگهایی که مابین ایرانیان و عثمانیان در این منطقه رخ می دهد باعث می شود این بنا هر بار مورد آسیب قرار بگیرد. جالب تر آنکه این بنا در دوره یورش مغولها نیز آسیب جدی دیده، اما هر زمان که ارامنه احساس امنیت کرده، آن را مرمت و بازسازی می کردند.
آخرین تعمیرات این بنا برمی گردد به زمانی که مرز ایران و ارمنستان به وسیله رود ارس از یکدیگر جدا و اسقفی ارمنی برای گسترش بنای کلیسا راهی ایران می شود. این اسقف ارمنی می خواست در واقع با الگوبرداری از کلیسای بزرگ که نزدیک ایروان بوده این بنا را به عنوان یک کلیسا و مکانی برای تعلیم احیا کند.
او آن زمان راهی تبریز می شود و با درخواست از عباس میرزا که آن موقع به عنوان ولیعهد فتحعلی شاه بر تخت نشسته بوده است، قسمت عظیمی از کلیسا را بازسازی می کند و از آن زمان بخش سفید کلیسا به وجود می آید.
او در واقع در آن زمان با تلفیق و الحاق بخش قدیم (کلیسای سیاه) با بخش نو (کلیسای سفید) شاهکاری از معماری را در این نقطه رقم می زند.
این موضوع را کتیبه ای که بر سر در کلیسا موجود است، تایید می کند که در آن شاعری به زبان فارسی الحاق بخش سفید را به بخش سیاه توضیح می دهد.

تزئینات متفاوت در قره کلیسا

بخش سیاه قره کلیسا تزیینات کمی دارد. در واقع در بازسازیهایی که از سوی اسقف زاکاریا صورت گرفته است، وی با تعدادی سنگ سفید نقوش هندسی را روی طوق گنبد کلیسای قدیمی یا سیاه ایجاد می کند، اما در مقابل این امر تزیینات بخش سفید در نقطه مقابل تزیینات بخش سیاه قرار می گیرد تا شاهکارهایی در زمینه تزیینات یک بنای تاریخی در قره کلیسا خلق شود.
این تزیینات به واسطه آنکه سنگهایش همگی از سنگهای آهکی و براحتی قابل تراش و حجمسازی بوده اند، بسیار بدیع است و حتی در جای خود می تواند در جهان منحصر به فرد به شمار رود.
گلبوته های فراوان به همراه چهره های حواریون مسیحی و حتی حضرت مسیح(ع) و حضرت مریم از جمله تصاویری هستند که در این کلیسا به چشم می خورند. جالب آنکه در بخشی از این تزیینات می توان داستانهایی از شاهنامه را که مصور شده اند نیز مشاهده کرد.

معماری منحصر به فرد

معماری اصلی کلیسا به صورت بازلیک نوع خاصی از معماری کلیسایی است.
این کلیسا دارای دو گنبد بزرگ و کوچک هرمی شکل و 12 ترک است. بخش قدیمی بنا با سنگهای تراشه ای سیاهرنگ و بخش جدید آن با سنگهای سفید ساخته شده است.
کلیسای سیاه در بخش خارجی دارای طرحهای زیبایی مانند گردونه خورشید و بقایای حجاریهایی از بنای اولیه کلیساست، اما در بخش کلیسای سفید حجاریهای ارزشمند فراوانی به صورت تصاویر انسان، نقوش گل و بوته، اشکال حیوانات و موتیفهای تزیینی زیادی دارد که ملهم از عقاید مذهبی و هنر روزگار خویش است. کتیبه هایی به خط ارمنی در قسمتهای داخل و خارج بنا روی سنگ کنده شده که مربوط به تعمیرات یا به صورت یادگاری مربوط به بازدیدکنندگان گذشته دور است.
در قسمت مرکزی کلیسا 4 ستون سنگی به ابعاد 20/1 متر ساخته شده و هر دو ستون به وسیله یک قوس به یکدیگر متصل می شوند.
این کلیسا در داخل خود دارای مکانی برای غسل تعمید است و همچون بسیاری از کلیساهای جهان محرابی دارد که در شرق کلیسا واقع شده است و در ورودی آن در قسمت غرب قرار دارد.
برج ناقوس این کلیسا به زیباترین شکل طراحی شده است که متاسفانه عملیات بازسازی آن در دوره قاجاریه ناقص مانده است و تنها در یک طبقه خلاصه می شود. بر اساس برخی منابع، گویا قرار بوده است دو طبقه دیگر نیز به این برج ناقوس اضافه شود.
بازسازی قره کلیسا همواره مورد توجه مسیحیان سراسر جهان بوده است. عملیات بازسازی و مرمت این بنای تاریخی قبل از انقلاب آغاز شده است؛ اما روند مرمت آن پس از انقلاب شدت بیشتری گرفته است تا جایی که براساس گفته مسئولان امر از سالهای نخستین انقلاب تاکنون هر ساله بودجه ای خاص برای مرمت این کلیسا از سوی سازمان میراث فرهنگی و گردشگری استان آذربایجان غربی در نظر گرفته شده است.
مجموعه فرهنگی، تاریخی و باستانی تخت سلیمان تکاب در آذربایجان غربی نیز پیش از این در فهرست آثار جهانی به ثبت رسیده بود.

آیینهای ویژه سالانه مسیحیان در قره کلیسا

به هر روی این کلیسا در حال حاضر به مناسبت جشنی سالانه، تابستانها میعادگاه ارمنیان ایران و حتی کشورهای همسایه است. در هفته اول مرداد ماه، ارمنیان از شهرهای تبریز، ارومیه، تهران، اصفهان، قزوین و... به صورت گروهی و خانوادگی به قره کلیسا می آیند، افزون بر ارمنیان، خانواده هایی از آشوریان و به ندرت خانواده های کاتولیک هم در این جشن شرکت می کنند.
یکی از آداب پسندیده در طول زیارت سه روزه، آیین های غسل تعمید کودکان و نوجوانان ارمنی در این کلیسا است. زیرا عده ای بر این عقیده اند که تعمید کودکانشان در نخستین کلیسای حضرت مسیح و محل شهادت حواری آن حضرت، همراه با خیر و برکت است.
گروهی نیز فرزندانشان را با نذر و نیت در آنجا غسل تعمید می دهند و به همین خاطر سن غسل تعمید گیرندگان گاه به 15 و 20 سال هم می رسد.
روزهای توقف خانواده ها در قره کلیسا متفاوت است. رسم این است که سه روز (از اول تا سوم مرداد) باید در آنجا بمانند ولی کسانی که از راه دور می آیند، گاهی بیش از سه روز می مانند. خانواده هایی هم که از شهرهای نزدیک می آیند ممکن است فقط روز دوم آنجا باشند، سپس مراجعت کنند.
در اطراف کلیسا، به رغم فراوانی جمعیت در روزهای جشن، ساختمان و بنایی برای بیتوته زائران نیست. خانه های روستایی قره کلیسا (در سیصد متری کلیسا، که 10 تا 12 خانه است) متعلق به کشاورزان مسلمان روستاست و مورد استفاده مسافران قرار نمی گیرند.
از طرف خلیفه گری ارامنه، در روزهای جشن چادرهایی در اطراف کلیسا نصب شده که در اختیار مسافران قرار داده می شود. علاوه بر آن، گروه زیادی از مسافران با خود چادرهای مسافرتی حمل می کنند تا با مشکل اقامت رو به رو نشوند.
جشن قره کلیسا برای ارمنیان، مجموعه ای از انگیزه های اعتقادی، قومی، سنتی، خانوادگی، عاطفی، تفریحی و مسافرت و استفاده از آب و هوای ییلاقی و دیدار دوستان و آشنایان است.
تهیه غذا و پرداختن به خوردن و آشامیدن، سرگرمی عمومی خانواده ها را در این سه روز تشکیل می دهد. در بیشتر ساعتهای روز و شب سفره و بساط غذا در چادرها یا آستانه چادرها گسترده است و این سفره ها مرکز گرد آمدن خانواده ها و آشنایان است.
تجدید دیدار با دوستان و آشنایان نیز یکی از ویژگی های این جشن سه روزه است. چنانکه برخی از ارامنه تنها در موقعی که به قره کلیسا می آیند یکدیگر را ملاقات می کنند.
در این سه روز آیین "دعای کلیسا" در روزهای اول و دوم مرداد صبح و عصر برگزار می شود، ولی در روز سوم، تنها یک بار و با آیین ویژه عید به وسیله اسقف اعظم که از تهران می آید و اسقف تبریز اجرا می شود.
شرکت در آیین های کلیسا در روزهای جشن اجباری نیست و دیده شده است که برخی افراد هیچگاه در این مراسم شرکت نمی کنند.
منبع:www.jamejamonline.ir