تبیان، دستیار زندگی

احكام قصد اقامت
1- مسافرى كه مى خواهد ده روز در محلّى بماند، لازم نيست قصد ماندن شباول يا شب يازدهم را داشته باشد و همين كه قصد كند از اذان صبح روزاول تا غروب روز دهم بماند، بايد نماز را تمام بخواند و همچنين اگر مثلاً قصدش اين باشدكه از ظهر روز اوّل تا ظهر روز يازدهم بماند، بايد نماز را تمام بخواند. (م 1336)
2- مسافرى كه تصميم ندارد ده روز در جايى بماند، مثلاً قصدش اين است كه اگر رفيقش ‍بيايد، يا منزل خوبى پيدا كند، ده روز بماند، بايد نماز را شكسته بخواند. (م 1339)
3- اگر مسافر قصد كند ده روز در محلّى بماند، چنانچه پيش از خواندن يك نماز چهار ركعتى ازماندن منصرف شود كه در آن جا بماند يا به جاى ديگر برود، بايد نماز را شكسته بخواند واگر بعد از خواندن يك نماز چهار ركعتى از ماندن منصرف شود، يا مردّد شود تا وقتى در آن جاهست ، بايد نماز را تمام بخواند. (م 1342)
4- مسافرى كه قصد كرده ده روز در محلّى بماند، اگر از ماندن منصرف شود و شك كند پيش ازآن كه از قصد ماندن برگردد، يك نماز چهار ركعتى خوانده يا نه ، بايد نمازهاى خود راشكسته بخواند. (م 1344)
5- اگر مسافر به نيّت اين كه نماز را شكسته بخواند،مشغول نماز شود و در بين نماز تصميم بگيرد كه ده روز يا بيشتر بماند، بايد نماز را چهارركعتى تمام نمايد. (م 1345)
6- مسافرى كه قصد كرده ده روز در جايى بماند، اگر در بين نماز چهار ركعتى از قصد خودبرگردد، چنانچه مشغول ركعت سوّم نشده ، بايد نماز را دو ركعتى تمام نمايد و بقيّه نمازهاىخود را شكسته بخواند و اگر مشغول ركعت سوّم شده نمازشباطل است و تا وقتى در آن جا هست بايد نماز را شكسته بخواند اگر چه در ركوعِ ركعت سومداخل شده باشد. (م 1346)
7- مسافرى كه قصد كرده ده روز در محلّى بماند، اگر بيشتر از ده روز در آن جا بماند، تاوقتى مسافرت نكرده ، بايد نمازش را تمام بخواند و لازم نيست دوباره قصد ماندن ده روز كند.(م 1347)
8- مسافرى كه قصد كرده ده روز در محلّى بماند، مى تواند نماز جمعه و نافله ظهر و عصر وعشا را هم بخواند. (م 1348)
9- اگر مسافر بعد از رسيدن به هشت فرسخ سى روز در محلى بماند و در تمام سى روز دررفتن و ماندن مردد باشد، بعد از گذشتن سى روز اگر چه مقدار كمى در آن جا بماند، بايدنماز را تمام بخواند، ولى اگر پيش از رسيدن به هشت فرسخ در رفتن بقيّه راه مردّد شود، ازوقتى كه مردّد مى شود، بايد نماز را تمام بخواند. (م 1353)
10- مسافرى كه مى خواهد نه روز يا كمتر در محلى بماند اگر بعد از آن كه نه روز يا كمتردر آن جا ماند، بخواهد دوباره نه روز ديگر يا كمتر بماند همين طور تا سى روز، روز سى ويكم بايد نماز را تمام بخواند. (م 1354)
11- مسافرى كه سى روز مردّد بوده ، در صورتى بايد نماز را تمام بخواند كه سى روز رادر يك جا بماند، پس اگر مقدارى از آن را در جايى و مقدارى را در جاى ديگر بماند، بعد از سىروز هم بايد نماز را شكسته بخواند. (م 1355)
نمازهاى مستحب
در اسلام ، تاءكيد فراوانى بر انجام نمازهاى مستحبى شده و ثواب هاى زيادى نيز براى آنمنظور گرديده است كه شمارش آن ها از حوصله درس خارج است . در اين جا تنها به ذكر يكروايت تبرّك مى جوييم : رسول خدا(ص ) فرمود:
(اِنَّ لِلْقُلُوبِ اِقْبالاً وَ اِدْباراً فَاِذا اَقْبَلَتْ فَتَنَفَّلُوا وَ اِذا اَدْبَرَتْ فَعَلَيْكُمْبِالْفَريضَةِ)⁽²⁶⁾
دل ها را آمادگى و رغبتى است ؛ هرگاه آمادگى داشتند، نافله بخوانيد و اگر بى رغبتى نشاندادند بر شما باد كه بر نماز واجب بسنده كنيد.
وضع نمازهاى مستحبى ، لطف و عنايتى است از جانب خداوند براى بندگانش كه به واسطه آننواقص و كمبودهاى نمازهاى واجب برطرف شود. چنان كه در روايتى از حضرت موسى بنجعفر(ع ) وارد شده كه :
خداوند تبارك و تعالى نماز واجب را با نماز نافله و روزه واجب را با روزه مستحبكامل كرده است .⁽²⁷⁾
از آنجا كه نمازهاى مستحبّى بسيار است و بحث تفصيلى از آن هامجال بيشترى مى طلبد؛ از اين رو، در اين درس نافله هاى شبانه روز و نماز شب مورد بحث قرارمى گيرد.

حكم بيرون رفتن از محلّ اقامت
مراد از بيرون رفتن از محلّ اقامت ، بيرون رفتن از محلّ و حدود عرفى آن ، بيش از حدّ ترخص وكمتر از حدّ شرعى است . سؤ ال اين است كه آيا اين بيرون رفتن به قصد اقامت ، ضرر مىرساند يا نه ؟ پاسخ پرسش را در ضمن نكات زير خواهيد يافت :
1- اگر از اول قصد داشته باشد كه در بين ده روز به اطراف محلّ اقامت برود، چنانچه جايىكه مى خواهد برود، از مقدار ترخّص ، دورتر نباشد، بايد در همه ده روز نماز را تمام بخواند.(ر. ك : م 1338)
2- اگر از اوّل قصد داشته باشد به اطراف محلّ اقامت كه دورتر از مقدار ترخّص و كمتر از حدّشرعى (5/22 كيلومتر) است ، برود، بايد قصد بيشتر از يك مرتبه آن هم به مقدار يك يا دوساعت بيرون رفتن را نداشته باشد. بنابراين اگر با اين قصد، نيّت اقامت نمايد، بايد درهمه ده روز نماز را تمام بخواند.
3- چنانچه از اوّل قصد داشته باشد بيش از يك مرتبه به اطراف محلّ اقامت تا كمتر از 5/22كيلومتر برود و برگردد، قصد اقامت ، محقّق نمى شود و بايد نمازش را شكسته بخواند.
4- بعد از تحقّق قصد اقامت و خواندن نماز چهار ركعتى بيرون رفتن هر روز به هر مدّت كمتراز مسافت شرعى ، مانع ندارد.⁽²⁵⁾

احكام نماز مسافر
1- مسافرى كه نمازش را تمام خوانده است :
الف- اگر نمى دانست كه مسافر بايد نماز را شكسته بخواند، نمازى كه خوانده صحيح است .
ب- چنانچه حكم سفر را مى دانست ، ولى بعضى از جزئيّات را نمى دانست و يا نمى دانست كهمسافر است ، نمازى را كه خوانده است بايد دوباره بخواند.
(م 1359 1360 و 1362)
2- كسى كه بايد نماز را تمام بخواند، اگر شكسته به جا آورد در هر صورت نمازشباطل است . (م 1363)
3- اگر از مسافرى كه بايد نماز را شكسته بخواند نماز ظهر يا عصر يا عشا قضا شود،بايد آن را دو ركعتى قضا نمايد؛ اگر چه در غير سفر بخواهد قضاى آن را به جا آورد. همچنيناگر از كسى كه مسافر نيست يكى از اين سه نماز قضا شود، بايد چهار ركعتى قضا نمايد،اگر چه در سفر بخواهد آن را قضا نمايد. (م 1368)
4- اگر فراموش كند كه مسافر است و نماز را تمام بخواند، چنانچه در وقت يادش بيايد،بايد شكسته به جا آورد و اگر بعد از وقت يادش بيايد، قضاى آن نماز بر او واجب نيست . (م1362)
قصد اقامت و احكام آن
كسى كه قصد دارد، در محلّى غير از وطن خود ده روز پشت سر هم بماند، يا مى داند كه بدوناختيار ده روز در آن محلّ مى ماند به دو شرط زير بايد نماز خود را تمام بخواند:
1- بداند ده روز در آن محل مى ماند،
2- بخواهد ده روز را در يك جا بماند. (م 1335 و استفتاءات ، ج 1، ص 235)
بنابراين ، انسان بايد در قصد اقامت ، به ده روز ماندن خود علم داشته باشد، و اگر نداند كهده روز در آن محل مى ماند يا نه ، قصد اقامت ، تحقّق پيدا نمى كند. در اين راستا چنانچه سىروز به صورت ترديد در يك محل بماند از روز سى و يكم به بعد بايد نمازش را در آنمحل ، تمام بخواند. (م 1353

وطن كجاست ؟
وطن ، جايى است كه انسان براى اقامت و زندگى خود اختيار كرده است ، خواه در آن جا به دنياآمده و وطن پدر و مادرش باشد و يا خودش آن را براى زندگى اختيار كرده است . (م 1329)
برخى از احكام مربوط به وطن از اين قرار است :
1- تا انسان ، قصد ماندن هميشگى در غير وطن اصلى خودش را نداشته باشد، آن جا وطن اوحساب نمى شود. (م 1331)
2- اگر قصد دارد در محلّى كه وطن اصلى او نيست مدّتى بماند و بعد به جاى ديگرى برود،آن جا وطن او حساب نمى شود. (م 1330)
3- اگر انسان بدون قصد ماندن هميشگى در جايى ، آن قدر ماند كه مردم او رااهل آن جا بدانند، آن جا حكم وطن او را دارد. (م 1331)
4- اگر به جايى برود كه قبلاً وطن او بوده ، ولى هم اكنون از آن جا صرف نظر كرده است ،نبايد نماز را تمام بخواند، اگر چه وطن ديگرى هم براى خود اختيار نكرده باشد.(م 1334)
5- مسافرى كه به وطنش برمى گردد وقتى ديوار وطن خود را ببيند و صداى اذان را بشنود،بايد نماز را تمام بخواند. (

تمام بودن نماز در بعضى مكان ها
در مكان هاى زير نماز تمام است :
1- وطن
2- جايى كه مى داند و يا بنا دارد ده روز بماند.
3- جايى كه سى روز با ترديد مانده است ؛ يعنى معلوم نبوده است كه مى ماند يا مى رود و تاسى روز به همين حالت مانده و جايى هم نرفته است ، در اين صورت بايد بعد از سى روز،نماز را تمام بخواند. (م 1335، 1338 و شرط چهارم

موارد تمام بودن نماز در سفر
مسافر در موارد زير بايد نماز را تمام بخواند:
1- قبل از آن كه هشت فرسخ برود، از وطن خود بگذرد و يا در جايى ده روز بماند.
2- از اوّل قصد نداشته به سفر هشت فرسخ برود و بدون قصد، اين مسافت را پيموده است ،مانند كسى كه به دنبال گمشده اى مى گردد.
3- در بين راه از قصد سفر برگردد؛ يعنى قبل از رسيدن به چهار فرسخ ، از رفتن منصرفشود.
4- كسى كه شغل او مسافرت است ، مانند راننده قطار و ماشين هاى بيرون شهرى ، خلبان و...(در سفرى كه شغل است ).
5- كسى كه به سفر حرام مى رود، مانند سفرى كه موجب اذيّت پدر و مادر باشد.
(ر. ك : مسائل نماز مسافر)

نماز استيجارى ، نذر، عهد و قَسَم
بعد از مرگ انسان ، مى شود براى نماز و عبادت هاى ديگر او كه در زندگى به جا نياورده ،ديگرى را اجير كنند؛ يعنى به او مزد دهند كه آن ها را به جا آورد و اگر كسى بدون مزد هم آن هارا انجام دهد صحيح است . (م 1533)
اجير بايد خود را به جاى ميّت ، فرض كند و عبادت هاى او را قضا نمايد و اگر عملى را انجامدهد و ثواب آن را براى او هديه كند كافى نيست . (م 1537)
مرد براى زن و زن براى مرد مى تواند اجير شود و در بلند خواندن و آهسته خواندن نماز بايدبه تكليف خود عمل نمايد. (م 1542)
اگر كسى براى انجام دادن نمازى نذر و عهد كرده و يا قسم بخورد كه آن نماز را به جا آوردبه جا آوردن آن نماز بر او واجب مى شود. (ر. ك : بهقبل از م 728)
يك نكته : نماز استيجارى ، نذر، عهد و قسم را از اقسام نمازهاى واجب شمردن مسامحه است ؛ زيراآنچه در اين نمازها واجب است وفا به نذر، عهد، قسم و اجاره است نه عنوان نماز.⁽²¹⁾
نماز مسافر
در تشريع احكام الهى دو خصوصيّت (مصالح بندگان ) و(تسهيل در امور) مراعات شده است . حكم شكسته خواندن نمازهاى چهار ركعتى در مسافرت نيز ازاين مساءله مستثنى نيست . قرآن كريم در يك اصل كلّى خصوصيّت(تسهيل در امور) را در تشريع احكام مدّ نظر قرار داده ، مى فرمايد:
(يُريدُ اللّهُ بِكُمُ الْيُسْرَ وَ لا يُريدُ بِكُمُ الْعُسْرَ)⁽²²⁾
خداوند، راحتى شما را مى خواهد، نه زحمت شما را.
امام رضا(ع ) نيز (مصالح بندگان ) را در تشريع شكسته بودن نمازها چنين بيان مى كند:
نماز در سفر شكسته است ؛ براى اين كه نماز واجب در ابتدا ده ركعت بود، بعد هفت ركعت به آناضافه شد، ولى خداوند از باب لطف و رحمت ، آن مقدار زيادى را به خاطر سفر و مشكلات آنتخفيف داد تا مسافر به كارهاى لازم خود برسد و نماز مغرب شكسته نشد؛ زيرا اين نماز، دراصل ، خود شكسته است .⁽²³⁾
انسان بايد در سفر، نمازهاى چهار ركعتى را دو ركعت (يعنى شكسته ) به جا آورد؛ به شرط آنكه مسافرتش از هشت فرسخ كه حدود چهل و پنج كيلومتر است كمتر نباشد. اگر مسافر ازجايى كه نمازش تمام است ، مثل وطن ، حداقل چهار فرسخ برود و چهار فرسخ برگردد،نمازش در اين سفر هم شكسته است . (م 1272 1273)
كسى كه به مسافرت مى رود زمانى بايد نمازش را شكسته بخواند كهحدّاقل به مقدارى دور شود كه ديوارهاى شهر را نبيند و اذان آن را هم نشنود(24) و چنانچهقبل از آن كه به اين مقدار دور شود بخواهد نماز بخواند، بايد نماز را تمام بخواند.
(شرط هشتم قبل از م 1318)

نماز قضاى پدر
بر پسر بزرگ تر، واجب است كه پس از مرگ پدر، نمازهاى فوت شده اش را به جا آورد و يابراى انجام آن نايب بگيرد. در اين حكم فرقى نمى كند كه پدر، نماز خود را از روى عمد ياغير عمد ترك كرده باشد، حتّى اگر از روى معصيت و نافرمانى نيز ترك كرده باشد، قضاىآن بنابر احتياط، واجب است .⁽²⁰⁾
اگر ميّت ، وصيت كرده باشد كه براى نماز و روزه او اجير بگيرند، بعد از آن كه اجير، نمازو روزه او را به طور صحيح به جا آورد، بر پسر بزرگ تر چيزى واجب نيست . (م 1394)

نماز ميّت
نماز خواندن بر ميّت مسلمان اگر چه بچّه و ششسال او تمام شده باشد واجب است و كسى كه نماز ميّت مى خواند لازم نيست حتماً با طهارتباشد. اين نماز، پنج تكبير دارد. (م 594، 596 و 608)

نماز آيات
نماز آيات به واسطه چهار چيز واجب مى شود:
1- گرفتن خورشيد؛
2- گرفتن ماه ، اگر چه مقدار كمى از آنها گرفته شود و كسى هم از آن نترسد؛
3- زلزله اگر چه كسى هم نترسد؛
4- رعد و برق و بادهاى سياه ، سرخ و مانند اينها در صورتى كه بيشتر مردم بترسند كهبنابر احتياط واجب بايد براى اين ها هم نماز آيات بخوانند. (م 1491)
از وقتى كه خورشيد يا ماه شروع به گرفتن مى كند انسان بايد نماز آيات را بخواند وبنابر احتياط واجب ، بايد به قدرى تاءخير نيندازد كه شروع به باز شدن كند. (م 1495)
اگر خواندن نماز آيات را به قدرى تاءخير بيندازد كه آفتاب يا ماه شروع به باز شدن كند،بايد نيت ادا و قضا نكند، ولى اگر بعد از باز شدن تمام آن ، نماز بخواند بايد نيّت قضانمايد. (م 1496)
موقعى كه زلزله و رعد و برق و مانند اين ها اتّفاق مى افتد، انسان بايد فوراً نماز آيات رابخواند و اگر نخواند معصيت كرده و تا آخر عمر بر او واجب است و هر وقت بخواند ادا است . (